Ο Χαρίλαος Σακελλαριάδης και η εικόνα του Καρυωτάκη

Όταν επιχειρούμε να συνθέσουμε τη βιογραφία ενός συγγραφέα λησμονούμε ότι η αφήγησή μας είναι «ομοίωμα» και όχι «αποτύπωση» ή «αντανάκλαση» του βίου. Όταν επιχειρούμε να συνθέσουμε τη βιογραφία ενός συγγραφέα (συχνά συμφύροντάς την αδοκίμως με το έργο του) λησμονούμε ότι η αφήγησή μας είναι «ομοίωμα» και όχι «αποτύπωση» ή «αντανάκλαση» του βίου. Το ομοίωμα παρέχει ένα πλαίσιο αναφοράς όπου είναι δύσκολο να διαχωρίσουμε το πραγματικό από το αβέβαιο ή υποθετικό. Το πλαίσιο αυτό μαζί με τα ιστορικά δεδομένα συγκροτούν στο πεδίο της ανάγνωσης τη μορφή του ήρωα που χρειάζεται ο χρήστης για να προσεγγίσει το έργο. Βοηθά την πορεία προς το έργο, όχι όμως στην κατανόηση ή στην ερμηνεία του, πέρα από την παροχή ενός ορίζοντα οικειότητας. Το έργο χρειάζεται άλλες προσλαμβάνουσες και απαιτεί διαφορετική προσέγγιση που πρέπει να αποκλείει την ταύτιση ή αντιστοίχισή του με τον βίο. Στη συγκρότηση του βιογραφικού και ιστορικο-κοινωνικού πεδίου έχουμε ανάγκη από «μαρτυρίες» ανθρώπων που γνώρισαν τον συγγραφέα και έζησαν στην εποχή του. Ακόμη και αν οι «μάρτυρες» αποδειχθούν αναξιόπιστοι ή προκατειλημμένοι, πάντα η μαρτυρία τους είναι πολύτιμη, γιατί επιτρέπει (μέσα βεβαίως από διαθλαστικά φίλτρα) την πρόσβαση στο παρελθόν. Η αξιοποίηση της μαρτυρίας είναι έργο των μεταγενέστερων, όχι πάντα εύκολο· από την έκβασή του κρίνεται και η δική τους αξιοπιστία. Στην περίπτωση του Καρυωτάκη έχουμε κάποιους μάρτυρες που έχουν αξιοποιηθεί αρμοδίως από τους βιογράφους και μελετητές του, ο μακράν όμως πιο σημαντικός είναι ο φιλόλογος Χαρίλαος Σακελλαριάδης ο οποίος γνώρισε τον Καρυωτάκη το 1915, όταν και οι δύο ήταν φοιτητές, ο πρώτος της Φιλοσοφικής και ο δεύτερος της Νομικής. Έως και το 1922, όταν ο Σακελλαριάδης διορίστηκε καθηγητής στον τόπο καταγωγής του στη Δημητσάνα, μοιράστηκαν μια έντονη νεανική ζωή με γλέντια, φάρσες, έρωτες και πειράγματα σε κλίμα μετεφηβικής υπερβολής και εξιδανίκευσης. Για μία πενταετία (1922-1927) οι συναντήσεις τους ήταν αραιές. Γνωρίζουμε ότι τουλάχιστον μία φορά συναντήθηκαν στην Αθήνα το 1925 και μία στη Δημητσάνα το 1927. Πιθανώς με τη βοήθεια του Καρυωτάκη το 1927 ο Σακελλαριάδης αποσπάται στο λαογραφικό τμήμα της Ακαδημίας Αθηνών όπου και παραμένει έως το 1929. Η αλληλογραφία τους εκτείνεται από το 1919 έως το 1928) με κενά στην επικοινωνία και διακυμάνσεις στην ένταση της οικειότητας. Ωστόσο είναι φανερό, και από άλλα τεκμήρια, ότι ο Σακελλαριάδης δεν υπήρξε μόνο ο πιο τακτικός αλληλογράφος του Καρυωτάκη αλλά και ο πιο στενός φίλος του. Το περίεργο σε αυτή τη φιλία είναι ότι όσο ζούσε ο Καρυωτάκης ο φίλος του δεν έγραψε τίποτα για την ποίησή του. Αλλά και μετά τον θάνατό του δεν παρενέβη στις συζητήσεις, στις διαμάχες και στις αποτιμήσεις για το έργο του. Έπρεπε να φτάσουμε στο 1938, ακριβώς μία δεκαετία μετά την αυτοκτονία, για να εκδοθούν σε δική του επιμέλεια τα Άπαντα του Καρυωτάκη, έχοντας ουσιαστικά τη συγκατάθεση των οικείων του ποιητή και τυπικά την ευγενική συμπαράσταση του Τέλλου Άγρα και του Κλέωνα Παράσχου, οι οποίοι υπήρξαν από τους πιο ευμενείς αποδέκτες της ποίησης του Καρυωτάκη.