Σημειώσεις διαβάζοντας την ποίηση του Σεφέρη

Από τον ΡΙΤΣΑΡΝΤ ΜΠΕΡΕΝΓΚΑΡΤΕΝ[1] Ο στοχασμός μου πάνω στην ποίηση έλαβε σταθερά με το πέρασμα των χρόνων μια στάση “οικουμενική”. Η κατεύθυνση αυτή άρχισε να παίρνει μορφή πίσω στη δεκαετία του ’60, όταν σπούδαζα Αγγλική Φιλολογία στο Καίμπριτζ. Συνεχίστηκε στην Πάντοβα και στη Βενετία υπό την επίδραση του Άγγλου ποιητή και κατοίκου της Πάντοβα Πήτερ Ράσσελ,[2] για να αναπτυχθεί περισσότερο στις αρχές της δεκαετίας του ’70, οπότε και βρέθηκα υπό την επίδραση των Γιώργου Σεφέρη και Οκτάβιο Παζ. Δυστυχώς, ποτέ δεν συνάντησα τον Σεφέρη. Ακόμη κι έτσι, ωστόσο, βλέποντας τον Σεφέρη με όρους “οικουμενικούς” μάλλον παρά αμιγώς ελληνικούς, νομίζω ότι μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι είναι ένας από τους σπουδαιότερους ποιητές του 20ού αιώνα, στη χορεία των, ενδεικτικά, Καβάφη, Λόρκα, Νερούδα, Βαγιέχο, Ρίλκε, Τσέλαν, Παζ, Μάντελσταμ, Αχμάτοβα, Τσβετάγιεβα, Βαλερύ, Μπρετόν, Γέητς, Πάουντ, Έλιοτ, Ουάλας Στήβενς. (Κάθε αναγνώστης της μοντέρνας ποίησης θα έχει σχηματίσει, φυσικά, έναν κάπως διαφορετικό κατάλογο, αν και υποθέτω ότι μερικά από αυτά τα ονόματα θα επαναλαμβάνονται σε πολλές εκδοχές καταλόγων). Δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι οφείλουμε να σκεφτόμαστε τον Σεφέρη εντός του πλαισίου της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Όσο για τη δική μου ανταπόκριση στο έργο του, αυτή βεβαίως είναι διαμεσολαβημένη από την αναγνωστική μου θητεία σε άλλους μείζονες ποιητές του 20ού αιώνα. Ωστόσο, ποιες ακριβώς ιδιότητες της ποίησης του Σεφέρη αξιώνουν την συμπερίληψή του σε έναν κατάλογο όπως ο παραπάνω, ποια εσωτερικά χαρακτηριστικά και όψεις της συνδυάζονται για να συγκροτήσουν τη σπουδαιότητά του –το να είναι μέλος σε αυτή την κλειστή λέσχη ποιητών– είναι σαφώς ζητήματα λεπτότερα και δεν προσδιορίζονται εύκολα. Στη συνέχεια θα επιχειρήσω να προτείνω μια προσέγγιση αυτού του ζητήματος. Για αρχή, θεωρώ ότι οι ιδιότητες της ποίησης του Σεφέρη συνδέονται αναπόδραστα με δύο ζεύγη παραγόντων: ένα κυρίως χρονικό (διαχρονικό), και ένα δεύτερο κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) τοπικό (και συγχρονικό). Η καλύτερη ένδειξη για το πρώτο είναι η ακόμη κλασική μελέτη του Έλιοτ «Η παράδοση και το ατομικό ταλέντο». Από πολύ νωρίς η φωνή του Σεφέρη συνδυάζει την παράδοση και την πρωτοπορία κατά έναν τρόπο που είναι πάντοτε δικός του, πάντοτε πρωτότυπος. Αυτή η φωνή ούτε ρηχή είναι