Οι γκέι δαίμονες της Ρωσίας

Μέχρι στιγμής, ο Πούτιν δεν έχει νιώσει την ανάγκη να δαιμονοποιήσει τους Εβραίους της Ρωσίας. Στη θέση τους, έχει αναγνωρίσει ως εσωτερικό εχθρό τους ομοφυλόφιλους της Ρωσίας. ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Masha Gessen, The Future Is History: How Totalitarianism Reclaimed Russia [Το μέλλον είναι ιστορία: Πώς ο ολοκληρωτισμός κυριάρχησε και πάλι στην Ρωσία], Riverhead, 515 pp. Στις αρχές της πρώτης προεδρίας του Βλαντίμιρ Πούτιν είχα μιλήσει με έναν τραπεζίτη από τη Μόσχα, ο οποίος ενδιαφερόταν προσωπικά για το θέμα, και μου είχε πει ότι ενώ δεν διέκρινε κανένα ίχνος αντισημιτισμού στον Πούτιν ως άτομο, πίστευε ότι ήταν ικανός να καλλιεργήσει τον αντισημιτισμό στην κοινωνία από τη μια στιγμή στην άλλη εάν θεωρούσε ότι αυτό θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά του. Μέχρι στιγμής, ο Πούτιν δεν έχει νιώσει την ανάγκη να δαιμονοποιήσει τους Εβραίους της Ρωσίας. Στη θέση τους, έχει αναγνωρίσει ως εσωτερικό εχθρό τους ομοφυλόφιλους της Ρωσίας, η δίωξη των οποίων αποτελεί ένα από τα βασικά θέματα του βιβλίου της Γκέσεν Το μέλλον είναι ιστορία. Στο βιβλίο της η Γκέσεν σκιαγραφεί ένα εξαιρετικό ομαδικό πορτρέτο επτά Ρώσων γεννημένων στη Σοβιετική Ένωση, με τις αλλαγές στη ζωή τους να ενσαρκώνουν τις αλλαγές στο πεπρωμένο και τον χαρακτήρα της χώρας τους, καθώς αυτή περνάει από το τέλος της κομμουνιστικής δικτατορίας του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στον αυτοσχεδιαστικό φιλελευθερισμό του Μπορίς Γιέλτσιν και στη συνέχεια επιστρέφει σε αυτό που η Γκέσεν θεωρεί ως μια νέα μορφή ολοκληρωτισμού υπό την προεδρία του Πούτιν. Δύο από τις κεντρικές φιγούρες της Γκέσεν, η Μάσα[1] και ο Λιόσα, προέρχονται από μορφωμένες οικογένειες της μεσαίας τάξης της δεκαετίας του 1980. Δύο ακόμα κεντρικές φιγούρες έχουν ζήσει τις ζωές τους με μεγάλα προνόμια: ο Σεριόζα είναι εγγονός του Αλεξάντερ Γιάκοβλεφ, στενού συμβούλου του Γκορμπατσόφ και επί χρόνια μέλους της Κεντρικής Επιτροπής. Η Ζάνα είναι κόρη του Μπορίς Νιεμτσόφ, υπουργού του Γιέλτσιν και αντιφρονούντα που δολοφονήθηκε από το καθεστώς Πούτιν. Και τους τέσσερις τους συναντάμε για πρώτη φορά σε παιδική ηλικία και κάθε αναφορά σε αυτούς γίνεται με τα παιδικά τους ονόματα. Οι άλλες τρεις φιγούρες πρωτοεμφανίζονται ως ενήλικες, με ιδιωτική και δημόσια ζωή: ο Αλεξάντερ Ντούγκιν, φιλόσοφος, ο οποίος αναπτύσσει μια ιδεολογία ρωσικού εξαιρετισμού που του χαρίζει φήμη και εύνοια υπό το καθεστώς Πούτιν· ο Λιοβ Γκούντκοφ, κοινωνιολόγος, ο οποίος επιδιώκει να δημιουργήσει ένα μοντέλο της αναδυόμενης νέας Ρωσίας· και η Μαρίνα Αρουτουνιάν, ψυχολόγος, η οποία επαναπροσδιορίζει την πρακτική της ψυχανάλυσης στη Ρωσία μετά την εξαφάνισή της επί κομμουνισμού. Η Γκέσεν συνδέει με μαεστρία τις ιστορίες αυτών των ανθρώπων και μας προσφέρει μια νέα όψη της πρόσφατης ρωσικής ιστορίας από το εσωτερικό της, όπως την έζησε ο λαός την εποχή εκείνη. Πρόκειται για μια ευπρόσδεκτη προοπτική. Σε ταραγμένες εποχές όλα φαίνονται εφικτά. Μόνο κοιτώντας πίσω αρχίζει να αναδύεται μια αίσθηση αιτιότητας και μαζί της η ψευδαίσθηση του