[1] Παρά τις ελλείψεις και τις αδυναμίες της, η έκδοση αυτή εξακολουθεί να είναι σημαντική στην καρυωτακική βιβλιογραφία, κυρίως για την εισαγωγή που προτάσσει ο Σακελλαριάδης, αλλά και για τις πληροφορίες που παρέχει σε σημειώσεις και σημειώματα στις οικείες ενότητες. Το περιεχόμενο της εισαγωγής είναι κατά κύριο λόγο βιογραφικό και αυτοβιογραφικό, χωρίς καμιά ουσιαστική αποτίμηση της ποίησης. Προφανώς για να καλύψει αυτό το κενό ο Σακελλαριάδης περιέλαβε τα κείμενα του Άγρα και του Παράσχου που εξετάζουν τον ποιητικό λόγο και ζυγίζουν την ποιητική αξία του Καρυωτάκη. Ποια είναι η εικόνα του Καρυωτάκη, αναγνωρισμένου πια ποιητή αλλά και μήλον της έριδος ταις πρεσβείαις της γενιάς του ’30, που καταθέτει για τους μεταγενέστερους ο Σακελλαριάδης; Πρόκειται για μια εικόνα που ανταποκρίνεται, σε μεγάλο βαθμό, στην ατμόσφαιρα που ήδη περιέβαλε τον ποιητή και το έργο του. Τόσο η ίδια η ποίηση όσο και η τελική πράξη προδιέθεταν για ένα άτομο περίπλοκο και αστάθμητο. Ο Σακελλαριάδης εστιάζει με επιμονή σε τρία σύνθετα χαρακτηριστικά: μελαγχολικός και απαισιόδοξος χαρακτήρας, κλειστός και αντιφατικός άνθρωπος, αξιοπρεπής και φιλόδοξος ποιητής. Σε αυτά προσθέτει τον εξεζητημένο μποεμισμό που αντιδικούσε με την καθωσπρέπει εμφάνιση και τη μικροαστική αγωγή του, την κρυμμένη μισανθρωπία του, τον θανατόφιλο μηδενισμό του, τον κομπλεξικό μισογυνισμό του και την άψογη παρουσία του, που έκρυβε, κάτω από τη συμβατική συμπεριφορά, ένα άτομο βασανισμένο ψυχικά. Πάνω σε αυτόν τον καμβά ξετυλίγει την αφήγηση για τον φίλο του, τονίζοντας τις αρετές του χαρακτήρα του και συνάμα υποδεικνύοντας αυτό ακριβώς που, ακόμη και ο πιο καλός φίλος, δεν μπορεί να κατανοήσει: τη διαφορά και την αντίφαση. Ο «ήρωάς» του ήταν άνθρωπος που διαχώριζε την ιδιωτική από τη δημόσια σφαίρα: «Εσωτερικός άνθρωπος καθώς ήταν κι όπως δεν ξανοιγόταν εύκολα, δύσκολο στεκόταν στον καθένα να τον πλησιάσει και να συνδεθεί μαζί του, κι αν ακόμα τύχαινε θαυμαστής του».[2] Η εικόνα αυτή ενισχυόταν από τη συμβατική εμφάνιση και συμπεριφορά του δημοσίου υπαλλήλου: «Στο γραφείο του ήταν τύπος μετρημένου υπαλλήλου ‒πολύ λίγοι υποψιαζόνταν πως ήταν ποιητής. Τυπικώτατος στις κοινωνικές του σχέσεις, και μ’ εξαιρετική επιμέλεια ντυμένος‒ [...] ήταν σ’ όλα σοβαρός, χωρίς όμως να δίνει την εντύπωση ανθρώπου που προσπαθεί μ’ εξωτερική ηθοποιία να κερδίσει ό,τι του λείπει μέσα του ως αξία».