ούτε προϊόν μανιερισμού. Κι ούτε η εντύπωση της πρωτοτυπίας του Σεφέρη εδράζεται μόνο στο γεγονός ότι ο ιδιαίτερος τόνος αυτής της φωνής δεν είχε ξανακουστεί προηγουμένως στην ελληνική ποίηση, ή, ως εκ τούτου, ούτε σε καμία άλλη, αλλά οφείλεται μάλλον στο ότι αυτή η φωνή είναι προφανώς άνετη με τον εαυτό της. Ρέει φυσικά, πράγμα που σημαίνει ότι διαθέτει γνήσιο κύρος και αυθεντικότητα. Η πρωτοτυπία είναι έκδηλη και καθαρή σε όλες τις όψεις της σεφερικής γλώσσας: μορφή, έκφραση και τόνο. Για να μιλήσει κανείς για τις κύριες επιδράσεις στον Σεφέρη, πέρα από ολόκληρη την ελληνική λογοτεχνική παράδοση, από την Οδύσσεια και την Ιλιάδα και εξής, καθώς και από τον Έλιοτ και τους αγγλόφωνους ποιητές, νομίζω ότι δεν πρέπει να λησμονεί τα πρότυπα που του παρείχαν οι Γάλλοι ποιητές. Όσον αφορά στον Έλιοτ, πιστεύω ότι αξίζει να θυμόμαστε ότι εάν ο Σεφέρης έμαθε πράγματι πολλά από τον αγγλοποιημένο Αμερικανό, δεν ήταν μόνο από τον “Αγγλοσάξονα” Έλιοτ, αλλά επίσης από τον κοσμοπολίτη Έλιοτ, τον Έλιοτ ως λάτρη του γαλλικού συμβολισμού και του Ντάντε, τον Έλιοτ που –όπως ο Πάουντ– είχε ανατραφεί με όλη την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Επιπλέον, η γνώμη μου είναι ότι ο Σεφέρης, ως Ίων –ως κάποιος με καταγωγή από τη Μικρά Ασία– ήταν ιδιοσυγκρασιακά εξίσου διεθνής όσο και Έλληνας. Ήταν εκ φύσεως κατάλληλος να γίνει διπλωμάτης, γεγονός που επέβαλλε μια ζωή γεμάτη ταξίδια, κυρίως προς την εγγύς Ανατολή και την Αφρική και, αργότερα, ως πρέσβυς στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ο διεθνισμός του δεν είναι απλώς εμφανής στην ποίησή του: είναι ένα οργανικό, εγγενές συστατικό. Όσον αφορά τη δεύτερη ένδειξη, νομίζω ότι αυτή σχετίζεται με εκείνο που θα αποκαλούσα οικουμενική και ενσυναισθητική κατανόηση εκ μέρους του Σεφέρη του τι σημαίνει να είναι ζωντανός και ανθρώπινος, ως άνθρωπος του καιρού του, σε στενή συνάφεια με τα «ελάχιστα στοιχεία»[3] της Ρωμιοσύνης του (της ελληνικότητάς του). Για μένα αυτή η ιδιότητα της ελληνικότητας στην ποίηση του Σεφέρη λάμπει, θα μπορούσε κανείς να πει ότι αστραποβολεί, σε κάθε λέξη που αγγίζει ο στυλογράφος του. Η ελληνικότητά του αποτελεί ένα θεμελιώδες μέρος της ανθρωπινότητάς του, ή μάλλον η ανθρωπινότητά του συγκροτείται, πλήρως και πλούσια, από την ελληνικότητά του. Ωστόσο, αν και η ιδιότητα αυτή είναι στον Σεφέρη καθοριστική και αναγνωρίσιμη, και διαχέεται παντού, δεν είναι στέρεη ή άκαμπτη, αλλά κινητή, υγρή. Όπως το