Κυνηγώντας ανεμόμυλους; Η φιλία μεταξύ ηθικής και λογοτεχνίας

Στο φιλόδοξο βιβλίο του ο Γρηγόρης Τζουσδάνης εξετάζει την φιλία στα σταυροδρόμια της ηθικής, της αισθητικής και της πολιτικής αντλώντας από την φιλοσοφία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και την εξελικτική βιολογία για να διατυπώσει μια ενδιαφέρουσα υπόθεση. Gregory Jusdanis, A Tremendous Thing: Friendship from the Iliad to the Internet [Ένα καταπληκτικό πράγμα: Η φιλία από την Ιλιάδα στο Διαδίκτυο], Cornell University Press, 2014, x + 213 pp. Στο φιλόδοξο βιβλίο του ο Γρηγόρης Τζουσδάνης εξετάζει την φιλία στα σταυροδρόμια της ηθικής, της αισθητικής και της πολιτικής αντλώντας από την φιλοσοφία, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία και την εξελικτική βιολογία για να διατυπώσει μια ενδιαφέρουσα υπόθεση. Ο συγγραφέας δεν θεωρεί τυχαίο το γεγονός ότι τα πρώτα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας η Ιλιάδα και το Έπος του Γκιλγκαμές πραγματεύονται την φιλία με αναφορά τον θάνατο και τον θρήνο. Επανερμηνεύοντας κλασικά λογοτεχνικά έργα με φαντασία και σχολαστικότητα προτείνει να σκεφθούμε την φιλία κατ’ αναλογία προς την λογοτεχνία, διότι αμφότερες μάς υποχρεώνουν να σκεφτούμε και να νιώσουμε τον κόσμο από την σκοπιά ενός άλλου ανθρώπου διευρύνοντας κατ’ αυτό τον τρόπο τα όρια του εαυτού. Σε αντίθεση με τους οικογενειακούς δεσμούς η φιλία συνδέει το υποκείμενο με αγνώστους στην δημόσια σφαίρα, ενώ η μορφή της δεν επιβάλλεται ούτε από τον νόμο ούτε από την θρησκεία. Δεν διαθέτει έναν απώτερο σκοπό όπως την ερωτική ηδονή, την σεξουαλική αναπαραγωγή ή το οικονομικό όφελος. Η φιλία επιδιώκεται περισσότερο ως αυτοσκοπός και η ανάγκη για φίλους «μοιάζει πολύ με την ικανότητά μας να επινοούμε και ν’ απολαμβάνουμε εναλλακτικούς κόσμους.» (σ. 4) O Τζουσδάνης τονίζει την αισθητική διάσταση της φιλίας, επειδή στις μέρες μας, κατ’ αντιδιαστολή προς την αρχαιότητα, δεν προϋποτίθεται η δημοκρατική πόλη. Η πολιτισμική ανομοιομορφία των περισσοτέρων σύγχρονων κοινωνιών μεγιστοποιεί την ελευθερία διαμόρφωσης του φιλικού δεσμού, ο οποίος, ούτως ή άλλως, είναι εξαιρετικά εύπλαστος καθώς «δεν υπάρχει καθορισμένη αρχή ή τέλος μιας φιλίας, κανένα τελετουργικό το οποίο να εορτάζει την έναρξή της, κανένα συμφωνητικό που επισφραγίζει την ύπαρξή της.» (σ. 4) Για τον Τζουσδάνη η φιλία είναι ένας ιδιάζων θεσμός, διότι χάρη στα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά βρίσκεται σε απόσταση από, και ενίοτε αμφισβητεί, την εκάστοτε κοινωνική θέσμιση. Επιπλέον, κεντρικό γνώρισμα της φιλίας συνιστά η εθελούσια επιλογή. Γεννιόμαστε σε μια οικογένεια, μιλώντας μια γλώσσα και ανήκοντας σε ένα έθνος, αλλά δεν γεννιόμαστε με φίλους. Μεγαλώνοντας αποκτούμε φίλους, επιλέγοντας ανάμεσα σε πολλούς αγνώστους και ασκώντας την ενσυναίσθησή μας, δηλαδή την ικανότητα να φανταζόμαστε τα συναισθήματα και τις εμπειρίες των άλλων. Μέσω της ενσυναίσθησης ως ικανότητας αναδημιουργίας του κόσμου του άλλου, ο Τζουσδάνης επιχειρεί να συνδέσει στην φιλία, το αισθητικό και το ηθικό στοιχείο. Η αισθητική διάσταση της φιλίας έγκειται στην ελεύθερη επιλογή του φίλου με βάση τις προσωπικές προτιμήσεις και την ελεύθερη από εξωτερικούς καταναγκασμούς διαμόρφωση του φιλικού δεσμού. Έγκειται επίσης στο ότι η φιλία αυτονομιμοποιείται και δεν νομιμοποιείται με αναφορά σε μια εξωτερική αρχή. Η