αναπόφευκτου. Οι άπειρες δυνατότητες της στιγμής χάνονται. Μέσα από τα μάτια των ηρώων της, η Γκέσεν καταφέρνει να αποκαταστήσει αυτές τις δυνατότητες, να μας μεταδώσει την αίσθηση του να φαντάζεται κανείς ότι η ζωή στη νέα Ρωσία θα μπορούσε να ακολουθήσει οποιαδήποτε κατεύθυνση. Η διάσταση μεταξύ της εμπειρίας και των διαπιστώσεων που γίνονται εκ των υστέρων είναι φανερή στο κείμενο της Γκέσεν. Εστιάζει εναλλάξ στη ζωή κάθε ήρωά της και στη συνέχεια απομακρύνεται για να δώσει μια πιο γενική περιγραφή των σημαντικών γεγονότων της εποχής: το πραξικόπημα κατά του Γκορμπατσόφ το 1991, ο βομβαρδισμός του ρωσικού Λευκού Οίκου το 1993, η επανεκλογή του Γιέλτσιν στην προεδρία το 1996, η παράδοση της εξουσίας στον Πούτιν το 2000, και ούτω καθεξής. Πόσο οικεία φαίνονται αυτά τα γεγονότα όταν η Γκέσεν τα οργανώνει στην ιστορική τους σειρά, και πόσο ξένα και μακρινά φαντάζουν όταν τα βλέπουμε ως κατακερματισμένα κομμάτια εμπειρίας. Από τη μια πλευρά, ο ιστορικός εξηγεί την άνοδο του Πούτιν ως εύλογη αντίδραση σε όσα δεν κατάφερε ο Γιέλτσιν. Από την άλλη, η μητέρα της Μάσα αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν ο βαρετός άνθρωπος που γνώρισε πριν λίγα χρόνια ως ασφαλιστική σύμβουλος στην Αγία Πετρούπολη να είναι τώρα πρωθυπουργός. Η Γκέσεν γεννήθηκε στη Μόσχα, μετανάστευσε στην Αμερική με την οικογένειά της σε εφηβική ηλικία το 1981 και επέστρεψε στη Ρωσία δέκα χρόνια αργότερα για να ακολουθήσει μια λαμπρή σταδιοδρομία ως δημοσιογράφος και ακτιβίστρια σε θέματα ΛΟΑΤ. Το 2013 ξαναγύρισε στην Αμερική, φοβούμενη ότι αν έμενε στη Ρωσία η εχθρότητα του κράτους προς τους ομοφυλόφιλους θα μπορούσε να της στερήσει την κηδεμονία των παιδιών της. Η δίωξη των ομοφυλοφίλων από τη Ρωσία είναι ο άξονας του βιβλίου που αναδεικνύει το σκληρότερο πρόσωπο του Πούτιν. Η αφήγηση περιστρέφεται γύρω από τον Λιόσα, ο οποίος γεννήθηκε κοντά στο Περμ το 1985 και σε ηλικία δεκαπέντε ετών, ενώ βρισκόταν σε διακοπές στην Κριμαία, συνειδητοποίησε ότι ήταν ομοφυλόφιλος: Όταν έβλεπε άλλα αγόρια, εφήβους σαν κι εκείνον ή νέους άνδρες, να φορούν όπως αυτός ένα μόνο μικρό μαύρο μαγιό, ένιωθε μια θέρμη να απλώνεται βασανιστικά στο σώμα του και ένα αδιόρατο ρίγος να του εξάπτει τις αισθήσεις. Του συνέβαινε αυτό καθημερινά, μετά από εκείνη την πρώτη φορά... Είμαι διεστραμμένος, σκεφτόταν. Είμαι άρρωστος. Είμαι ο μόνος άνθρωπος στον κόσμο που αισθάνεται έτσι. Η πρώιμη μετα-σοβιετική περίοδος δεν ήταν ό,τι χειρότερο για τους ομοφυλόφιλους στη Ρωσία. Μεταξύ του 1989 και του 1994, σύμφωνα με έρευνες που πραγματοποίησε ο ρώσος κοινωνιολόγος Γιούρι Λεβάντα, η υποστήριξη για την «εκκαθάριση των αποκλινόντων από το φυσιολογικό» μειώθηκε από 31% σε 23%. Το 1999 μειώθηκε και πάλι στο 15%, λίγο πριν τη συνειδητοποίηση του Λιόσα. Η ομοφυλοφιλία δεν ήταν πλέον παράνομη. Οι δάσκαλοι και οι γιατροί μπορούσαν να μιλούν γι’ αυτήν εάν ήθελαν. Ο Λιόσα δεν ήθελε να πει τίποτα, όμως μετά τον τρομερό ξυλοδαρμό του από ένα τραμπούκο της περιοχής, στον οποίο τον είχε καρφώσει ένας συμμαθητής του που υποπτευόταν τι συνέβαινε, αποφάσισε να μιλήσει σε έναν εκπαιδευτικό σύμβουλο του