Δίκαιο και μεταηθική

Το βιβλίο του καθηγητή Παύλου Σούρλα αποτελεί εκδοτικό γεγονός. Αντικείμενο του ογκώδους αυτού πονήματος είναι η μέθοδος γνώσης του δικαίου από τη σκοπιά των αποδεκτών των ρυθμίσεών του . Παύλος Σούρλας, Δίκαιο και δικανική κρίση. Μια φιλοσοφική αναθεώρηση της μεθοδολογίας του δικαίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2017, σελ. 916 Το βιβλίο του καθηγητή Παύλου Σούρλα, που κυκλοφόρησε προσφάτως σε μια ιδιαίτερα καλαίσθητη έκδοση, αποτελεί εκδοτικό γεγονός. Αντικείμενο του ογκώδους αυτού πονήματος είναι η μέθοδος γνώσης του δικαίου από τη σκοπιά των αποδεκτών των ρυθμίσεών του, δηλαδή τόσο των δικαστών οι οποίοι τις εφαρμόζουν, όσο και κάθε προσώπου το οποίο καλείται να συμμορφωθεί προς αυτές. Μεθοδολογική αφετηρία αποτελεί η θέση πως η νομική διδασκαλία μπορεί να εμπλουτισθεί γόνιμα από την πρωταρχικότερη φιλοσοφική έρευνα, ιδίως από τις επεξεργασίες της μεταηθικής, με κόμβο την κατανόηση της πρακτικής ορθολογικότητάς μας. Καθώς το δίκαιο ρυθμίζει ανθρώπινες συμπεριφορές, πράξεις και παραλείψεις, χρειάζεται να ξεκινήσουμε με αναλύσεις που αφορούν την πράξη και το πράττειν. Στόχος του συγγραφέα είναι η αναθεώρηση της δεσπόζουσας διδασκαλίας του δικαίου υπό το πρίσμα των προβληματισμών της βασικής φιλοσοφικής διερεύνησης. Στο πρώτο μέρος του έργου, αναλαμβάνει την εμβάθυνση στον φιλοσοφικό προβληματισμό. Στο δεύτερο, προβαίνει σε ενδελεχή κριτική χαρακτηριστικών προσεγγίσεων της κρατούσας μεθοδολογίας του δικαίου μέσω της οποίας οδηγείται, αρχιτεκτονικά, στη διαμόρφωση μιας αναθεωρητικής σύλληψης της μεθοδολογίας, υπό το πρίσμα των αναλύσεων του πρώτου μέρους. Πρόκειται για συνθετικό έργο μεγάλης εμβέλειας, του οποίου οι επεξεργασίες διακρίνονται από εντυπωσιακό εύρος προβληματισμού, μοναδική αναλυτική εμβρίθεια, εννοιολογική λεπτότητα και επιχειρηματολογική κομψότητα. Στον πυρήνα της προβληματικής του βρίσκεται η καίρια επισήμανση πως η ιδέα του εξαναγκασμού που συνοδεύει το δίκαιο γενικά προκαλεί, όσον αφορά κάθε νομική κρίση ειδικά, το καθήκον δικαιολόγησης της υποχρέωσης που απορρέει από αυτήν. Οι νομικοί λόγοι, οι οποίοι αποτελούν αντικείμενο ανάλυσης της μεθοδολογικής διδασκαλίας, δεν είναι απλώς κάποια γεγονότα που αφορούν κείμενα νόμων, νομοθετικές προθέσεις ή σημασίες λέξεων. Έχουν κανονιστική ισχύ, πράγμα που σημαίνει πως παράγουν καθήκον συμμόρφωσης προς αυτούς. Είναι πρωτίστως λόγοι προς το κρίνειν, που δεσμεύουν τον δικαστή, αλλά απευθύνονται επίσης προς τα πρόσωπα που είναι οι αποδέκτες τους, και τα οποία οφείλουν να τους λαμβάνουν υπόψη όταν αποφασίζουν πώς να πράξουν. Οι λόγοι προς το κρίνειν των νομικών –παραδειγματικά εκείνοι των δικαστών‒ είναι ίδιοι με τους λόγους προς το πράττειν των προσώπων που είναι αποδέκτες αυτών. Το νομικώς κρίνειν και πράττειν είναι ενιαίο. Η συζήτηση για τους