ηθική διάσταση της φιλίας, η οποία αποτέλεσε αντικείμενο συστηματικής μελέτης ήδη από τον Αριστοτέλη, έγκειται στην ανιδιοτέλεια και την αμοιβαιότητα που την χαρακτηρίζουν. Προκειμένου ν’ αναδείξει τον δεσμό μεταξύ του αισθητικού και του ηθικού στοιχείου στην φιλία, ο Τζουσδάνης διερευνά την έννοια της εγγύτητας εξετάζοντας τις αντιλήψεις περί φιλίας στην λογοτεχνία. Τα λογοτεχνικά έργα που εξετάζει του επιτρέπουν να εξετάσει ερωτήματα όπως: Ποιες είναι οι υποχρεώσεις μεταξύ φίλων; Πώς μπορούμε να κατανοήσουμε την εγγύτητα μεταξύ ατόμων που δεν συνδέονται με δεσμούς αίματος και δεν βρίσκονται σε ερωτική σχέση; Ποια είναι η θέση της φιλίας στην κοινωνία και πώς μπορούμε να κατανοήσουμε τις εντάσεις μεταξύ αυτονομίας και καθήκοντος εντός της φιλίας; Διαβάζοντας το Πέρασμα στην Ινδία του Ε.Μ. Φόρστερ ο Τζουσδάνης δοκιμάζει την υπόθεση ότι όπως συνδεόμαστε με έναν λογοτεχνικό ήρωα μέσω της ενσυναίσθησης έτσι συνδεόμαστε και με έναν φίλο. Διευκρινίζοντας ωστόσο πως «προτείνοντας μια αναλογία μεταξύ της λογοτεχνικής δημιουργίας και της απόκτησης φίλων δεν υποστηρίζω ότι οι λογοτεχνικοί ήρωες είναι φίλοι μας, αλλά ότι αμφότερες οι διαδικασίες, η λογοτεχνική δημιουργία και η δημιουργία μιας φιλίας, είναι συγκρίσιμες ως προτάγματα αυτοσχεδιασμού. Αμφότερες περιλαμβάνουν την άσκηση της αφήγησης, της συναίνεσης, της γεφύρωσης των διαφορών και της επιδίωξης της κατανόησης.» (σ. 27) Στην φιλία των πρωταγωνιστών του βιβλίου, του Δρ. Αζίζ, του κυρίου Φίλντιγκ και της κυρίας Μουρ, ο Τζουσδάνης εντοπίζει ένα παράδειγμα φιλίας το οποίο υπονομεύει την αριστοτελική θεώρησή της. Στην τελευταία οι φίλοι είναι αδιανόητοι εκτός του κοινού πολιτισμικού ορίζοντα της πόλης. Οι φίλοι είναι του ιδίου φύλου και συμπολίτες, πράγμα που καθιστά την φιλία τους δυνατή. Όμως στο μυθιστόρημα οι πρωταγωνιστές ανήκουν σε διαφορετικό φύλο και πολιτισμό, σε διαφορετική φυλή και κοινωνική τάξη. Η φιλία τους είναι εφικτή χάρη στην ενσυναίσθηση η οποία τους επιτρέπει «να φανταστούν εμπειρίες τις οποίες δεν έχουν ακόμη βιώσει, προσδοκώντας και προετοιμάζοντας εαυτούς για αυτές» (σ. 30), αλλά επίσης να νιώσουν συμπόνια ο ένας για τον άλλον. Σκηνή από την ταινία Ο σωφέρ της κυρίας Ντέιζι (1989), σε σκηνοθεσία Μπρους Μπέρεσφορντ. Από αριστερά, οι ηθοποιοί: Νταν Ακρόυντ, Τζέσικα Τάντι και Μόργκαν Φρήμαν. Η ηλικιωμένη κυρία θα συνειδητοποιήσει μετά από πολλά χρόνια ότι την συνδέει μια βαθιά σχέση φιλίας με τον μαύρο οδηγό της. Η φιλία μεταξύ του Δρ. Αζίζ και της κυρίας Μουρ δεν στηρίζεται στα κοινά βιώματα όσο στην εξομολόγηση και την αυτοαποκάλυψη, οι οποίες δημιουργούν εγγύτητα ενδυναμώνοντας την ενσυναίσθησή τους. Η φιλία τους όχι μόνο δεν βασίζεται σε μια κοινή ταυτότητα, αλλά καλείται να υπερβεί πολιτισμικές προκαταλήψεις και κοινωνικές ανισότητες οι οποίες την απειλούν. Αυτή η ικανότητα υπέρβασης η οποία χαρακτηρίζει την φιλία την καθιστά συχνά ύποπτη σε ορισμένες παραδοσιακές κοινότητες. Έτσι ο Αχιλλέας είναι περισσότερο αφοσιωμένος στον Πάτροκλο παρά στον στρατό των Ελλήνων, σε αντίθεση με τον Έκτορα ο οποίος δίχως επιστήθιο φίλο είναι ταγμένος ψυχή τε και σώματι στην Τροία. Σε αυτές τις κοινότητες, αν και η φιλία συνεισφέρει στην συνοχή τους, είναι επίσης δυνατόν ν’ αμφισβητήσει τις αξίες και τις αλήθειές τους, αλλά «ο στόχος της φιλίας είναι να γεφυρώσει την ηθική και την πολιτική παρά