[3] Ο διχασμός ανάμεσα στη δημόσια παρουσία και στην εσωτερική θύελλα δεν είναι κάτι ασυνήθιστο και δεν περιορίζεται στους ποιητές, στον Καρυωτάκη όμως πήρε μια βαθιά υπαρξιακή διάσταση με την μορφή ιδιορρυθμιών που φανέρωναν το αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα στην πραγματικότητα και στην επιθυμία: «Όχι μονάχα με τις ιδιορρυθμίες του διακινδύνευε τη φήμη της αξίας του, αλλά και νόμιζες ότι παρουσίαζε το φαινόμενο της διπλής προσωπικότητας. Γιατί δε μπορεί διαφορετικά να εξηγηθεί πως άλλοτε ήταν τύπος μετρημένου ανθρώπου κι άλλοτε πάλι, με τις διάφορες ιδιορρυθμίες του, πλαστογραφούσε ελεεινά τον εαυτό του. Όμως η βαθειά ριζωμένη μέσα του αξιοπρέπεια, καθώς και το συναίσθημα του ανώφελου κάθε ψυχικής επαφής με τους γύρω του ανθρώπους, που τον έκαναν να κλείνεται στον εαυτό του εμποδίζοντάς του την εκμυστήρευση, την τόσο αυθόρμητη σ’ ωρισμένες περιστάσεις, στάθηκαν σοβαρά εμπόδια για μια γενικώτερη ψυχανάλυσή του κι εποπτεία του δίγνωμου είναι του, στις τόσο διαφορετικές του εκδηλώσεις».[4] Αλλά και αυτή η διχοστασία δεν είναι άγνωστη στους ποιητές, ιδιαίτερα σε εκείνους που, όπως ο Καρυωτάκης, τρέφουν μεγάλες φιλοδοξίες,[5] ενώ στην καθημερινή τους συμπεριφορά παραμένουν ευγενείς και καλοπροαίρετοι: «Γιατί κατά βάθος, όπως τ’ ομολογούν όσοι τον γνώρισαν καλά, ήταν αγαθώτατος και κανείς, μ’ όλες του τις ιδιορρυθμίες και τη σατανική του σάτυρα, δε βρέθηκε ν’ αμφισβητήσει την παιδική, μπορούμε να πούμε, καρδιά του».[6] Η πιο χαρακτηριστική εκδήλωση αυτής της διχοστασίας ήταν η προσφυγή στις φάρσες και γενικά η καταφυγή σε μια υπερβολική και ριψοκίνδυνη ζωτικότητα στις νυχτερινές του εξόδους, αντιδράσεις που λειτουργούσαν ως αντίβαρα στον ευάλωτο ψυχισμό του. Το αντίστοιχο αυτής της συμπεριφοράς είναι ο ελεγειακός σαρκασμός και η πικρή ειρωνεία στην ποίησή του: «Η απαισιόδοξη ιδιοσυγκρασία του, που τον έκανε να τα βλέπει όλα μαύρα, του δημιουργούσε την ανάγκη να εκδηλώνεται με διάφορες φάρσες στην καθημερινή του ζωή, όπως ακριβώς στα τραγούδια του ξεσπούσε σε τραγική ειρωνεία».[7] Τίποτε από όλα αυτά δεν θα φαινόταν ίσως υπερβολικό, και μάλλον δεν θα τα γνωρίζαμε, αν δεν υπήρχε μια τόσο τραγική τελική σκηνή. Βέβαια, το έργο του Καρυωτάκη προϊδεάζει ότι έχουμε να κάνουμε με ξεχωριστή περίπτωση ποιητή που τον κυνηγούν ακάθεκτοι δαίμονες. Για την τρομερή μάχη που γινόταν μέσα του δεν θα μάθουμε ποτέ, μπορούμε όμως να παρακολουθήσουμε τη σημαντικότερη διαδρομή της: το πέρασμα στην ποίηση. Ακόμη και αν ο Σακελλαριάδης υπήρξε μοχθηρός και ζηλιάρης, όπως συμβαίνει συχνά με έντονες αλλά άνισες φιλικές σχέσεις, ακόμη και αν δεν συγχώρησε ποτέ τον Καρυωτάκη, που τον χρησιμοποιούσε σαν δεκανίκι παρηγοριάς, και θέλησε να πάρει αναδρομικά εκδίκηση, ακόμη και αν επεδίωξε να υπερασπίσει και να προβάλει έμμεσα τον εαυτό του, η εικόνα που μας δίνει ως ο πιο κοντινός μάρτυρας, είναι περισσότερο πειστική από τις ευκαιριακές περιγραφές για τον ποιητή που έχουν σωθεί και που δεν ολοκληρώνουν καν ένα σχεδίασμα βίου αλλά περιορίζονται συνήθως στη συμβατική αγιογραφία ή στις φευγαλέες κοινοτοπίες. Επιπλέον η εικόνα αυτή συντίθεται και από άλλα γνωρίσματα, που αποδίδονται στον ποιητή και καλύπτουν