νερό, γεμίζει τα χαμηλότερα μέρη. Όπως το φως, αποκαλύπτει τα πάντα. Ακόμη περισσότερο: αντί να αποτελεί μια επαρχιωτικοποιητική ή περιοριστική επίδραση –μια ενόχληση, όπως, για παράδειγμα, η αγγλικότητα του Λάρκιν– η Ρωμιοσύνη του Σεφέρη είναι το κλειδί για την οικουμενικότητά του. Γιατί αυτή εδράζεται τόσο στο ότι ο Σεφέρης ανήκει στην Ελλάδα όσο και στον καημό του για την Ελλάδα «όπου και να ταξιδέψει».[4] Με τον ίδιο τρόπο, ο Παζ, στον Λαβύρινθο της μοναξιάς και στην «Ηλιόπετρα», είναι απαραμείωτα Μεξικανός, και αυτή η συνθήκη είναι ακριβώς η πέτρα στην οποία σμιλεύει την οικουμενικότητά του. Και στις δύο περιπτώσεις, η οικουμενικότητα αυτών των ποιητών και η πρόσδεσή τους στην γλώσσα, την ιστορία, τον πολιτισμό –και το τοπίο– της χώρας τους ανταποκρίνονται η μία προς την άλλη· είναι αλληλένδετες, αλληλεξαρτώμενες. Και για να διερευνήσω τους λόγους για τους οποίους ως αναγνώστης στράφηκα ξανά και ξανά στον Σεφέρη για αισθητική απόλαυση και αυτοεμβάθυνση, και για τους οποίους ως ποιητής τον θεωρώ, μαζί με τον Οκτάβιο Παζ, ως τον κύριο μοντερνιστή διδάσκαλό μου και μέντορα, αναφέρω ποια είναι για μένα τα μοτίβα-κλειδιά στην ποίησή του και δίνω παραδείγματα: Πρώτα απ’ όλα, δεν μπορεί κανείς να ανταποκριθεί αναγνωστικά στον Σεφέρη μόνο σε ένα απλό, εγκεφαλικό επίπεδο, όπως μπορεί, για παράδειγμα, με ορισμένους Άγγλους, Αμερικανούς και Γάλλους ποιητές. Υπάρχουν διαστρωματώσεις εμπλοκής του αναγνώστη με τα ποιήματα του Σεφέρη συναισθηματικές, αισθησιακές, βιωματικές. Μια ανάγνωση του Σεφέρη περιλαμβάνει αυτό που ο ίδιος αποκαλεί –σε ένα κρίσιμο χωρίο από το ημερολόγιό του του 1946, όπου διερευνά τους τρόπους με τους οποίους το ελληνικό φως τον αφορά προσωπικά– «σώμα και ψυχή».[5] Όσο για την φυσικότητα της φωνής του, είναι πάντοτε ιδιαίτερα αισθητή. Με αυτό δεν εννοώ το είδος της τραχιάς και λαρυγγώδους αίσθησης που έχει κανείς, ας πούμε, με τον Τεντ Χιούζ, ή τη μανιερίστικη και ενίοτε δύσπνοη αίσθηση της ποίησης των, για παράδειγμα, Τζέραρντ Μάνλεϊ Χόπκινς, Ντύλαν Τόμας ή Ουίλιαμ Σίντνεϊ Γκράχαμ, αλλά το είδος μιας οξυδέρκειας, η οποία φορτίζει τους στίχους με συγκρητική και συναισθησιακή αμεσότητα. Το τέχνασμα του Σεφέρη είναι λεπτό: ενώ ο τόνος και η έκφραση των στίχων του είναι πάντοτε εκείνος μιας ομαλής («βεβαιωμένης», «εύκολης», «φυσικής», «φυσιολογικής» κ.