ν’ αποκαλύψει την αλήθεια.» (σ. 42) Αναφερόμενος στην Αμερικανική Επανάσταση ο Τζουσδάνης αναγνωρίζει την ισχύ της αριστοτελικής θεώρησης της φιλίας ως παράγοντα κοινωνικής συνοχής. Η αμερικανική πολιτεία αναγνωρίζει την φιλία ως θεμελιώδες συστατικό της ισότητας και της ελευθερίας των πολιτών, η οποία επιτρέπει μέσω της συνεργασίας και της ομόνοιας την επιδίωξη της ευτυχίας. Στην φιλία εκφράζεται η πολιτική αλληλεγγύη στοχαστικών πολιτών ικανών για έναν δεσμό που ξεπερνά την οικογένεια, την συντεχνία και την καταγωγή. Ευφυώς ο Τζουσδάνης αναγνωρίζει την ιδιάζουσα φύση της φιλίας ως ιδιωτικής και συγχρόνως δημόσιας σχέσης, η οποία εκφράζεται επίσης στην ταυτόχρονη απαίτηση για εγγύτητα και αυτονομία. Όμως αν η φιλία στην αμερικανική πολιτεία μοιάζει να επαληθεύει την αριστοτελική θεώρηση της φιλίας προϋποθέτοντας μια κοινή κοινωνική ταυτότητα, η οποία ενδυναμώνεται από την φιλία, ο Τζουσδάνης στρεφόμενος ξανά στην λογοτεχνία βρίσκει ένα ακόμη παράδειγμα μεταξύ φίλων που, όπως οι πρωταγωνιστές του Περάσματος στην Ινδία, δεν μοιράζονται μια κοινή ταυτότητα για ν’ αναδείξει την ιδιαιτερότητα της φιλίας. Στις Περιπέτειες του Χάκλμπερυ Φιν συναντούμε το παράδειγμα μιας φιλίας μεταξύ ενός λευκού και ενός μαύρου, μεταξύ ενός ελεύθερου και ενός σκλάβου, μεταξύ ενός άντρα και ενός παιδιού. Ο Χακ, το λευκό αγόρι, και ο Τζιμ, ο μαύρος άντρας, βιώνοντας περιπέτειες όπου αντιμετωπίζουν κινδύνους και κακουχίες, γίνονται τελικά φίλοι σεβόμενοι ο ένας τον άλλον ως ίσο παρά τις αρχικές προκαταλήψεις. Είναι ενδεικτικό ότι στον Χακ αρέσει να αφηγείται, αλλά και να ακούει ιστορίες. Σύμφωνα με τον Τζουσδάνη, «η ικανότητα να συναισθανόμαστε κάποιον ίσως βασίζεται στην ανθρώπινη προδιάθεση για λογοτεχνία, στην ικανότητα ν’ αντικαθιστούμε την μια ιστορία με την άλλη.» (σ. 59) Εφόσον ο άνθρωπος νιώθει την ανάγκη να αφηγείται, αλλά και να δημιουργεί φιλίες, και επειδή αμφότερα βασίζονται στην ενσυναίσθηση και την φαντασία, δεν πρέπει να μας προξενεί έκπληξη ότι τα πρώτα λογοτεχνικά έργα περιγράφουν φιλίες και ειδικότερα φιλίες μεταξύ πολεμιστών. Ανατρέχοντας στο Έπος του Γκιλγκαμές και στην Ιλιάδα ο Τζουσδάνης ερμηνεύει με πρωτότυπο τρόπο την γέννηση της λογοτεχνίας ως πένθος για τον νεκρό φίλο. Στο Έπος του Γκιλγκαμές η επίγνωση της θνητότητας αποκτάται μέσω της απώλειας του φίλου και η ακόλουθη διεκδίκηση της αθανασίας από τον Γκιλγκαμές αντιστοιχεί λιγότερο στην επιθυμία για αιώνια ζωή και περισσότερο στην λαχτάρα επανεύρεσης του χαμένου φίλου. Αντίστοιχα στην Ιλιάδα ο Αχιλλέας επιλέγει να εκδικηθεί τον Πάτροκλο και να συναντήσει ο ίδιος τον θάνατο από το να ζήσει χωρίς τον ακριβό του φίλο. Τόσο ο Γκιλγκαμές όσο και ο Αχιλλέας αποζητούν να ανταμώσουν ξανά τον θανόντα φίλο, ο ένας αναζητώντας την αθανασία και ο άλλος τον θάνατο. Ο Τζουσδάνης σχολιάζει την σχέση φιλίας και θανάτου διαλεκτικά: «Η εγγύτητα του θανάτου καθιστά έντονη την φιλία και η ένταση της φιλίας φέρνει τον θάνατο εγγύτερα» (σ. 71) Αυτή η ένταση δημιουργεί εκτός από την συναισθηματική και μια σωματική εγγύτητα. Ο Γκιλγκαμές και ο Αχιλλέας είναι πολεμιστές οι οποίοι μάχονται, γυμνάζονται και παλεύουν με τον φίλο τους. Ο Τζουσδάνης διαπιστώνει έναν ερωτισμό που εκφράζεται σε κοινωνικά αποδεκτή τρυφερότητα μεταξύ αντρών, η οποία διαπερνά όλες τις πτυχές της φιλίας τους χωρίς όμως να προσπαθήσει τελικά να την