σχολείου του και ανακάλυψε πόσο απελευθερωτικό είναι να υπάρχει κάποιος που μπορεί να σε ακούσει. Επέστρεψε γεμάτος όρεξη στις σπουδές του, αποφοίτησε με διάκριση και δήλωσε ανοιχτά τον προσανατολισμό του. Ο Λιόσα έχτισε μια ακαδημαϊκή σταδιοδρομία ως πρωτοπόρος στις σπουδές φύλου και ΛΟΑΤ στο Πανεπιστήμιο του Περμ, όμως όταν οι υποκινούμενες από την κυβέρνηση εκστρατείες μίσους έκαναν το έργο του αδύνατο και έθεσαν τη ζωή του σε κίνδυνο, εγκατέλειψε τη χώρα. Η σαδιστική δολοφονία ενός νεαρού ομοφυλόφιλου στο Βόλγκογκραντ το 2013 χαράχτηκε βαθιά μέσα του, όπως θα χαραχτεί βαθιά μέσα σας η περιγραφή της Γκέσεν. Όποιο κι αν είναι το έργο που άφησε παρακαταθήκη ο Πούτιν, αυτό περιλαμβάνει –ανάμεσα στα άλλα αποτελέσματα της κρατικά εγκεκριμένης ομοφοβίας του– τρία ματωμένα μπουκάλια μπύρας και ένα νεκρό αγόρι. Είναι φανερό ότι η δαιμονοποίηση της ομοφυλοφιλίας αποτελεί για τον Πούτιν ένα μέσο για να εδραιώσει την ανωτερότητα της Ρωσίας έναντι της Δύσης. Η αποδοχή της ομοφυλοφιλίας από τη Δύση παρουσιάζεται ως απόδειξη της ηθικής και κοινωνικής κατάρρευσής της. Ο Πούτιν αντιλαμβάνεται επίσης, σωστά, ότι ενώ στη Δύση διακηρύσσεται ευρέως η ισότητα των διαφορετικών σεξουαλικών προσανατολισμών αυτή δεν γίνεται εξίσου αποδεκτή από όλους, επιτρέποντας έτσι στη Ρωσία να εμφανίζεται ως φάρος ελπίδας για τους αντιδραστικούς της Δύσης. Για να φανεί η ομοφυλοφιλία πραγματικά κακή ακόμη και στους Ρώσους που είχαν σταματήσει να την αντιμετωπίζουν έτσι, ο Πούτιν την ταύτισε με την παιδεραστία. Αν στο παλιό αντισημιτικό αφήγημα «αυτοί» συνωμοτούν για να κλέψουν τα χρήματα του έθνους, στο αντι-ομοφυλοφιλικό αφήγημα του Πούτιν «αυτοί» συνωμοτούν για να κλέψουν τα παιδιά του έθνους. Όπως αναφέρει η Γκέσεν, ο Πούτιν δεν συνάντησε μεγάλη δυσκολία στην προσπάθειά του να περάσει αυτές τις ιδέες στο κοινό. Οι πολιτικοί συναγωνίζονταν ο ένας τον άλλον στην επινόηση νέων εγκλημάτων, για τα οποία θα μπορούσαν να κατηγορηθούν οι ΛΟΑΤ, και νέων ποινών. Η αμφισβήτηση και μόνο της ταύτισης της ομοφυλοφιλίας με την παιδεραστία αρκούσε για να στιγματίσει όποιον διατύπωνε τέτοιες απόψεις ως υποστηρικτή της παιδοφιλικής συνωμοσίας. Η ωμότητα και η μοχθηρία των απόψεων που εκφράστηκαν στο κοινοβούλιο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έφθασαν σε επίπεδα Μεσαίωνα. Σύμφωνα με τον Ντμίτρι Κισελιόφ, παρουσιαστή σε κρατικό τηλεοπτικό κανάλι: «Αν κάποιος [ομοφυλόφιλος] πεθάνει σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα, πρέπει να θάψουμε την καρδιά του ή να την κάψουμε· είναι ακατάλληλη για βοηθήσει κάποιον άλλον να ζήσει». Αξίζει νομίζω να επισημάνω ότι όπως ο φίλος μου ο τραπεζίτης δεν πίστευε ότι ο Πούτιν είναι αντισημίτης σε ατομικό επίπεδο, έτσι κι εγώ αμφιβάλλω ότι ο Πούτιν λαχταρά να δολοφονήσει ομοφυλόφιλους με τα ίδια του τα χέρια. Ίσως ακόμη και να χαιρόταν τη συντροφιά ενός γκέι εγγονού του. Όταν ο Όλιβερ Στόουν του έκανε μια ερώτηση για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων σε πρόσφατη σειρά συνεντεύξεων, ο Πούτιν απάντησε σχεδόν όπως θα είχε απαντήσει ένας μεσήλικας δυτικός άντρας πριν από σαράντα χρόνια, σε