λπ.) συνομιλίας, διατυπωμένης απλά και άμεσα στο φευγαλέο πέρασμα του τώρα, εκείνο που αναδύεται μερικές φορές από αυτήν είναι η αποκάλυψη, το μεταφυσικό. Δείτε για παράδειγμα έναν στίχο από τους τελευταίους του ποιήματος «Με τον τρόπο του Γ. Σ.»: Σφυρίζουν τα καράβια τώρα που βραδιάζει στον Πειραιά. Πάντοτε θεωρούσα ότι ο στίχος αυτός, μέσα στο πλαίσιο των συμφραζομένων του ποιήματος, συγκαταλέγεται ανάμεσα στα εξαιρετικότερα “μικρά” επιτεύγματα του Σεφέρη, για την διακριτική καθαρότητα της μουσικής του και την διαυγή απλότητα, καθώς και για την θαυμάσια συναίρεση του ακουστικού με το οπτικό. Εδώ, το εφήμερο της στιγμής είναι συγχρόνως παρόν τόσο στην ακοή όσο και στην όραση: το σφύριγμα των σειρήνων των καραβιών, και το σούρουπο που πέφτει, φευγαλέα και τα δύο. Αυτήν την ελαφρώς πιεσμένη παρουσία την διαπερνά ένα χαρακτηριστικό παράδοξο νήμα. Γιατί εδώ δύο κουβάρια μπλέκονται: το ένα είναι η φυσικώς καταγεγραμμένη, απτή εμπειρία της ομορφιάς σε όλη της την πληρότητα, ενώ το άλλο, τυλιγμένο γύρω από το πρώτο, είναι η λαχτάρα –της ψυχής– για περισσότερα από όσα η στιγμή μπορεί ποτέ να σταθεί ικανή να προσφέρει. Αυτό που θα ονόμαζα δίδυμα “νήματα” σε αυτή την σύνθετη εμπειρία είναι ούτως ή άλλως, στην ζωή, αδιαχώριστα· ώστε η κατάθεση του Σεφέρη είναι αυθεντική και πιστή στην εμπειρία. Για να προεκτείνω τη μεταφορά: ο Σεφέρης καθιστά παρόντα τον κόμπο της παρουσίας στο αδύνατον να λυθεί δέσιμό του. Η πληρότητα είναι σφιχτά συνυφασμένη με τη λαχτάρα για ό,τι σε κάθε εμπλοκή ή συμμετοχή στην παρουσία πρέπει πάντοτε να χαθεί και να εγκαταλειφθεί από την ίδια τη φύση της ζωής μας στον χώρο και τον χρόνο: την αυτό-τητα (haeceittas) του αυτο-τώρα, του αυτο-εδώ, του αυτο-παρόντος. Συχνά διαβάζοντας Σεφέρη, είχα την αίσθηση ότι o σπαρακτικός χαιρετισμός της στιγμής από τον Γκαίτε και ο ταυτόχρονος θρήνος για το διάβα της –«Verweile doch, du bist so schön» («Μείνε για λίγο, είσαι τόσο όμορφη»)– ανεβοκατεβαίνει, χάνεται, ανεβοκατεβαίνει ξανά, σε ένα κυματιστό μοτίβο, όπως αυτό της αναπνοής, της καρδιάς, συστολή και διαστολή, αλλά χωρίς να χρειάζεται ποτέ ούτε χαιρετισμός ούτε θρήνος για να εκφραστεί με αμεσότητα. Πιστεύω λοιπόν, ότι ο συνδυασμός αυτός πλήρωσης και λαχτάρας, ως απαραίτητων συστατικών και συμπληρωματικών ιδιοτήτων του τώρα, είναι το κλειδί της ιδιοπροσωπίας του Σεφέρη. Σε έναν άλλο, διασημότερο, στίχο, «Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει», με τον οποίο ανοίγει το ποίημα με τον τίτλο «Με τον τρόπο του Γ. Σ.», η φυσικότητα του ρήματος «πληγώνω» συναρτάται με ένα βάθος προσωπικής