νομικούς λόγους οδηγεί τον συγγραφέα στη σύγχρονη φιλοσοφική συζήτηση περί των λόγων προς το πράττειν, ειδικά δε των ηθικών λόγων προς το πράττειν. Κεντρική θέση του είναι ότι η παραδοσιακή θετικιστική διδασκαλία περί του χωρισμού δικαίου και ηθικής χρειάζεται να εγκαταλειφθεί. Εάν υπάρχει καθήκον συμμόρφωσης προς το δίκαιο, τότε οι νομικοί λόγοι δεν μπορεί παρά να είναι ταυτοχρόνως ηθικοί. Την ταύτιση αυτή εκφράζουν οι αρχές δικαίου. Οι τελευταίες αποτελούν τους ηθικοπολιτικούς πυλώνες της έννομης τάξης, ο δε σεβασμός τους εξασφαλίζει την κανονιστική συνοχή του δικαίου, η οποία συνδέεται με την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών. Οι νομικοί λόγοι είναι γνησίως ηθικοί λόγοι, παρά τις διαφορές μεταξύ τους, οι οποίες συνίστανται κυρίως στο γεγονός ότι το δίκαιο επιτάσσει την εξωτερική μόνον συμμόρφωση των αποδεκτών του στους λόγους αυτούς. Στο πρώτο μέρος του έργου, τεκμηριώνεται ο φιλοσοφικός χαρακτήρας της μεθοδολογίας του δικαίου και η συνάντηση της τελευταίας με την πρακτική φιλοσοφία. Μέσα από εμπεριστατωμένες επεξεργασίες συναντάται ευρηματικά το δίκαιο με τη μεταηθική. Εξυφαίνεται η βαθύτερη κατανόηση των όρων των νομικών πρακτικών, του πράττειν και του κρίνειν, και διερευνώνται οι προϋποθέσεις υπό τις οποίες οι νομικές κρίσεις δύνανται να θεωρηθούν ορθά δικαιολογημένες. Ο κρίσιμος μεθοδολογικός ιστός μπορεί να διατυπωθεί ως εξής: Η θεμελίωση των νομικών, και υποδειγματικά των δικανικών, κρίσεων έχει χαρακτήρα επιχειρηματολογικό. Η δε ορθολογική θεμελίωση των δικανικών κρίσεων δεν αποτελεί μόνον γνωσιοθεωρητικό αίτημα αλλά και ηθικοπολιτική αξίωση, χωρίς την ικανοποίηση της οποίας μένει έωλο το αίτημα συμμόρφωσης προς αυτές, και εν τέλει υπονομεύεται η έννοια του κράτους δικαίου και το ίδιο το δίκαιο. Κατά τον συγγραφέα, οι νόμοι και η παγιωμένη πρακτική των δικαστών, κείμενα ή γεγονότα γύρω από επικρατούσες πρακτικές που παρατηρούμε εμπειρικά, αποκτούν νόημα υπό το πρίσμα ενός κρίσιμου επιστημολογικού χαρακτηριστικού, το οποίο μόνον παρέχει τη δυνατότητα να συλλάβουμε επαρκώς τον δεσμευτικό χαρακτήρα των κειμένων και γεγονότων: Πρόκειται για τους λόγους που δικαιολογούν τις δικαιικές ρυθμίσεις και πρακτικές, τόσο τις ρυθμίσεις του νομοθέτη όσο και τη δικαστική πρακτική στο σύνολό της, λόγοι οι οποίοι είναι κατά βάθος ηθικού και πολιτικού χαρακτήρα. Εμπλέκουν, δηλαδή, οργανικά και «εκ των έσω» θεμελιώδεις ηθικοπολιτικές αρχές. Έργο του εφαρμοστή του δικαίου, εναρμονιζόμενο με εκείνο του νομοθέτη ‒καθώς τα δυο εμπεριέχουν μια αξιολογική συνισταμένη‒ είναι η αναζήτηση λόγων προς το πράττειν που θα έκαναν μια δικαιική ρύθμιση να είναι ηθικά και πολιτικά δικαιολογημένη. Τόσο κατά τη θέσπιση όσο και κατά την εφαρμογή του δικαίου εμπλέκονται οργανικά ηθικές εκτιμήσεις και αξιολογήσεις. Αλλά, εάν οι νομικοί λόγοι έχουν