εύθυμο τόνο και διαλέγοντας προσεκτικά τα λόγια του: Πούτιν: Μερικές φορές βρίσκομαι σε εκδηλώσεις όπου οι άνθρωποι δηλώνουν δημοσίως ότι είναι ομοφυλόφιλοι – σε αυτές τις εκδηλώσεις παρίστανται τέτοιοι άνθρωποι, και μαζί επικοινωνούμε και έχουμε καλές σχέσεις. Στόουν: Ισχύει αυτό και για τον στρατό; Πούτιν: Δεν υπάρχει κανένας περιορισμός. Στόουν: Δεν υπάρχει κανένας περιορισμός στον στρατό; Δηλαδή, αν κάνετε ντους μέσα σε ένα υποβρύχιο και ξέρετε ότι ο άλλος είναι ομοφυλόφιλος, δεν υπάρχει κάποιο πρόβλημα με αυτό; Πούτιν: [γελάει] Κοιτάξτε, προτιμώ να μην μπω στο ντους μαζί του. Γιατί να τον προκαλέσω; Κάτι τέτοιες στιγμές, η σκέψη ενός νεαρού άνδρα σε ένα παγκάκι πάρκου στο Βόλγκογκραντ με τρία μπουκάλια μπίρας μέσα στον πρωκτό του αρκεί για να αναρωτηθεί κανείς σε τι βαθμό συνυπάρχουν στην προσωπικότητα του Πούτιν τα στοιχεία της ηλιθιότητας, της εξυπνάδας, της σατανικότητας και της αφέλειας. Ενώ ο Λιόσα, σοφά πράττοντας, φεύγει από τη Ρωσία, ο Σεριόζα φτάνει εκεί, η Ζάνα συνεχίζει τη ζωή της και η Μάσα εμπλέκεται στο κίνημα διαμαρτυρίας του 2011 που οργάνωσαν ο πατέρας της Μπορίς Νιεμτσόφ και ο Αλεξέι Ναβάλνι, έναν νεότερος σε ηλικία αντιφρονών. Η συμμαχία αυτή έχει τις δυσκολίες της. Ο Ναβάλνι είναι εθνικιστής, ενώ ο Νιεμτσόφ είναι ο τελευταίος και πιο αντιπροσωπευτικός επιζών του φιλελευθερισμού της εποχής του Γέλτσιν, ίσως ο τελευταίος πραγματικά φιλελεύθερος που έχει βρεθεί σε οποιαδήποτε ουσιαστική θέση εξουσίας στη Ρωσία. Όταν ο Νιεμτσόφ δολοφονείται σε απόσταση αναπνοής από το Κρεμλίνο το 2015, προφανώς για την αντίθεσή του στον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία, η Ζάνα κατηγορεί άμεσα ως υπεύθυνο τον Πούτιν. Κάποιοι αναφέρουν ότι ο Πούτιν εκπλήσσεται και συγχρόνως θυμώνει με τη δολοφονία του Νιεμτσόφ, όχι τόσο επειδή τρέφει οποιαδήποτε συμπάθεια για τον Νιεμτσόφ, αλλά κυρίως επειδή μια μεγάλη δολοφονία στο κέντρο της Μόσχας κλονίζει το δικό του μονοπώλιο στη βία. Ο χαρακτήρας που διαφέρει εντελώς από τους υπόλοιπους στο βιβλίο της Γκέσεν είναι ο Αλεξάντερ Ντούγκιν, ο μόνος που τάσσεται υπέρ της καταπίεσης, απορρίπτει την ελευθερία, θέλει περισσότερο και καλύτερο Πουτινισμό. Είναι πολύ επιβλητική και παράξενη προσωπικότητα για να χωρέσει εύκολα στην αφήγηση, γι’ αυτό και περιφέρεται σαν στοιχειό στις παρυφές της. Ο Ντούγκιν μου φαινόταν πάντα ψευτοδιανοούμενος, φαντασιόπληκτος, οπορτουνιστής. Όμως άλλοι τον παίρνουν στα σοβαρά, και από την αφήγηση της Γκέσεν προκύπτει η εικόνα του ως ανθρώπου που μπορεί να αφομοιώσει και να επεξεργαστεί μεγάλο όγκο θεωριών από τη φιλοσοφία και τις πολιτικές επιστήμες. Ο Ντούγκιν αποβλήθηκε από το κολέγιο και επηρεάστηκε βαθιά από τον Χάιντεγκερ και τον Χίτλερ. Λέγεται ότι είναι ικανός να μάθει μια νέα ευρωπαϊκή γλώσσα μέσα σε δύο εβδομάδες, μόνο και μόνο διαβάζοντας βιβλία γραμμένα σε αυτή τη γλώσσα. Έχει ενστερνιστεί τις θεωρίες των Ρώσων Ευρασιατιστών, μεταξύ των οποίων ο εκπατρισμένος γλωσσολόγος Νικολάι Τρουμπετσκόι και ο σοβιετικός εθνογράφος Λιοβ Γκουμιλιόφ, οι οποίες υποστηρίζουν ότι το γεγονός πως η Ρωσία απλώνεται γεωγραφικά μεταξύ Ευρώπης