αίσθησης, που ενοφθαλμίζει τη συνθήκη του εξόριστου που λαχταρά την πατρίδα ‒ ιδίως την οδυσσειακή μορφή του Νεοέλληνα ναύτη Στράτη Θαλασσινού, του πλέον τυπικού, χαρακτηριστικού και αποκαλυπτικού σεφερικού προσωπείου. Ενώ αυτή η αίσθηση είναι η πλέον ακριβής και οριστική διατύπωση για την έννοια της Ρωμιοσύνης την οποία θα μπορούσε κανείς να βρει, είναι εξίσου κοινωνήσιμη σε οποιονδήποτε έχει εμπειρία των ελληνικών ηπειρωτικών και θαλασσινών τοπίων, ακόμη και ως τουρίστας. Στην επικράτεια της ποίησης όλα τα «ελάχιστα στοιχεία»,[6] όλοι «οι τόποι καταγωγής και τα ονόματα»,[7] όλες οι «ευλογημένες μανίες για τάξη»,[8] τείνουν προς την καθολικότητα, και, όπως σε αυτή την περίπτωση, εκφράζουν τη λαχτάρα κάθε περιπλανώμενου για την πατρίδα του, όποια κι αν είναι αυτή. Με αυτή την δίδυμη φυσικότητα και λαχτάρα, που δεν χωρίζονται ποτέ η μία από την άλλη, συμπίπτει και η αδιάκοπη παρουσία του έρωτα στους στίχους του Σεφέρη. Παραθέτω εδώ ό,τι θεωρώ πως αποτελεί το υπέρτατο παράδειγμα. Το παρακάτω απόσπασμα είναι η καρδιά του σπουδαίου ποιήματος «Μνήμη, Β΄», όπου το «Β΄» αναφέρεται στη δεύτερη επίσκεψη του Σεφέρη στα ερείπια του αρχαιοελληνικού θεάτρου της Εφέσου (τώρα Efes στα τουρκικά), όχι μακριά από τη γενέτειρα του Σεφέρη, τη Σμύρνη (τώρα Izmir). Στο ποιητικό «εγώ» αποτείνεται ένας απροσδιόριστος ομιλητής, ο οποίος λέει: «Είναι παντού το ποίημα. Η φωνή σου καμιά φορά προβαίνει στο πλευρό του σαν το δελφίνι που για λίγο συντροφεύει μαλαματένιο τρεχαντήρι μες στον ήλιο και πάλι χάνεται. Είναι παντού το ποίημα σαν τα φτερά του αγέρα μες στον αγέρα που άγγιξαν τα φτερά του γλάρου μια στιγμή. Ίδιο και διάφορο από τη ζωή μας, πως αλλάζει το πρόσωπο κι ωστόσο μένει το ίδιο γυναίκας που γυμνώθηκε. Το ξέρει όποιος αγάπησε· στο φως των άλλων ο κόσμος φθείρεται· μα εσύ θυμήσου Άδης και Διόνυσος είναι το ίδιο». Το απόσπασμα τίθεται εντός εισαγωγικών, γιατί το «εγώ» του ποιήματος συναντά τον απροσδιόριστο άνδρα εκφωνητή αυτών των λόγων, «καθισμένο σ’ ένα μάρμαρο / που έμοιαζε απομεινάρι αρχαίου πυλώνα», σαν να ήταν κάποιος φύλακας εισόδου, προστάτης ενός χώρου-συμβόλου μιας οριακής εμπειρίας. Τόσο η μορφή όσο και η αύρα του ομιλητή αυτού, σε συνδυασμό με τον μυστηριώδη και προφητικό λόγο του, θυμίζουν εκπληκτικά το δαντικό «οικείο σύνθετο φάντασμα», που απευθύνεται στο προσωπείο του ποιητή στο ελιοτικό «Little Gidding» (Τέσσερα Κουαρτέτα). Ωστόσο, αντίθετα από τον ομιλητή του Έλιοτ, εκείνο