ηθικοπολιτικό χαρακτήρα, το κρίσιμο ερώτημα είναι κατά πόσον οι ηθικές και πολιτικές εκτιμήσεις είναι εγγενώς υποκειμενικές, στην οποία περίπτωση και το δίκαιο αποσταθεροποιείται, ή μπορεί να είναι αντικειμενικές, δηλαδή μπορεί να ισχύουν ανεξάρτητα από τις υποκειμενικές εκτιμήσεις του εκφέροντος αυτές ατόμου. Το ερώτημα αυτό οδηγεί τον συγγραφέα στις αναλύσεις της μεταηθικής. Το δίκαιο αποτελεί ένα σύστημα κανονιστικό, κατά το ότι απορρέουν από αυτό δεσμευτικοί λόγοι προς το πράττειν. Δεν μας πληροφορεί απλώς για το τι συμβαίνει, αλλά ιδρύει για τα πρόσωπα προς τα οποία απευθύνεται υποχρεώσεις να συμπεριφέρονται με τον τρόπο που το ίδιο υποδεικνύει. Κατά τούτο, ένα πράγμα είναι ο εξαναγκασμός ως αναγκαίο γνώρισμα του δικαίου, και άλλο η πηγή της κανονιστικής ισχύος του. Αίτημα λοιπόν αποτελεί η κατάδειξη της δυνατότητας των νομικών κρίσεων (και παραδειγματικά, των δικανικών) να είναι ορθές. Οι νομικές κρίσεις επιδέχονται ορθολογική δικαιολόγηση. Καθ’ όλη την ανάπτυξη του έργου είναι σταθερή η αντιθετικιστική θεώρηση του συγγραφέα όσον αφορά το ζήτημα της ισχύος του δικαίου. Για την ερμηνεία των κανόνων δικαίου και τη δικαιολόγηση των νομικών κρίσεων δεν αρκεί η επίκληση της νομοθετικής ή δικαστικής επιλογής. Απαιτείται επιπλέον η ανασυγκρότηση των λόγων προς το πράττειν και κρίνειν και η αναζήτηση των όρων της δεσμευτικής ισχύος τους. Η εγκυρότητα των δικανικών κρίσεων δεν εξαρτάται από την αυθεντία του δικαστή αλλά από την ουσιαστική ορθότητα των λόγων που τις δικαιολογούν. Στο ερώτημα περί της δικαιολογητικής βάσης αυτών των λόγων, η απάντηση του Π. Σούρλα είναι ότι ο δικανικός συλλογισμός δεν εξαντλείται στην παραγωγή κρίσεων μέσω λογικο-σημασιολογικά έγκυρων αποδείξεων, ούτε μέσω επαγωγικά συναγόμενων εμπειρικών γενικεύσεων. Ούτε η τυποκρατία ούτε ο εμπειρισμός είναι σε θέση να οδηγήσουν σε ασφαλή σχηματισμό των νομικών κρίσεων. Η ορθότητα του συλλογισμού εξαρτάται από την ουσιαστική ορθότητα των προκειμένων του. Πρόκειται, δηλαδή, για ουσιαστική συναγωγή λόγων προς το πράττειν. Υπό το φως των παραπάνω μεθοδολογικών επιλογών, ο συγγραφέας αναλαμβάνει την ενδελεχή φιλοσοφική διερεύνηση των λόγων προς το πράττειν (Β΄ κεφ.). Ανασυγκροτεί σωρεία επιχειρημάτων από τη σύγχρονη μεταηθική συζήτηση, τα οποία υποβαστάζουν αιτήματα περί της αντικειμενικότητας, του γνωσιακού χαρακτήρα και της αυτονομίας της ηθικής. Η προβληματική του συγγραφέα έχει καντιανές καταβολές. Συνδιαλέγεται με μια πλειάδα συγχρόνων φιλοσόφων όπως ο Τζ. Ρωλς, ο Ρ. Ντουόρκιν, ο Τ. Σκάνλον, ο Ντ. Πάρφιτ. Δεν είναι δυνατόν να υπεισέλθω στις λεπτομέρειες των επιχειρημάτων που παραθέτει, αλλά θα περιοριστώ στην απόδοση του γενικότερου πλαισίου της προβληματικής που εξυφαίνει. Υπάρχουν διαφορετικά είδη λόγων προς το πράττειν: λόγοι συμφέροντος, λόγοι φρόνησης, ηθικοί λόγοι. Προκειμένου