ορίσει, διότι «τελικά, δεν έχει σημασία στην πραγματικότητα αν ήταν παιδεραστές, ερωτικοί σύντροφοι ή αγνοί φίλοι. Αυτό που έχει σημασία είναι πως η φιλία τους αλληλεπικάλυπτε αυτές τις κατηγορίες.» (σ. 70) Όμως γιατί ερμηνεύουμε ευκολότερα την τρυφερότητα μεταξύ αντρών σε ένα ερωτικό πλαίσιο απ’ ό,τι την φιλία μεταξύ γυναικών; Όταν η Ναυσικά παίζει με τις φίλες της λίγο προτού συναντήσει τον Οδυσσέα είναι εξίσου τρυφερή μαζί τους. Ωστόσο η σωματική εγγύτητα μεταξύ γυναικών είναι συνήθως πιο αποδεκτή κοινωνικά. Μέχρι σήμερα δυο γυναίκες οι οποίες αγκαλιάζονται ή χτενίζουν η μια την άλλη δεν θεωρούνται λεσβίες και συχνά δεν είναι, ενώ δυο άντρες οι οποίοι εκφράζουν την μεταξύ τους τρυφερότητα δημόσια είναι συχνότερα ομοφυλόφιλοι, επειδή πολλοί ετεροφυλόφιλοι άντρες αισθάνονται άβολα να εκφράσουν την αγάπη τους για τον φίλο τους μέσω σωματικής εγγύτητας διότι έχουν εσωτερικεύσει ένα συγκεκριμένο πρότυπο ανδρισμού. Υπάρχουν βέβαια και αντιπαραδείγματα, όπου η τρυφερότητα στην φιλία μεταξύ γυναικών αποδοκιμάζεται και στιγματίζεται κοινωνικά, αλλά επειδή θεωρείται απρεπής λόγω της έντονης ερωτικής διάστασης, όπως στην περίπτωση της Σαπφούς. Ωστόσο αυτή η αποδοκιμασία συνέβη μερικούς αιώνες αργότερα και όχι από τους συγχρόνους της στην πατρίδα της Λέσβο, οι οποίοι για να την τιμήσουν έκοψαν νόμισμα με την μορφή της. Ο Τζουσδάνης στο βιβλίο του συζητά σχεδόν αποκλειστικά και δια μακρών την ανδρική φιλία με ελάχιστες νύξεις σε γυναικείες φιλίες, όπως για παράδειγμα οι γυναικείες φιλίες οι οποίες περιγράφονται σε κινηματογραφικές ταινίες όπως η Θέλμα και Λουίζ του Ρίντλεϋ Σκοτ (1991) ή στις Πλούσιες και διάσημες (1981) του Τζωρτζ Κιούκορ, έτσι ώστε η διερεύνηση της πόλωσης μεταξύ ετεροφυλοφιλίας και ομοφυλοφιλίας στην οποία βρίσκεται η φιλία να παραμένει ατελής. Επιπλέον, περιορίζοντας την μελέτη του στη εξέταση κυρίως ανδρικών φιλιών στην λογοτεχνία αφήνει ανοικτά ζητήματα όπως την φιλία μεταξύ ενός άντρα και μιας γυναίκας, όπως η φιλία μεταξύ του κυρίου Χόουκ και της κυρίας Ντέιζι στην ταινία Ο σοφέρ της κυρίας Ντέιζι (1989) του Μπρους Μπέρεσφορντ. Ή την φιλία μεταξύ ενός ετεροφυλόφιλου και ενός ομοφυλόφιλου άντρα, όπως οι Λούις και Τζο στην σειρά Partners (2012-2013) του Τζέημς Μπόροουζ ή μιας ετεροφυλόφιλης και μιας λεσβίας, όπως η Πέητζ και η Σάσα στην ταινία Life Partners (2014) της Σουζάνα Φόγκελ. Τέλος, γιατί στο ευρύ φάσμα της φιλίας παρατηρείται συχνότερα μια ετεροφυλόφιλη γυναίκα να έχει ως φίλο έναν ομοφυλόφιλο άντρα απ’ ό,τι ένας ετεροφυλόφιλος άντρας να έχει ως φίλη μια λεσβία; Σε όλες τις προαναφερθείσες φιλίες υπάρχει σωματική εγγύτητα και τρυφερότητα οι οποίες δεν ερμηνεύονται αναγκαία σε ένα ερωτικό πλαίσιο. Αλλά ακόμη και αν υφίσταται ενίοτε ένας ερωτισμός, αυτός δεν απολήγει σε μια σεξουαλική εμπειρία. Η χαρτογράφηση των ρευστών συνόρων μεταξύ τρυφερότητας, ερωτισμού και σεξουαλικότητας δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση και η σύγχυσή τους γίνεται εμφανέστερη στο παράδειγμα της φιλίας μεταξύ ανθρώπου και ζώου. Ήδη στην Οδύσσεια συναντούμε την φιλία μεταξύ του Οδυσσέα και του αφοσιωμένου σκύλου του Άργου ο οποίος τον αναγνωρίζει αμέσως, παρά την μεταμφίεση του Οδυσσέα σε ζητιάνο, για να πεθάνει ακολούθως ήσυχος έχοντάς τον αντικρίσει ξανά. Και σε αυτή την φιλία συναντούμε εγγύτητα, τρυφερότητα, όπως επίσης τον θάνατο και