που αυτός εδώ έχει να πει απέχει πολύ από το ζοφερό, το σκοτεινό, το τρομακτικό ή το καταχθόνιο. Η αψιμυθίωτη απλότητα του επαναλαμβανόμενου στίχου «Είναι παντού το ποίημα», με το σοφό, καίριο περιεχόμενό του, που εκφράζει ήσυχα την ολότητα της ευδαιμονίας στον κόσμο των φαινομένων, αποτελεί το ειδοποιό χαρακτηριστικό της ποιητικής ιδιοφυΐας του Σεφέρη. Η σχεδόν απτή μυστηριακότητα εδώ οφείλεται μερικώς στην ακουστική, ηχητική ιδιότητα του χώρου, ενός αρχαιοελληνικού θεάτρου, υποβάλλοντας μέχρι και ένα είδος επιφάνειας (θεοφάνειας) –ως εάν κάποιος άγνωστος, αρχαίος θεός να κατοικεί σ’ αυτόν τον παράξενο λόγο– που φανερώνεται με την ξαφνική υπερφυσική παρουσία και την εκ νέου απουσία («και πάλι χάνεται») «του ποιήματος», η οποία ακολουθείται εν είδει κύματος από την επανάληψη του κομβικού στίχου «Είναι παντού το ποίημα». Ενώ οι συνεχείς εικόνες είναι εναργείς (άμεσες, απτές), σαν να επρόκειτο για χαρακτικά ή γλυπτά, είναι συγχρόνως φευγαλέες, ανήκοντας μόνο στη στιγμή: όπως το «μαλαματένιο τρεχαντήρι μες στον ήλιο» και ο «αγέρας» που «αγγίζει τα φτερά του γλάρου μια στιγμή». Και βρίσκει κανείς σε αυτές κάτι περισσότερο από ό,τι υποβάλλει ο συνδυασμός του σταθερού και του εφήμερου. Γιατί οι εικόνες συγχωνεύονται ανεπαίσθητα, συναισθησιακά η μία μέσα στην άλλη: η φωνή «σου» (συγχρόνως η φωνή του ποιητή που συνθέτει το ποίημα και του αναγνώστη που το διαβάζει) συγκρίνεται (ή μήπως ταυτίζεται;) με «το δελφίνι που για λίγο συντροφεύει / μαλαματένιο τρεχαντήρι μες στον ήλιο». Ή μήπως είναι ο ποιητής (ή ο αναγνώστης) στο τρεχαντήρι, και το δελφίνι είναι το ποίημα; Ή μπορούν να ισχύουν κι οι δύο ερμηνείες, να είναι συγχρόνως παρούσες κι οι δύο, αλλά αναγνώσιμες μόνο εναλλάξ και εναλλακτικά; Η εμφάνιση του γλάρου δεν θα μπορούσε να είναι λιγότερο παράταιρη, αφού είναι εκείνη που αναμένεται από τη θαλασσινή σκηνογραφία. Το πουλί καταγράφεται, όπως το δελφίνι, ως άλλος ένας σύντροφος για «μια στιγμή», και φυσικά το αντικρίζει κανείς επίσης από τα πλευρά ή την πρύμνη του πλοίου. Ένα ακόμη στοιχείο της ιδιοφυΐας του Σεφέρη είναι το δίστιχο που συγκρίνει (ή μήπως ταυτίζει πάλι;) το ποίημα που είναι «παντού» με τα «τα φτερά του αγέρα μες στον αγέρα / που άγγιξαν τα φτερά του γλάρου μια στιγμή». Η ομορφιά και το βάθος αυτών των στίχων είναι απαράμιλλα, με όλες τις συνδηλώσεις της ανυψωτικής πτήσης όσο και της αναπνοής (της έμπνευσης) του ευρήματος των «φτερών του αγέρα μες στον αγέρα». Η ίδια