οι λόγοι να είναι πειστικοί χρειάζεται να ανταποκρίνονται σε ένα αίτημα καθολικευσιμότητας, να υπερβαίνουν δηλαδή τη μερική σκοπιά του κάθε ατόμου και να μπορούν να κριθούν και να γίνουν αποδεκτοί από τους άλλους. Λόγοι που έχουν αυτή την ιδιότητα καθίστανται επιδεκτικοί του ελέγχου των άλλων, ως προς την ορθότητα που φέρουν, και κατά τούτο εμπεριέχουν μια δημόσια και αντικειμενική διάσταση. Οι ηθικοί λόγοι επιπλέον διέπονται από την ιδιότητα της κατηγορικότητας. Ισχύουν τελεσίδικα και άνευ ετέρου σκοπού. Δεν υφίστανται άλλοι λόγοι πέραν αυτών από τους οποίους να εξαρτάται η δεσμευτική ισχύς τους. Είναι πρωταρχικοί και αυτάρκεις. Με αφετηρία τη γνωσιοκρατική προσέγγιση (οι ηθικοί λόγοι φέρουν γνωσιακό περιεχόμενο), ο συγγραφέας παίρνει σαφείς αποστάσεις από την ηθική συγκινησιοκρατία (emotivism), που κυριάρχησε για μεγάλο διάστημα του εικοστού αιώνα (Τ.Λ. Στήβενσον), αλλά και συγχρόνων μεταλλάξεων και απολήξεών της σε θεωρίες όπως η εκφρασιοκρατία (exressivism, Μπέρναρντ Γουίλιαμς) ή η προβολική θεωρία (projectivism, Άλαν Γκίμπαρντ). Στην κλασική εκδοχή της συγκινησιοκρατίας, νόημα του ηθικού λόγου αποτελεί η έκφραση συγκινήσεων εκ μέρους του ομιλητή και η αιτιακή πρόκληση αντίστοιχης συγκινησιακής αντίδρασης στον ακροατή. Οι ηθικές κρίσεις δεν αληθεύουν, δεν έχουν τιμές αλήθειας. Μια παραλλαγή αυτής της προσέγγισης, την οποία επίσης ο συγγραφέας υποβάλλει σε κριτική, είναι η υποκειμενιστική θεώρηση του Τζων Μάκι, γνωστή ως «θεωρία της πλάνης», σύμφωνα με την οποία οι ηθικές κρίσεις εκφέρονται μεν με περιγραφικό λόγο, και άρα έχουν αληθοτιμές, αλλά είναι όλες ψευδείς. Ενώ διεκδικούν αντικειμενικότητα, δεν έχουν καμία. Εκφέρονται ως αναφορές (σε υποτιθέμενες ηθικές ιδιότητες), αλλά αυτές οι ιδιότητες δεν υπάρχουν, δεν αποτελούν μέρος της «επίπλωσης» του κόσμου. Δεν υφίσταται, ως εκ τούτου, αντικειμενικότητα στην ηθική αξιολόγηση. Ο Π. Σούρλας αντιτίθεται στον μεταηθικό υποκειμενισμό, και υιοθετεί μια αντι-σκεπτικιστική στρατηγική, η οποία προσεγγίζει την κανονιστικότητα της ηθικής όχι απλώς με όρους ανάλυσης του νοήματος της ηθικής γλώσσας (βλ. συγκινησιοκρατία και επιτακτικοκρατία), αλλά με όρους του ουσιαστικού περιεχομένου των λόγων που συνηγορούν υπέρ ή κατά των αποφάσεών μας για (ηθική) πράξη. Ταυτοχρόνως, από το άλλο μέρος, απορρίπτει με πειστικά επιχειρήματα τη φυσικοποίηση της ηθικής, που επιχειρεί η σύγχρονη φυσιοκρατία, και η οποία με το να κατανοεί την ηθική με όρους ψυχολογικών ή άλλων γεγονότων (γύρω από το υποκείμενο ή τον κόσμο) αδυνατεί να αποδώσει επαρκώς τον κινητοποιητικό χαρακτήρα των ηθικών λόγων (τον «δυναμικό» τους χαρακτήρα, ή την «ελκτική» δύναμή τους) και καταφεύγει σε ψυχολογικές θεωρίες κινητοποίησης προκειμένου να συνδέσει την ηθική με το πράττειν. Ειδικότερα, στις μεταηθικές επεξεργασίες του έργου, ο