το πένθος. Το ίδιο ισχύει για την μακρόχρονη φιλία μεταξύ του Αλεξάνδρου και του Βουκεφάλα, ο οποίος θρήνησε τον θάνατο του αγαπημένου αλόγου στην μάχη του Υδάσπη και τίμησε την μνήμη του ονομάζοντας μια πόλη Βουκεφάλα. Στον Μονταίνιο ο Τζουσδάνης επεκτείνει με πρωτότυπο τρόπο την ανάλυση της ανδρικής φιλίας με αναφορά το πένθος και την θνητότητα εκτός του πεδίου του πολέμου. Και ο Μονταίνιος πενθεί τον φίλο, αλλά όχι συμπολεμιστή, Λα Μποεσί, αφιερώνοντάς του ένα δοκίμιο. Για τον Τζουσδάνη «η κατανόηση της φιλίας από τον Μονταίνιο γεφυρώνει τις αρχαίες με τις νεωτερικές μορφές της.» (σ. 78) Ο Μονταίνιος αφιερώνει τον βίο του στην ανάμνηση της φιλίας εκφράζοντας τα συναισθήματά του μέσω της συγγραφής παρά μέσω κοινωνικών τελετουργικών πένθους. Η φιλία του με τον Λα Μποεσί δεν σφυρηλατήθηκε εντός των πολεμικών πεδίων ή μιας πολιτικής κοινότητας ίσων και δεν υπήρξε θεσμός που συνεισέφερε στην ευδαιμονία της δημόσιας σφαίρας. Αντ’ αυτού άνθισε στην ιδιωτική σφαίρα μέσω μιας αμοιβαίας αυτοαποκάλυψης όπου η «αλήθεια είναι μια εσωτερική αλήθεια.» (σ. 91) Η φιλία μεταξύ του Μονταίνιου και του Λα Μποεσί δεν εντάσσεται σε ένα πλέγμα κοινωνικών υποχρεώσεων λόγω θέσης και δεν διαθέτει εργαλειακό χαρακτήρα, αλλά συνιστά αυταξία και είναι συγχρόνως αυτάρκης. Δεν διαθέτει πρότυπο άλλο εκτός από την ίδια και στοχεύει στην ψυχική ένωση με τον άλλον. Ο Τζουσδάνης με οξυδέρκεια εντοπίζει την διαφορά της φιλίας στον Μονταίνιο από την φιλία στον Αριστοτέλη, όχι μόνο στο περιεχόμενο αλλά και στο ύφος της γραφής το οποίο στον Μονταίνιο σε συνάφεια με την θεώρηση της φιλίας που αναπτύσσει είναι προσωπικό, εξομολογητικό και συχνά φορτισμένο με συγκίνηση. Έχει δίκιο όταν θεωρεί ότι ο Μονταίνιος σηματοδοτεί ένα σημείο τομής της φιλίας με την λογοτεχνία. Εδώ ο πενθών φίλος γράφει επιδιώκοντας να καλύψει το δυσαναπλήρωτο κενό που αφήνει η απουσία διασφαλίζοντας συγχρόνως την αθανασία του εκλιπόντα. Εντύπωση όμως προξενεί ότι σε ένα βιβλίο για την σχέση μεταξύ φιλίας και λογοτεχνίας απουσιάζει η παραμικρή αναφορά στον Δον Κιχώτη, το θεμέλιο του δυτικού μυθιστορήματος. Το αρχετυπικό ζευγάρι φίλων Δον Κιχώτης και Σάντσο Πάντσα θα εντυπωθεί στην συλλογική μνήμη της Δύσης αναδυόμενο με ποικίλες μορφές στην τέχνη, από τον Σέρλοκ Χόλμς και τον Δρ. Ουότσον, τον Χοντρό και τον Λιγνό, τον Αστερίξ και τον Οβελίξ μέχρι τους Μπαντ Σπένσερ και Τέρενς Χιλ. Ο Θερβάντες γράφει το σπουδαιότερο μυθιστόρημα που έχει γραφτεί για την φιλία αφήνοντάς μας σε απορία αν πρόκειται για τραγωδία ή για κωμωδία. Μετά τον θάνατο του Δον Κιχώτη ο Σάντσο δεν θα γράψει κάποιο βιβλίο για τον φίλο του ούτε θα ξεκινήσει για νέες περιπέτειες επιδιώκοντας την αθανασία. Μετά το πένθος μπορούμε να εικάσουμε ότι θα συνεχίσει την προηγούμενη ζωή του μαζί με την οικογένειά του. Η φιλία των πρωταγωνιστών του Θερβάντες δεν στηρίζεται στην ανδρεία, την αρετή ή την αυτοαποκάλυψη. Η ανδρεία και η αρετή του Δον Κιχώτη είναι ακατανόητες ή παλαβομάρες για τον Σάντσο. Η αυτοαποκάλυψη του ιππότη ακούγεται ως παραλήρημα στον ιπποκόμο, ενώ η εξομολόγηση των ονείρων πλουτισμού του δεύτερου ακούγεται με συγκατάβαση ως ρηχή από τον πρώτο. Μεταξύ τους δεν υφίσταται σωματική εγγύτητα και κανενός είδος ερωτισμού. Όμως δεν αμφιβάλλουμε ούτε στιγμή ότι ο Δον Κιχώτης αγαπά τον Σάντσο Πάντσα όσο τον αγαπά κι εκείνος. Τι είναι εκείνο που καθιστά