και Ασίας δίνει στο έθνος έναν μοναδικό, μη δυτικό χαρακτήρα. Η Ρωσία δεν είναι χώρα, είναι πολιτισμός. Η ρωσική ταυτότητα δεν ανήκει στη Ρωσική Ομοσπονδία, αλλά στον «Ρωσικό Κόσμο», και η Δύση είναι ο φυσικός εχθρός του Ρωσικού Κόσμου. Ο Ντούγκιν έζησε τα χρόνια της αφάνειας στη δεκαετία του 1990, αλλά με την άφιξη του Πούτιν η επιρροή του εκτινάχθηκε. Η Ευρασιατική Ένωση Νεολαίας, που είχε δημιουργήσει, παρέλαυνε στους δρόμους της Μόσχας. Το Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας του πρόσφερε θέση καθηγητή. Όταν, μετά την προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσία, ο Πούτιν αναφέρθηκε σε τηλεοπτική εμφάνισή του σε «έναν Ρώσο, ή για να το θέσω ευρύτερα, σε ένα άτομο που ανήκει στον ρωσικό κόσμο», η ευτυχία του Ντούγκιν ολοκληρώθηκε. Έβαζε στο στόμα του Πούτιν λόγια που εξέφραζαν με το κατάλληλο ύφος και τόνο ανωτερότητας το κοινό τους όραμα για εθνική, πολιτιστική και θρησκευτική κυριαρχία της Ρωσίας. Ο Ντούγκιν θέλει ο ρωσικός του κόσμος να είναι ολοκληρωτικός, να είναι δηλαδή ένας κόσμος όπου το κράτος αστυνομεύει τις σκέψεις όλων, καθώς και τις ενέργειες όλων. Αντιτάσσεται στα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα και το κράτος δικαίου, ως ξένες ιδέες προερχόμενες από την εχθρική Δύση. Η Γκέσεν ισχυρίζεται στον τίτλο της ότι η Ρωσία είναι ήδη ολοκληρωτική. Φαντάζομαι ότι ο Ντούγκιν θα διαφωνούσε. Από διαφορετική οπτική γωνία, ίσως διαφωνούσα κι εγώ. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, ένα περιστατικό που αφηγείται η Γκέσεν, το οποίο συνέβη λίγο μετά τη σύλληψη της Μάσα ως πολιτικής διαδηλώτριας το 2012. Ενώ υποβάλλεται σε παρατεταμένες ανακρίσεις από την αστυνομία, πηγαίνει να μείνει στην ντάτσα της μητέρας της έξω από τη Μόσχα. Η γειτονική ντάτσα ανήκει σε μια υψηλόβαθμη αστυνομικό που ονομάζεται Νατάλια. Οι δύο γυναίκες πιάνουν συζήτηση: «Γεια, είσαι κι εσύ στην υπόθεση Μπολότνογιε, έτσι δεν είναι;», τη ρώτησε ενώ κάπνιζαν, την πρώτη νύχτα της Μάσα στην ντάτσα. Ήταν ήσυχα και δροσερά, και μπορούσε κανείς να διακρίνει τα αστέρια στον ουρανό. «Ναι», είπε η Μάσα. «Ποιος είναι ο ανακριτής σου;» «Ο Γκρατσόφ.» «Α, ο Τιμόχα!», αναφώνησε τραγουδιστά η Νατάλια αναγνωρίζοντας το όνομά του. «Δικός μου είναι. Χρειάστηκε να στείλω τρία άτομα. Είναι μεγάλη υπόθεση. Κάνει καλά τη δουλειά του;» «Α, ναι, μια χαρά κάνει τη δουλειά του.» «Ωραία. Δώσ’ του χαιρετισμούς.» Δεν είναι ακριβώς αυτός ο τρόπος με τον οποίο φαντάζομαι ότι κυλά η ζωή σε μια ολοκληρωτική κοινωνία. Στη σύντομη αυτή συνομιλία διακρίνω ανθρωπιά και ειλικρίνεια και στις δύο πλευρές. Δεν θέλω να βγάλω από αυτό γενικά συμπεράσματα. Στα αστυνομικά τμήματα της Ρωσίας συμβαίνουν πολλά φρικτά πράγματα. Όμως ο ολοκληρωτισμός θα όφειλε σίγουρα να είναι ολοκληρωτικός, έστω και μόνο στους κόλπους της αστυνομίας. Η ιδέα να κατηγοριοποιηθούν οι δικτατορίες είτε ως αυταρχικά είτε ως ολοκληρωτικά καθεστώτα προέκυψε τον εικοστό αιώνα. Ο ολοκληρωτισμός είχε ως παραδείγματα τη ναζιστική Γερμανία και τη σταλινική Ρωσία. Η διάκριση είχε πρακτική σημασία κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, όταν στη