συγγραφέας συνδιαλέγεται με προσεγγίσεις που ανήκουν σε δυο μεγάλα ρεύματα της νεωτερικής φιλοσοφίας, εκ των οποίων το ένα εκκινεί από τον Χιούμ (θεωρία παθών ως κινήτρων της πράξης, όπου ο λόγος «είναι και πρέπει να είναι δούλος των παθών»), και το άλλο από τον Καντ, σύμφωνα με τον οποίο ο λόγος ως πρακτικός είναι ο ίδιος κινητοποιητικός. Παρέχει εμβριθή επιχειρήματα κατά των αιτιακών (φυσιοκρατικών) ψυχολογικών θεωριών της κινητοποίησης με όρους επιθυμιών, προτιμήσεων κ.λπ., και της πράξης ως ενός είδους συμβάντος. Η επικρατούσα σήμερα μορφή φυσιοκρατίας είναι εμπειριστική. Υποβαστάζεται από την παραδοχή ότι τίποτε δεν υπάρχει πέρα από ό,τι είναι ανοιχτό στην εμπειρική έρευνα. Όσον αφορά την ηθική, αυτή η παραδοχή γεννά δύο στάσεις: Είτε μια σκεπτικιστική έως και ενίοτε μηδενιστική αντίληψη για την αντικειμενικότητα της ηθικής (βλ. Μάικλ Ρουζ, η ηθική ως «δαρβινική πλάνη»), ή την αντίληψη πως η ηθική μας σκέψη αφορά εμπειρικά διακριβώσιμα γεγονότα για τον κόσμο ή το υποκείμενο. Η δεύτερη εκδοχή αξιώνει την κατανόηση της ηθικής πεποίθησης με όρους φυσικών γεγονότων είτε για τον κόσμο ή/και για τους εαυτούς μας (γεγονότα γύρω από προτιμήσεις, επιθυμίες, εν γένει ψυχολογικά γεγονότα) ή γύρω από την ανθρώπινη ευημερία (κοινωνικά γεγονότα). Έντονες δε αντιπαραθέσεις υπάρχουν ανάμεσα σε δύο πτέρυγές της, μια ρεαλιστική-γνωσιοκρατική και μια αντιρεαλιστική-εκφρασιοκρατική. «Τι κάνει έναν φόνο αποτρόπαιο;»: «Μια επιγιγνόμενη ιδιότητα που προκύπτει από φυσικές ιδιότητες των γεγονότων», ή «Μια ιδιότητα η οποία σχετίζεται με την αντίδρασή μας σε αυτά τα γεγονότα»; Ο Π. Σούρλας ορθώς επισημαίνει πως η επαρκής κατανόηση της κανονιστικής δεσμευτικότητας των λόγων προς το πράττειν προϋποθέτει την εγκατάλειψη της φυσιοκρατίας. Οι φυσιοκρατικές θεωρίες αδυνατούν να αποδώσουν τον κινητοποιητικό χαρακτήρα της ηθικής δέσμευσης, να απαντήσουν εν ολίγοις στο ερώτημα: «Αυτό είναι ηθικός λόγος να πράξω το χ. Αλλά γιατί να νοιάζομαι;». Η κανονιστικότητα της ηθικής δεν είναι ζήτημα ψυχολογικό. Η χιουμιανής προέλευσης ηθική ψυχολογία, παρά την επιτήδευση που έχει λάβει σε σύγχρονες εκδοχές της φυσιοκρατίας, αδυνατεί να αποδώσει τη δεσμευτικότητα της ηθικής, και πρέπει να απορριφθεί. Η απόρριψη της ηθικής φυσιοκρατίας συνυφαίνεται με την καντιανής έμπνευσης σύνδεση της κανονιστικότητας με την ορθολογικότητα, που υποστηρίζει ο συγγραφέας, υπό τη μορφή της διερεύνησης των λόγων οι οποίοι δικαιολογούν τη δεσμευτικότητα των καθηκόντων, υποχρεώσεων, κανόνων και αξιών που ενεργοποιούν τις πράξεις μας και διέπουν τις ηθικές μας σχέσεις. Πάντως, διαφοροποιούμενος ταυτοχρόνως από τον Καντ (τουλάχιστον κατά μια ερμηνεία του), αποδέχεται μια μορφή κανονιστικού ρεαλισμού, προς την κατεύθυνση που έχει υποδείξει ο Τιμ Σκάνλον, σύμφωνα με την οποία η ορθότητα των λόγων κρίνεται