αυτόν τον δεσμό φιλία και μάλιστα μια τόσο μοναδική φιλία που θα σημαδέψει την ευρωπαϊκή συνείδηση; Πώς είναι δυνατόν ένας τρελός να γίνει φίλος με έναν λογικό; Αλλά ας επιστρέψουμε στο βιβλίο του Τζουσδάνη. Στην σύγχρονη εποχή η φιλία έχει αποδεσμευτεί εν πολλοίς από υποχρεώσεις και τελετουργικά όπως η φιλοξενία και η ανταλλαγή δώρων, έχοντας συχνά μετατραπεί σε μια σχέση για τις απολαύσεις του ελεύθερου χρόνου. Συγχρόνως όμως αποτελεί πεδίο εξερεύνησης του εαυτού και αυτοπραγμάτωσης. Ο Τζουσδάνης παρατηρεί ότι αν για τον Αριστοτέλη η φιλία βασίζεται στην αρετή και εξαρτάται από την δημοκρατική πόλη, τότε η φιλία στις μέρες μας βασίζεται στην αμοιβαία αυτοαποκάλυψη η οποία δημιουργεί εγγύτητα. Η φιλία δεν συνιστά πλέον «ένα αντικείμενο πολιτικού ενδιαφέροντος ή θεμέλιο της πολιτικής ομόνοιας, όσο μια αυτοκέφαλη σχέση η οποία δεν υπόκειται σε θρησκευτικό ή κρατικό έλεγχο.» (σ. 96) Η φιλία έχει αποσυρθεί στην ιδιωτική σφαίρα αντικαθιστώντας την επιδίωξη της αρετής με την εξωτερίκευση του εσωτερικού κόσμου. Σκηνή από την ταινία Πλούσιες και διάσημες (1981), σε σκηνοθεσία Τζορτζ Κιούκορ. Αριστερά, Μεγκ Ράιαν και δεξιά, Κάντις Μπέργκεν. Σε αυτό το πλαίσιο η λειτουργία και η σημασία των συναισθημάτων είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι στην προνεωτερική φιλία διότι η έκφρασή τους επιτρέπει μια βαθιά εγγύτητα. Ο Τζουσδάνης διατυπώνει την ευφάνταστη, και ορθή κατά την γνώμη μου, θέση ότι η φιλία, παραδόξως, βάθυνε την εποχή της αποξένωσης, και επιπλέον «απελευθερώνοντας την φιλία από την κοινότητα, η νεωτερικότητα εξέθρεψε περισσότερες προοπτικές για την φιλία.» (σ. 102) Ο σύνθετος καταμερισμός της εργασίας, η πληθώρα των δυνατοτήτων επικοινωνίας και συγκοινωνίας, η διεύρυνση του κύκλου των γνωριμιών και η αύξηση των ευκαιριών συνάντησης με αγνώστους πολλαπλασίασαν τις ευκαιρίες για την δημιουργία φιλιών. Πλέον, λόγω της μαζικότητας και του απρόσωπου των σύγχρονων κοινωνιών, η εγγύτητα καθίσταται σκοπός της φιλίας. Όμως η επιδίωξη της εγγύτητας περιορίζεται από την αυτονομία του υποκειμένου η οποία συνιστά κεντρική αξία στην νεωτερικότητα. Το νεωτερικό υποκείμενο θέλει να είναι συγχρόνως ελεύθερο και σε έναν φιλικό δεσμό που προσφέρει συναισθηματική ασφάλεια και θαλπωρή. Εδώ ο Τζουσδάνης εντοπίζει την πρόκληση της εποχής, «πώς να διατηρεί κανείς δεσμούς δίχως επίσημους περιορισμούς, πώς να μιλά κανείς συγχρόνως την γλώσσα της αυτονομίας και της ενσυναίσθησης.» (σ. 105) Μήπως τα πλεονεκτήματα της νεωτερικής φιλίας έναντι της προνεωτερικής απαιτούν την καταβολή ενός υψηλού τιμήματος; Στο Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη ο Τζουσδάνης προσεγγίζει τους πρωταγωνιστές ως φορείς δύο διαφορετικών θεωρήσεων της φιλίας. «Ο κάθε χαρακτήρας αντιπροσωπεύει δυο αντιθετικές έννοιες της φιλίας. Για τον Ζορμπά η φιλία σημαίνει αρχαίες αφοσιώσεις ‒ αδελφοσύνη, αυτοθυσία και φιλοξενία. Ο αφηγητής από την άλλη αντιλαμβάνεται την φιλία ως ζήτημα εγγύτητας, αυτοαποκάλυψης (για τα οποία είναι ανίκανος) και αυτονομίας.» (σ. 105) Αλλά είναι τελικά η αυτοαποκάλυψη αρκετή για την διατήρηση μιας φιλίας και τι συμβαίνει όταν δεν είναι αμοιβαία; Το ερώτημα για τον Τζουσδάνη είναι κατά πόσον η φιλία μπορεί να καλλιεργηθεί δίχως κοινωνικά αναγνωρισμένες υποχρεώσεις μεταξύ των φίλων. Αν η φιλία δεν αφορά την επιδίωξη της πολιτικής αρετής ή της