Δύση υπήρχε η πολιτική ανάγκη να γίνει διάκριση ανάμεσα στα σκληρά καθεστώτα που υποστήριζαν οι ΗΠΑ (η Χιλή του Πινοσέτ, το Ιράν του Σάχη) και τα σκληρά καθεστώτα στα οποία αντιτάσσονταν οι ΗΠΑ (Κίνα, ΕΣΣΔ). Τα πρώτα θεωρούνταν αυταρχικά, τα δεύτερα ολοκληρωτικά. Τα ολοκληρωτικά καθεστώτα δεν είχαν καμία ελπίδα βελτίωσης, αντίθετα με τα αυταρχικά. Αν δεχτούμε τη διάκριση μεταξύ της αυταρχικής επιθυμίας για έλεγχο της συμπεριφοράς και της ολοκληρωτικής επιθυμίας για έλεγχο της σκέψης, τότε, όπως δείχνει η Γκέσεν, η Ρωσία πέρασε αυτή τη γραμμή πριν από λίγο καιρό υπό την ηγεσία του Πούτιν. Τι θα γίνει όμως αν βάλουμε τη Ρωσία δίπλα στη Βόρεια Κορέα; Ο Πούτιν θέλει όλους τους Ρώσους να σκέφτονται σαν αυτόν, ενώ ο Κιμ Γιονγκ Ουν θα προτιμούσε οι υπήκοοί του να μην σκέφτονται καθόλου. Δεν είναι πολύ ευχάριστο το αποτέλεσμα της διάκρισης, όμως σε ό,τι αφορά τα πιο σκοτεινά σημεία όπου μπορεί να φτάσει μια κυβέρνηση, αξίζει σίγουρα να τη διατηρήσουμε. Ένα πρόβλημα στην προσπάθεια κατανόησης του ολοκληρωτισμού είναι ότι, στον βαθμό που πετυχαίνει, δεν είναι δυνατόν να τον κατανοήσει όποιος δεν αποτελεί μέρος του. Ό,τι λέει ή σκέφτεται κανείς είναι προϊόν προπαγάνδας. Ο Λεφ Γκούντκοφ, ο κοινωνιολόγος στο βιβλίο της Γκέσεν, δίνει μια πολύ σαφή περιγραφή αυτού του προβλήματος, την οποία αξίζει να παραθέσουμε εκτενώς, με την αναδιατύπωση της Γκέσεν: Κοιτάζοντας από έξω όσα συμβαίνουν στο εσωτερικό δεν μπορεί κανείς να δει εάν, ας πούμε, οι άνθρωποι συμμετέχουν σε μια παρέλαση επειδή αναγκάζονται ή επειδή το θέλουν. Οι ερευνητές συνήθως υπέθεταν ή το ένα ή το άλλο: είτε ότι οι άνθρωποι ήταν παθητικά θύματα είτε ότι ήταν ένθερμοι πιστοί. Όμως από μέσα και οι δύο παραδοχές ήταν λάθος, για όλους τους ανθρώπους στην παρέλαση... και για καθέναν ξεχωριστά. Δεν αισθάνονταν να είναι αβοήθητα θύματα, αλλά ούτε και φανατικοί. Ένιωθαν φυσιολογικοί. Ήταν μέλη μιας κοινωνίας. Οι παρελάσεις και οι διάφορες άλλες μορφές συλλογικής ζωής τους έδιναν αυτή την αίσθηση που χρειάζονται οι άνθρωποι, ότι ανήκουν κάπου... Δεν θα ήταν ψέμα αν έλεγαν ότι ήθελαν να πάρουν μέρος στην παρέλαση ή γενικά στη συλλογική δραστηριότητα – και ότι αν ασκούσαν πίεση και σε άλλους να πάρουν μέρος σε μια συλλογική δραστηριότητα, το έκαναν με τη θέλησή τους. Ένα άλλο πρόβλημα με την προσπάθεια να καταλήξουμε σε μια ακριβή περιγραφή του ολοκληρωτισμού –τουλάχιστον από μια δυτική οπτική γωνία– είναι ότι οι ολοκληρωτικές κοινωνίες αποτελούν εξ ορισμού τον εχθρό, επομένως δεν μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα οι καλύτερες στιγμές τους. «Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, έγινε πιο εύκολο να μελετήσει κανείς τη χώρα όπως ήταν στο παρελθόν», γράφει η Γκέσεν, αναφερόμενη στο έργο της Σίλα Φιτζπάτρικ και άλλων, «οι ακαδημαϊκοί άρχισαν να παρατηρούν πόσο πιο πλούσια ήταν η ιδιωτική ζωή στην ΕΣΣΔ από ό,τι νόμιζαν κάποτε, πόσο ασυνεπής ήταν με την ιδεολογία και πόσο πολύ την αγνοούσε, και πόσο πιο ήπια συγκριτικά έγινε η αστυνόμευση μετά τον θάνατο του Στάλιν». Τα συμπεράσματα αυτά φαίνεται να προκύπτουν από τη ζωή των μεγαλύτερων σε ηλικία