αυτοτελώς και έπεται η υιοθέτησή τους από το υποκείμενο, στον βαθμό που αυτό δρα ορθολογικά. Πρέπει όμως να διευκρινισθεί πως η σχέση του υποκειμένου με τον ορθό λόγο έχει χαρακτήρα κριτικό και αναστοχαστικό, και δεν προκύπτει μέσω αναγωγής σε κάποια εξωτερική πηγή αυθεντίας η οποία να ορίζει το κανονιστικά δεσμευτικό, πράγμα που θα συνιστούσε αθέμιτη μορφή ετερονομίας. Ο αναστοχασμός προσδίδει στη θεώρηση του αναστοχαζόμενου υποκειμένου μια αντικειμενική σκοπιά, η οποία ακριβώς οδηγεί σε πρακτική γνώση που χαρακτηρίζει και τους λόγους προς το πράττειν. Οι τελευταίοι εγείρουν απέναντί μας αντικειμενικές αξιώσεις, για τις οποίες μπορούμε να σκεφθούμε ότι θα ίσχυαν και για κάθε άλλον που θα βρισκόταν σε συνθήκες όμοιες με τις δικές μας, κατά πρακτικά κρίσιμο τρόπο. Οι (ηθικοί) λόγοι προς το πράττειν διαθέτουν αντικειμενική ισχύ, καθώς υπερβαίνουν τη μερικότητα του ατομικού δρώντος και είναι δυνατόν να ισχύουν από τη σκοπιά όλων. Επειδή δε έχουν αντικειμενική ισχύ, η πρακτική ορθολογικότητα του υποκειμένου της πράξης έγκειται ακριβώς στην κινητοποίησή του να συμμορφωθεί προς αυτούς. Δεν υφίσταται λοιπόν κάποιο λογικό χάσμα ανάμεσα στην αναγνώριση των λόγων προς το πράττειν και την πράξη σύμφωνα με αυτούς. Οι ίδιοι οι λόγοι είναι κινητοποιητικοί. Μια επαρκής προσέγγιση των ηθικών λόγων προς το πράττειν χρειάζεται να εγγυάται την κινητοποιητική σύνδεση με πρόσωπα. Από το πρώτο πρόσωπο δεσμευόμαστε προς το πράττειν και λογοδοτούμε για αυτή μας τη δέσμευση. Εδώ ο συγγραφέας προβαίνει στη σύνδεση της συζήτησης περί των λόγων προς το πράττειν με την προβληματική της αυτουργίας, την πρωτοπρόσωπη οπτική του ηθικά δρώντος υποκειμένου. Η κανονιστικότητα του ηθικά καλού εμπλέκει, αφενός, μια εσωτερική σχέση προς το άτομο για το οποίο αποτελεί (ηθικό) καλό, και, αφετέρου, εγγενώς τη δικαιολόγησή του, τους λόγους προς το πράττειν που έχει το συγκεκριμένο άτομο ως αυτουργός. Ως αυτουργοί, έχουμε την ικανότητα να αποτιμούμε τους λόγους των πεποιθήσεων και πράξεών μας, να αναλαμβάνουμε ευθύνη και να είμαστε καταλογιστέοι για αυτούς. Από την οπτική του πρώτου προσώπου, τα ηθικά γεγονότα καθορίζονται από αρχές που πρέπει να υιοθετήσουμε με κόστος την ασυνέπεια, καθώς συγκροτούν την ίδια τη δυνατότητα της ορθολογικής πράξης, την έλλογη αυτουργία. Εδώ πάλι ο μεγάλος παρών είναι ο Καντ, σύμφωνα με τον οποίον η σύνδεση της κανονιστικότητας με τους λόγους προς το πράττειν διαμείβεται μέσω του ενεργήματος της καθολίκευσης. Οι υποκειμενικές αρχές ή οι υποκειμενικοί λόγοι προς το πράττειν μετασχηματίζονται σε ηθικούς λόγους μέσω του ενεργήματος της καθολίκευσης. Τούτο εγγυάται την ορθολογικότητα του έλλογου αυτουργού, ο οποίος ακριβώς αποκαλείται από τον Καντ «πρόσωπο». Το πρόσωπο, ως φορέας έλλογης αυτουργίας, είναι «σκοπός καθ’ εαυτός» που αξίζει σεβασμό αυτοτελώς και