δόξας στα πεδία των μαχών και έχει αποδεσμευτεί από την ένταση που προξενεί η εγγύτητα του θανάτου, τότε είναι όντως εφικτή μια αυθεντική εγγύτητα; Είναι άραγε δυνατή μια σωματική εγγύτητα μεταξύ φίλων; Ο Τζουσδάνης στρέφει την προσοχή του στην αρχαιότητα και ειδικότερα στον Πλάτωνα για να περιγράψει τις ομοιότητες μεταξύ φιλίας και έρωτα. Αμφότερες βασίζονται στην επιθυμία, πιο συγκεκριμένα στην επιθυμία αυτού που απουσιάζει εντός του υποκειμένου. Ο φίλος διαθέτει εκείνο που στερούμαστε, υπενθυμίζοντας την αδυνατότητα της αυτάρκειας για έναν θνητό. «Γνωρίζοντας ότι συνδεόμαστε με ένα άλλο άτομο και μέσω αυτού με άλλους μπορούμε, κατά κάποιον τρόπο, να ξεπεράσουμε την περατότητά μας. Δεν είμαστε πλέον ένας, αλλά τουλάχιστον δυο συνδεδεμένοι με άλλους σε μια αλληλεξάρτηση με ενσυναίσθηση.» (σ. 124) Οι θεοί δεν έχουν φίλους και ο έρωτάς τους εξαντλείται στην ικανοποίηση του σεξουαλικού πόθου. Ο Τζουσδάνης επισημαίνει ότι η φιλία, κατ’ αντιδιαστολή προς τον έρωτα, δεν επιζητεί την κατοχή του αντικειμένου της. Στην νεωτερικότητα, αν και η φιλία εξακολουθεί να μπορεί να είναι ενίοτε ερωτική, οφείλει πλέον να αποδείξει ότι δεν είναι σεξουαλική. «Από τον Μονταίνιο και εξής οι φίλοι αρχίζουν να εμφανίζουν “ομοφυλοφιλικό πανικό”, τον φόβο ότι οι άλλοι τους υποψιάζονται ως ομοφυλόφιλους. Πρέπει ν’ αποδείξουν ότι δεν είναι διεστραμμένοι μόνο και μόνο επειδή είναι φίλοι.» (σ. 126) Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την ανάδυση μιας άκαμπτης αρρενωπότητας, όπως την έχουν ενσαρκώσει στο παρελθόν ήρωες ταινιών δράσης όπως ο Κλιντ Ίστγουντ, ο Τσαρλς Μπρόνσον κ.ά., που στοχεύει σε μια αδύνατη αυτάρκεια με συχνή κατάληξη την συναισθηματική ανωριμότητα ή ακόμη και συναισθηματική αναπηρία των αντρών. Ο Τζουσδάνης ορθά υποστηρίζει ότι η φιλία διαθέτει μια εγγενή αμφισημία με την οποία θα ήταν προτιμότερο να συμφιλιωθούμε. Αυτή την αμφισημία την μοιράζεται ωστόσο με την λογοτεχνία: «Η λογοτεχνία και η φιλία μοιάζουν με έναν ακόμη θεμελιώδη τρόπο τον οποίο υπαινίχθηκα νωρίτερα, με το να είναι αμφίσημη, είναι αβέβαιη. Στην φιλία δεν είμαστε πάντοτε σίγουροι αν ο άλλος είναι σύντροφος, εραστής, συνεταίρος, συμπολεμιστής ή αδελφικός φίλος.» (σ. 133) Ωστόσο αυτή η αμφισημία εξαλείφεται στο Διαδίκτυο όπου η επικοινωνία είναι ασώματη και η αρχιτεκτονική της εγγύτητας καθορίζεται από το τεχνικό μέσο, πράγμα που ο Τζουσδάνης δεν συζητά όταν αναφέρεται ακροθιγώς στο Διαδίκτυο στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, διατυπώνοντας μια σειρά ερωτημάτων τα οποία θα μπορούσε να πραγματευτεί σε ένα ακόμη κεφάλαιο. «Τι σημαίνει η φιλία σ’ αυτόν τον υβριδικό χώρο όπου οι παραδοσιακοί ορισμοί δεν ισχύουν πλέον; Είναι η αποχώρηση από το Διαδίκτυο, η οποία είναι τόσο ζωτική για την φιλία, δυνατή ή ακόμη και επιθυμητή; Μπορεί κανείς ν’ απελευθερωθεί από το Διαδίκτυο ώστε να επιδιώξει τον έρωτα; Ή μήπως οι αλγόριθμοι της επικοινωνίας του Διαδικτύου επιβάλλουν τις απαγορεύσεις και τις επιταγές τους; Πολύ περισσότερο, τι σημαίνει η ζεστασιά στις στροβοσκοπικές εκλάμψεις της αυτοαποκάλυψης; Τι διαφορετικό λέμε στον στενό μας φίλο απ’ όσα αναρτούμε στο Facebook για μαζική επικοινωνία;» (σ. 167). Βέβαια η πραγμάτευση αυτών των ερωτημάτων προϋποθέτει την μέχρι ενός σημείου ανάλυση της νέας συνθήκης του υποκειμένου. Προϋποθέτει πίστη στην δυνατότητα της εγγύτητας, παρά