χαρακτήρων της Γκέσεν. Ακόμη και στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, πολύ πριν ο Γκορμπατσόφ διαλύσει τις παλιές βεβαιότητες, η ψυχολόγος Αρουτουνιάν και ο κοινωνιολόγος Γκούντκοφ έβρισκαν ότι ο σοβιετικός ακαδημαϊκός κόσμος τούς άφηνε αρκετά περιθώρια ελιγμών, στον βαθμό που αυτοί γίνονταν διακριτικά και με τρόπο που να μπορούν να αναιρεθούν. Για παράδειγμα, παρόλο που δεν μπορούσε κάποιος να μελετήσει τα προβλήματα της σοβιετικής κοινωνίας (η σοβιετική κοινωνία είχε μόνο λύσεις), μπορούσε να σπουδάσει κοινωνιολογία αρκεί να υποκρινόταν ότι αποτάσσεται τις δυτικές κοινωνιολογικές θεωρίες ή να τις ονόμαζε διαφορετικά. Στον μέντορα του Γκούντκοφ, Γιούρι Λεβάντα, επέτρεψαν να δημιουργήσει ένα τμήμα στην Ακαδημία Επιστημών που ονομάζεται Ινστιτούτο Εφαρμοσμένων Κοινωνικών Σπουδών. Θαυμάζω επίσης την παρατήρηση της Γκέσεν ότι «το σοβιετικό σύστημα δεν πρόσφερε ένα όραμα για το μέλλον, αλλά την ικανότητα να γνωρίζει κάποιος το μέλλον του, όπως συνέβαινε με τους εμπόρους στις φεουδαρχικές περιόδους, και να παίρνει πολύ μικρές και διαχειρίσιμες αποφάσεις για το μέλλον». Εάν αυτό ήταν ολοκληρωτισμός, τότε αρχίζει κανείς να καταλαβαίνει γιατί τόσο πολλοί Ρώσοι ήθελαν από τον Πούτιν να γυρίσει πίσω τους δείκτες του ρολογιού. Ο Γκούντκοφ ισχυρίζεται ότι, στην πραγματικότητα, οι δείκτες του ρολογιού δεν γύρισαν ποτέ πίσω. Το ρολόι πήγαινε πάντα λάθος. Οι θεσμοί και τα συστήματα που σχεδιάστηκαν για μια ολοκληρωτική Σοβιετική Ένωση επέζησαν με ελάχιστες ή καθόλου αλλαγές στο νέο ρωσικό κράτος, ενισχύοντας μέσα από την παρουσία τους την επιστροφή της ολοκληρωτικής συμπεριφοράς. Οι εκλογές μετατράπηκαν σε δημόσιες εκδηλώσεις στήριξης του καθεστώτος, όπως και οι παρελάσεις. Η δημόσια διαμαρτυρία ήταν συχνότερη στη Ρωσία του Πούτιν απ’ ό,τι στη Σοβιετική Ένωση, μόνο και μόνο επειδή το καθεστώς είχε αντιληφθεί ότι οι διαδηλώσεις δεν άλλαζαν τίποτε – αντίθετα, συνέβαλαν στη διατήρηση της υπάρχουσας τάξης. Οι διαφωνούντες αποκαλύπτονταν και συλλαμβάνονταν. Η υπόλοιπη κοινωνία ένιωθε καθησυχασμένη όσο το καθεστώς έκανε επίδειξη δύναμης διαλύοντας τις διαδηλώσεις. Ο Γκούντκοφ φοβάται ότι το σοβιετικό σύστημα έχει αναδιαμορφώσει τον ρωσικό εθνικό χαρακτήρα σε τέτοιο βαθμό ώστε οι Ρώσοι να μπορούν να δημιουργήσουν από μόνοι τους και με τη θέλησή τους μια ολοκληρωτική κοινωνία, ακόμη και χωρίς να τους αναγκάσει το κράτος. Από αυτό το επιχείρημα απορρέει το συμπέρασμα ότι η Ρωσία μπορεί να έχει μια ολοκληρωτική κοινωνία ακόμη και χωρίς ολοκληρωτικό κράτος – μια φράση που διατυπωμένη έτσι εξυπηρετεί ιδανικά την άποψη ότι απώτερος στόχος του καθεστώτος του Πούτιν είναι η συσσώρευση πλούτου, ακόμα περισσότερο από τη συσσώρευση εξουσίας. Έτσι, η Γκέσεν μπορεί, όταν αναλύει τις ιδέες του ούγγρου πολιτικού επιστήμονα Μπάλιντ Μαγιάρ, να αναφέρεται στη Ρωσία ως «ένα κράτος μαφίας που κυβερνά μια ολοκληρωτική κοινωνία». Με όλο τον σεβασμό προς την Γκέσεν και τον Γκούντκοφ, ο όρος «ολοκληρωτικό» χρησιμοποιείται εδώ χαλαρά. Το να επικαλούμαστε την προοπτική του ολοκληρωτισμού ίσως αποτελεί ένα χρήσιμο ρητορικό μέσο για να επισημάνουμε