εγγενώς, και ποτέ δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως απλό μέσο. Το θεμέλιο για το απαραβίαστο στάτους του προσώπου είναι ακριβώς η ικανότητα της αυτονομίας ως ηθικής αυτονομοθεσίας. Το να αντιμετωπίζουμε το αυτονομοθετούμενο έλλογο ον (πρόσωπο) με σεβασμό σημαίνει να αντιμετωπίζουμε την οπτική του ως έχουσα αναντικατάστατη, απαραβίαστη αξία και αυτοτελές στάτους, μαζί με εκείνο όλων των άλλων (προσώπων), και υπ’ αυτήν την έννοια να αντιμετωπίζουμε όλα τα πρόσωπα (ηθικά όντα) ως ίσα. Ο δε σεβασμός των προσώπων είναι εννοιολογικά και κανονιστικά πρότερος της φροντίδας και της μέριμνας προς αυτά. Ο συγγραφέας με οξυδερκή επιχειρήματα αντιπαρατίθεται επίσης προς την ηθική ιδιοκρατία (particularism), η οποία επικαλείται την ιδιαιτερότητα κάθε επιμέρους περίπτωσης ως διάψευση του καθολικευτικού χαρακτήρα των ηθικών λόγων προς το πράττειν. Υποστηρίζει πειστικά πως σε κάθε επιμέρους περίπτωση οι λόγοι συνισχύουν και είναι κανονιστικά δεσμευτικοί (καθολικεύσιμοι) ακόμα και όταν ορισμένοι δεν καθορίζουν τελικά το πρακτέο. Οι λόγοι δεν είναι ad hoc συνιστώσες της κάθε περίπτωσης αλλά διαθέτουν καθολικότητα (η οποία διαφέρει από τη γενικότητα), συνεφαρμόζονται και αλληλεπιδρούν. Η επιλογή δε ενός εξ αυτών ως αποφασιστικού εμπλέκει μια κρίση (Καντ), προκειμένου το ιδιαίτερο να υπαχθεί στην καθολική αρχή, γεγονός που υπογραμμίζει ακριβώς την ηθική σημασία της ιδιαίτερης περίπτωσης εφαρμογής τους. Με βάση την παραπάνω αναλυτική πλαισίωση, ο Π. Σούρλας αναπτύσσει, στο δεύτερο μέρος, τον τρόπο λειτουργίας των λόγων προς το πράττειν όσον αφορά θεμελιώσεις του δικαίου και των νομικών/δικανικών κρίσεων, υποβάλλοντας σε εξαντλητική κριτική κυριαρχούσες προσεγγίσεις στη μεθοδολογία του δικαίου. Δίκαιο δεν είναι μόνον οι τεθειμένοι κανόνες του, υπογραμμίζει. Οργανικά και αδιαίρετα συναρτημένες με αυτούς είναι οι ηθικοπολιτικές αρχές που τους δικαιολογούν, συνολικά και σε κάθε συγκεκριμένη ρύθμιση, υπό το φως της εξασφάλισης της μεγαλύτερης δυνατής συνοχής μεταξύ θεμελιωδών αρχών, κανόνων και επιμέρους κρίσεων. Διευρύνοντας και αξιοποιώντας γόνιμα τη μεθοδολογία της «αναστοχαστικής ισορροπίας» του Ρωλς στη σφαίρα των νομικών λόγων, προτείνει ως κατευθυντήριο γνώμονα του εφαρμοστή του δικαίου την επιλογή εκείνης της ερμηνευτικής λύσης/κρίσης η οποία εναρμονίζεται καλύτερα με την ηθικοπολιτική δικαιολόγηση όχι μόνον μεμονωμένων ρυθμίσεων, αλλά, κατά τον δυνατόν, του συνόλου της έννομης τάξης, εξασφαλίζοντας την ακεραιότητά της. Οι νομικές κρίσεις πρέπει να κατέχουν τη μέγιστη δυνατή επιχειρηματολογική υποστήριξη, και τη συνεκτικότερη δυνατή εναρμόνιση με θεμελιώδεις αρχές δικαίου. Κορυφαία αιχμή της αποφασιστικής κριτικής που ασκεί στις προσεγγίσεις της δεσπόζουσας μεθοδολογικής διδασκαλίας αποτελεί η ανάδειξη του δεοντοκρατικού χαρακτήρα του