αυτή η σύνθετη εικόνα περιλαμβάνει την απαραίτητη παύση για τον αναγνώστη, προκειμένου να ξεδιπλώσει το νόημά της. Η στιγμή της, η δυναμική της, έχει τέλεια ζυγιαστεί, συλληφθεί, αναπτυχθεί –σαν να ήταν φωτογραφικά αποτυπωμένη– αν και δεν είναι παρατεταμένη. Είναι σε απόλυτη συμφωνία με φύση της – ο ποιητής δεν κάνει καμία προσπάθεια να την αδράξει. Αφήνεται απλώς να εξαφανιστεί, ενώ μια άλλη εικόνα εμφανίζεται στη θέση της. Στο σημείο αυτό εισάγεται το τρυφερότερο από τα ερωτικά βλέμματα. Όπως μας υπενθυμίζει ο Εμμανουέλ Λεβινάς σε πολλά από τα βιβλία του, είναι πάντοτε το πρόσωπο –στο οποίο εγγράφεται αναγκαστικά η αναγνώριση του προσώπου, του άλλου– εκείνο που μας καθιστά κατεξοχήν ανθρώπινους. Εδώ, το σαφώς ανδρικό βλέμμα του ποιητή με το προσωπείο ενός εραστή –και, εμμέσως, του αναγνώστη επίσης– κοιτάζει επίμονα μια γυναίκα που γδύνεται, όχι μόνο με ερωτική επιθυμία αλλά και με σιωπηρή συμπόνια και συν-πάθεια για τα συναισθήματα του άλλου. Και θα πρέπει να τονιστεί στο σημείο αυτό, ιδιαίτερα, ότι κοιτάζει επίμονα όχι μόνο το σώμα της, αλλά και το πρόσωπό της και τις πλέον λεπτές αλλαγές στην έκφραση του προσώπου της. Και πάλι, ενώ η εικόνα είναι ζωντανή, ακριβής, βιωμένη με όλες τις συνδηλώσεις της, είναι μια εικόνα φευγαλέα, ακαριαία, συγκρατημένη μόνο για μια στιγμή, που έπειτα αφήνεται να χαθεί. Γιατί εκείνο στο οποίο επικεντρώνεται αυτή η στιγμή δεν είναι μόνο το πρόσωπο της γυναίκας και ο εαυτός της, σε όλη της την αυτο-σύστασή του, αλλά και η ταυτόχρονη μεταβλητότητα των εκφράσεων του προσώπου και η αναγνωρίσιμη σταθερότητά του: «πως αλλάζει / το πρόσωπο κι ωστόσο μένει το ίδιο». Και η αίσθηση αυτή λάμπει ξαφνικά μέσα της, εμβαθύνοντάς μας προς έναν στοχασμό για τη «ζωή μας» και το μυστήριο του τελευταίου στίχου, που αποτελεί μία ρήση του Ηράκλειτου. Έτσι, αισθησιασμός, έρωτας, βάθος, πόνος, εορτασμός, λαχτάρα και το υπερφυσικό συνδέονται όλα στη σεφερική παρουσίαση του παρόντος, της παρουσίας. Ο έρωτας, επομένως, εξανθρωπίζεται εξ ολοκλήρου. Δεν υπάρχει ψυχρότητα, ασέλγεια ή νοσηρότητα στο βλέμμα του Σεφέρη: είναι μεγαλειώδες, θερμό, συμπονετικό, περιεκτικό. Κι ούτε είναι δυϊστικό. Από αυτή την άποψη, περισσότερο από οποιανδήποτε άλλη, η κοσμοθεωρία του Σεφέρη είναι διαμετρικά αντίθετη από εκείνη του Έλιοτ. Η σεξουαλικότητα του Έλιοτ παρουσιάζεται πάντοτε σε ένα συγκείμενο δυσφορίας (νευρικότητα, αμηχανία, αναστολή, ντροπή, διαφθορά, κ.