στους Ρώσους ότι η κυβέρνησή τους αποτελεί κίνδυνο για τους ίδιους και για τους άλλους. Το να ισχυριζόμαστε όμως ότι η Ρωσία είναι ήδη ολοκληρωτική ισοδυναμεί με το να εξιλεώνουμε τους Ρώσους από όσα έχουν γίνει στο όνομά τους, εισηγούμενοι ότι πείστηκαν μέσω της προπαγάνδας να συναινέσουν. Κινδυνεύουμε να πλάσουμε την εικόνα ενός ρωσικού έθνους που, χωρίς να ελέγχει κανείς τη σκέψη του, εμφανίζεται ως φιλελεύθερο και δείχνει να υποστηρίζει κάθε μορφή ελευθερίας. Αυτό είναι ακριβώς το λάθος που έκαναν οι Δυτικοί όταν ο σοβιετικός κομμουνισμός έπνεε τα λοίσθια πριν από τριάντα χρόνια – όταν, όπως επισημαίνει καυστικά η Γκέσεν, αυτό που αποκαλύφθηκε ήταν η επιθυμία για έναν καινούργιο και καλύτερο δικτάτορα. Η δική μου άποψη για τον Πούτιν είναι ότι ανέβηκε στην εξουσία προσδοκώντας να παίξει τον ρόλο του αυταρχικού ηγέτη, επιτρέποντας συγχρόνως έναν μικρό βαθμό πλουραλισμού στην πολιτική και έναν μεγαλύτερο βαθμό φιλελευθερισμού στην ιδιωτική ζωή και τις επιχειρήσεις, για τον καθαρά ρεαλιστικό λόγο ότι γνώριζε από τη σοβιετική εποχή τις αδυναμίες του ολοκληρωτισμού. Θα προτιμούσε να είναι ο Λι Κουάν Γιου παρά ο Ρόμπερτ Μουγκάμπε. Όμως ως άτομο δεν ανεχόταν οποιαδήποτε επίκριση ή εμπόδιο στον δρόμο του κι έτσι η ελευθερία να του αντιταχθεί κανείς πολιτικά σύντομα εξαφανίστηκε. Όταν ο Πούτιν ανέλαβε την εξουσία δεν είχε ιδέα από οικονομικά, όμως καταλάβαινε ότι μια ακμάζουσα οικονομία της αγοράς χρειαζόταν ένα σύστημα νόμων ικανό να περιορίσει ακόμη και την κυβέρνηση – και αυτή ήταν η χαριστική βολή για την οικονομία της αγοράς. Η ελευθερία στην ιδιωτική ζωή διήρκεσε μάλλον περισσότερο, αλλά τελικά περιορίστηκε και αυτή, ιδίως σε ό,τι αφορούσε τη σεξουαλικότητα, όταν το καθεστώς για να ξεφύγει από το τέλμα όπου βρισκόταν άρχισε να αναζητά νέους τρόπους κινητοποίησης της λαϊκής υποστήριξης. Ο θεατρικός και κινηματογραφικός σκηνοθέτης Αντρέι Κοντσαλόφσκι, τα λόγια του οποίου παραθέτει ο Κριστιάν Νεφ στο Der Spiegel, διακρίνει μια παρόμοια τροχιά στη σταδιοδρομία του Πούτιν, όμως την αποδίδει σε πιέσεις από κάτω: Ο Πούτιν αρχικά σκεφτόταν σαν Δυτικός, όμως τελικά συνειδητοποίησε τον λόγο για τον οποίο κάθε ρώσος ηγέτης παλεύει να διαχειριστεί και να καθοδηγήσει αυτό το έθνος: Διότι οι κάτοικοί του, ακολουθώντας μια ακλόνητη παράδοση, μεταβιβάζουν ελεύθερα όλη την εξουσία τους σε ένα μόνο άτομο και στη συνέχεια περιμένουν αυτή την εξουσία να τους φροντίσει, χωρίς οι ίδιοι να κάνουν τίποτα. Στο σημείο αυτό δεν απέχουμε πολύ από το δίλημμα του ποιήματος του Μπέρτολντ Μπρεχτ «Η λύση», για την αντικομμουνιστική εξέγερση στην Ανατολική Γερμανία το 1953, και από μια σκέψη που σίγουρα κάποια στιγμή έχει περάσει από το μυαλό κάθε παρατηρητή της κατάστασης στη Ρωσία: Δεν θα ήταν άραγε ευκολότερο Για την κυβέρνηση, στην περίπτωση αυτή Να διαλύσει τον λαό Και να εκλέξει έναν άλλο; © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2017 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Η Μάσα είναι η Μαρία Νικολάγιεβνα Μπαρόνοβα, μετέπειτα δημοσιογράφος και πολιτική ακτιβίστρια, όχι η Μάσα Γκέσεν.

Οι γκέι δαίμονες της Ρωσίας

Σύνδεση