δικαίου. Ο βαθύς πυρήνας του δικαίου, υποστηρίζει, όπως άλλωστε της ηθικής, είναι δεοντοκρατικός και όχι συνεπειοκρατικός: «Τα επιχειρήματα αρχών δικαίου είναι κατ’ εξοχήν τα δεοντοκρατικά επιχειρήματα και […] αυτά συνδέονται άμεσα με την σπονδυλική στήλη του δικαίου διαθέτοντας προτεραιότητα απέναντι σε όλα τα άλλα» (σ. 704). Η διάκριση μεταξύ συνεπειοκρατικών και δεοντοκρατικών λόγων προέρχεται από την κανονιστική ηθική. Η συνεπειοκρατία υποστηρίζει πως οι ηθικοί λόγοι σχετίζονται με την αποτίμηση των συνεπειών των πράξεων και αξιολογούνται θετικά εκείνοι οι οποίοι μεγιστοποιούν τα θετικά αποτελέσματα, και αντιστοίχως ελαχιστοποιούν τα αρνητικά. Αντιθέτως η δεοντοκρατία υποστηρίζει πως οι λόγοι αφορούν την ίδια τη δομή της πράξης και το στάτους του φορέα της (το πράττον υποκείμενο), ορισμένες ιδιότητες που φέρει το ίδιο και οι οποίες το συγκροτούν ως ηθικό υποκείμενο. Οι ηθικοί λόγοι συνδέονται με τις προϋποθέσεις της έλλογης αυτουργίας (ηθική αυτονομία). Ως τέτοιοι, αυτοί οι λόγοι προηγούνται κάθε άλλης εκτίμησης και ισχύουν κατ’ αποκλεισμό κάθε άλλου λόγου, χρηστικού, φρονησιακού, εθιμικού, κοινωνικού, κ.λπ. Δεν υπόκεινται δε σε σταθμίσεις ούτε σε ποσοτικές συγκρίσεις. Η δεοντοκρατία προσεγγίζει τις έννομες σχέσεις πρωτίστως ως σχέσεις μεταξύ προσώπων (όχι μεταξύ προσώπων και πραγμάτων). Το πρόσωπο καθίσταται η κανονιστική αφετηρία τόσο των ηθικών αξιολογήσεών μας όσο και του θεσμικού σχεδιασμού της κοινωνικής μας συμβίωσης. Η ιδέα της προσωπικής ακεραιότητας και η αρχή του αμοιβαίου σεβασμού μεταξύ προσώπων αποτελούν το αδιαπραγμάτευτο δεοντοκρατικό σημείο προσδιορισμού της απάντησής μας στο ερώτημα τι δικαιούμεθα να απαιτήσουμε ο ένας από τον άλλον στην κοινωνική μας συμβίωση, προσφεύγοντας, αν χρειαστεί, ακόμα και στους μηχανισμούς της δικαστικής προστασίας και του δημοσίου εξαναγκασμού. Εν ολίγοις το πρόσωπο και ο σεβασμός της αξιοπρέπειας αποτελούν τον ηθικό πυρήνα του δικαίου, «είναι το ίδιο το δίκαιο», υποστηρίζει εμφατικά ο συγγραφέας (σελ. 729). Η υπό πραγμάτευση μονογραφία αποτελεί opus magnum ενός σημαντικού συγχρόνου φιλοσόφου. Εισηγείται έναν ολοκληρωμένο και συνεκτικό φιλοσοφικό αναστοχασμό γύρω από το δίκαιο, την παραγωγή και τη δικαιολόγηση νομικών κρίσεων. Η συμπλοκή νομικής και μεταηθικής καθιστά το Δίκαιο και δικανική κρίση ευρηματική και συναρπαστική συμβολή. Ένα είναι βέβαιο: η μελέτη του ογκώδους αυτού πονήματος θα ανταμείψει όχι μόνον τον ειδικό σε θέματα φιλοσοφίας και μεθοδολογίας του δικαίου, αλλά και τον ασχολούμενο με τη φιλοσοφία γενικότερα. Οι επεξεργασίες του ανατροφοδοτούν τη φιλοσοφική συζήτηση γύρω από τη σχέση ηθικής, πολιτικής και δικαίου, αλλά και ευρύτερα γύρω από την πράξη, την ορθολογικότητα, την κανονιστικότητα και τους κανόνες, που αποτελούν θεμελιώδεις κόμβους της πρακτικής φιλοσοφίας.

Σύνδεση