λπ.), όπως φαίνεται από τα νεανικά του ποιήματα του κύκλου του «Προύφροκ», καθώς επίσης και από ολόκληρη την Έρημη Χώρα. Στη γραφή του Έλιοτ η σεξουαλικότητα επιτυγχάνει την πληρότητα μόνο όταν προσλαμβάνεται συμβολικά, εξυψωμένη μέσω της θρησκευτικής εμπειρίας ή όταν βρίσκεται «στον κήπο με τα ρόδα». Στον Σεφέρη, ωστόσο, ο έρωτας είναι έμφυτος στο αξεδιάλυτο κράμα σώματος και ψυχής· δεν υπάρχει διαχωρισμός ή ανάγκη για διαχωρισμό· η σάρκα και το πνεύμα δεν αποκλείουν το ένα το άλλο. Ένας εορταστικός έρως βρίσκεται αναπότρεπτα και στην καρδιά της εμπειρίας του αναγνώστη του Σεφέρη. Καρδιά είναι, πιστεύω, η κατάλληλη λέξη. Υπάρχει μεγαλοφροσύνη εδώ. Διαβάζοντας Σεφέρη, βρίσκει κανείς ξαφνικά τον εαυτό του περιτριγυρισμένο από το υπερφυσικό, ενώ τα πόδια του εξακολουθούν να πατούν γερά στο έδαφος. — Μετάφραση: Μάρα Ψάλτη [1] Το παρόν δοκίμιο επεξεργασμένο εκ νέου από τον Ρίτσαρντ Μπερενγκάρτεν στηρίζεται στις απόψεις που έχει διατυπώσει ο Άγγλος ποιητής σε συνομιλία του με τον Πασχάλη Νικολάου (“Following Black Light”, International Literary Quarterly 21, 2015). Όλες οι υποσημειώσεις είναι του συγγραφέα. (Σ.τ.Μ.). [2] Πήτερ Ράσσελ (Peter Russell), Άγγλος ποιητής (1921–2003). Βλ. τo απομνημόνευμα του Ρίτσαρντ Μπερενγκάρτεν, «With Peter Russell in Venice 1965-1966», στο James Hogg (επιμ.), The Road to Parnassus: Homage to Peter Russell on his Seventy-Fifth Birthday, University of Salzburg, Σάλτσμπουργκ 1996. [3] Βλ. S. Foster Damon, A Blake Dictionary, Thames and Hudson, Λονδίνο 1979, σ. 280. [4] Βλ. τον εναρκτήριο στίχο του ποιήματός του «Με τον τρόπο του Γ. Σ.». [5] Για την ημερολογιακή εγγραφή του Σεφέρη της 17ης Ιουνίου 1946 για το «μαύρο φως» βλ. A Poet’s Journal: Days of 1945–1951, μτφρ. Athan Anagnostopoulos, The Belknap Press of Harvard University Press, Καίμπριτζ, Μασαχουσέτη 1974. σ. 31. Η εγγραφή και ο στίχος «Αγγελικό και μαύρο, φως» από την “Κίχλη” ενέπνευσαν τα ποιήματα της συλλογής του Μπερενγκάρτεν Black Light: Poems in Memory of George Seferis (Los Poetry Press, Καίμπριτζ 1983), που μεταφράστηκε στα ελληνικά από τους Νάσο Βαγενά και Ηλία Λάγιο (Μαύρο φως: Ποιήματα εις μνήμην Γιώργου Σεφέρη, Τυπωθήτω-Λάλον ύδωρ, Αθήνα 2005). [6] Βλ. εδώ, σημ. 2. [7] William Shakespeare, A Midsummer Night’s Dream: Πράξη V, Σκηνή 1η, στ. 18. [8] Wallace Stevens, «The Idea of Order at Key West», στο Collected Poetry and Prose, Library of America, Νέα Υόρκη, σ. 106.

Σημειώσεις διαβάζοντας την ποίηση του Σεφέρη

Σύνδεση