την εξαΰλωση του υποκειμένου μέσω της ψηφιοποίησης. Ή μήπως κυνηγούμε ανεμόμυλους; Στο εκτενές κείμενο του Τζουσδάνη «Φιλία στην εποχή του Facebook», που δημοσιεύθηκε στην ARB αρκετό καιρό πριν από την έκδοση του βιβλίου, μπορεί να βρει ο έλληνας αναγνώστης αρκετές ιδέες και παρατηρήσεις τις οποίες αναπτύσσει στο A Tremendous Thing. Ο συγγραφέας διαπιστώνει μια «διάσταση ανάμεσα στην αναγωγή της φιλίας σε σύμβολο ψηφιακής συνδεσιμότητας και στον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε τη φιλία στην πραγματικότητα.»[1] Όμως φαίνεται να υποτιμά μάλλον την ριζική αλλαγή της εμπειρίας της φιλίας κατά την εκχώρηση της διαρρύθμισης της εγγύτητας σε αλγόριθμους. Έτσι διατηρεί μια ευκταία, αλλά όχι αναγκαία εύλογη, αισιοδοξία όταν πιστεύει ότι το διαδίκτυο διαχέει την «ηλεκτρονικά τροφοδοτούμενη αλλά ανθρώπινα δημιουργούμενη ανάγκη για ενσυναίσθηση»[2]. Ωστόσο, πώς είναι δυνατόν να καλλιεργείται η ενσυναίσθηση δίχως την, έστω σποραδική, φυσική και σωματική εγγύτητα; Μήπως η διαρκής διασύνδεση μας ξενώνει από το κορμί μας περιορίζοντας την εκμάθηση μιας γλώσσας του σώματος και στη συνέχεια την έκφραση της τρυφερότητας προς τον άλλο; Μήπως τελικά η διαρκής εξεικόνιση του εαυτού και η διάδραση με εικόνες να μας καθιστά συναισθηματικά ρηχότερους καθώς δεν επιτρέπει την καλλιέργεια πρακτικών της φιλίας που προϋποθέτουν την φυσική παρουσία στον ίδιο τόπο; Το διαδίκτυο σίγουρα μπορεί να συνεισφέρει στην διατήρηση μιας φιλίας όταν οι φίλοι βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη, αλλά αυτό δεν συνεπάγεται ότι την ενδυναμώνει. Τι συμβαίνει για παράδειγμα στην περίπτωση όπου δυο φίλοι έχουν απλώς συστηθεί ή δεν έχουν καν συναντηθεί ποτέ στην φυσική πραγματικότητα; Η εξέλιξη αυτής της σχέσης μέσω οθόνης θα οδηγήσει σε αντίστοιχη οικειότητα και εμβάθυνση των συναισθημάτων τρυφερότητας και εμπιστοσύνης με αυτή που θα αναπτύσσονταν κατά την συναναστροφή στην καθημερινότητα; Ο Τζουσδάνης δεν έχει ασφαλώς άδικο όταν παρατηρεί ότι το διαδίκτυο προωθεί την συνεργατική συμπεριφορά, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι «προάγει ολοένα μεγαλύτερους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων.»[3] Ο λόγος είναι ότι η φύση αυτών των δεσμών δεν καθορίζεται τόσο από τα υποκείμενα όσο από τους αλγόριθμους του διαδικτύου και του εκάστοτε κοινωνικού μέσου δικτύωσης. Όντως «τα κοινωνικά δίκτυα, στην παραδοσιακή ή την ψηφιακή εκδοχή τους, αντιπροσωπεύουν μια ουτοπική παρόρμηση προς συνύπαρξη.»[4] Την συνύπαρξη, αλλά όχι την συμβίωση. Οι δεσμοί στο διαδίκτυο είναι πρωτίστως δεσμοί μεταξύ εικόνων εαυτού και όχι προσώπων. Εικόνων που συνυπάρχουν μετακινούμενες σε καλώδια τηλεπικοινωνιών και αποθηκεύονται σε εγκαταστάσεις σέρβερ, αλλά όχι κορμιών που αγγίζονται, χαϊδεύονται, σπρώχνονται και μάχονται. Το βιβλίο του Τζουσδάνη, γραμμένο με ενσυναίσθηση, φαντασία και σε γλαφυρό ύφος ανήκει στην παράδοση ενός ανθρωπισμού που στις μέρες μας έχουμε ανάγκη ίσως περισσότερο παρά ποτέ. Ιδίως όταν οι εκατοντάδες ή ακόμη και χιλιάδες φίλοι στο διαδίκτυο μετατρέπονται συχνά σε ανεμόμυλους καθώς τους πλησιάζουμε για να τους σφίξουμε το χέρι. [1] Γρηγόρης Τζουσδάνης, «Φιλία στην εποχή του Facebook», The Athens Review of Books, τχ. 46, Δεκέμβριος 2013. [2] Ό.π. [3] Ό.π. [4] Ό.π.

Κυνηγώντας ανεμόμυλους; Η φιλία μεταξύ ηθικής και λογοτεχνίας

Σύνδεση