τη φωτεινή κι όχι τη σκοτεινή πλευρά του. Όπως τονίζει ο Σακελλαριάδης, ο Καρυωτάκης μπορεί να έκρυβε πολλά και ο ψυχικός του κόσμος να ήταν θυελλώδης, όμως στην κοινωνική του παρουσία ήταν ευγενής, καλόκαρδος, μετρημένος, με καλούς τρόπους, ελαφρά είρων (όσο επέτρεπε η λεπτή αίσθηση του χιούμορ), ευαίσθητος και, πάνω απ’ όλα, αξιοπρεπής. Η τελευταία λέξη επαναλαμβάνεται και σε άλλα κείμενα του Σακελλαριάδη για να τονιστεί προφανώς το πιο ξεχωριστό γνώρισμα της προσωπικότητας του ποιητή, γνώρισμα που φανερώνει την ιδιωτική και δημόσια σχέση του με τους άλλους. Η «αξιοπρέπεια» δηλώνει ανωτερότητα και ηθική αιδώ, συνάμα όμως λειτουργεί και ως ασπίδα που κρατά σε απόσταση βλαπτικούς παράγοντες που μπορεί να απειλήσουν την αυτονομία του υποκειμένου. Οι ποιητές είναι άνθρωποι ανασφαλείς. Όσο χρειάζονται τον έπαινο του δήμου και των σοφιστών άλλο τόσο χρειάζονται την απόσταση από την επιθετική καθημερινότητα και την οχύρωση στο φάντασμα του λόγου. Έχουν ανάγκη την πραγματικότητα αλλά φοβούνται τις συνέπειές της. Τα γνωρίσματα αυτά παραμένουν ασφαλώς στο περιθώριο της τέχνης, ως εικασίες που απαιτούν μια εύλογη σύνδεση με το μόνο που διαθέτουμε ως κύριο δεδομένο και δεν είναι άλλο από αυτό που κείται μπροστά μας: το κείμενο. Συνεπώς, όσα μαθαίνουμε για τη ζωή του Καρυωτάκη πρέπει να λειτουργούν ως έναυσμα για να τον αναζητήσουμε στην ποίησή του. Ο Σακελλαριάδης, μετά την έκδοση των Απάντων το 1938 συνέχισε αραιά και πού να δημοσιεύει κείμενα, είτε με άγνωστα νεανικά ποιήματα του Καρυωτάκη ή, κυρίως, με βιογραφικά ανεκδοτολογήματα έως το 1949.[8] Στη συνέχεια μεσολαβεί μακρά περίοδος σιωπής έως τη δεκαετία του 1970. Τότε επανεμφανίζεται, σε μεγάλη ηλικία, δημοσιεύοντας, από το 1971 έως το 1976 ανέκδοτες επιστολές του Καρυωτάκη,[9] εμπλουτίζοντας με περαιτέρω αναμνήσεις το βιογραφικό υλικό και, γενικά, προσπαθώντας να διεκδικήσει τον ρόλο του πραγματικού μάρτυρα που υπερασπίζεται το έργο και τη φήμη του διάσημου πια φίλου του. Ακόμη και τώρα ωστόσο δεν θα ασχοληθεί με την ποίηση του Καρυωτάκη, θα παραμείνει πιστός στις βιογραφικές λεπτομέρειες και στις πραγματολογικές πληροφορίες. Είναι φανερό ότι πάσχει από το σύνδρομο «εγώ το είπα πρώτος» και «εγώ γνωρίζω από πρώτο χέρι τον ποιητή και το έργο του». Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη γνωριμία του ούτε τη γνώση του, το κύριο όμως ζητούμενο την εποχή αυτή δεν είναι κάποιες ακόμη βιογραφικές προσθήκες αλλά το ίδιο ερώτημα που θέτουμε κι εμείς: «τι σημαίνει ο Καρυωτάκης σήμερα;». Αυτό όμως που ενοχλούσε τον Σακελλαριάδη περισσότερο ήταν η παρουσία στις καρυωτακικές σπουδές του Γ. Π. Σαββίδη, ο οποίος έως το 1976 είχε συνδέσει το όνομά του εκτός από τις εκδόσεις του Καβάφη (με αρχική τη γνωστή «λαϊκή» του 1963) και με δύο εκδόσεις του Καρυωτάκη, μία δίτομη φιλολογική το 1965/1966 και μία χρηστική το 1972. Θα φροντίσει επομένως να εκφράσει τις αντιρρήσεις του για επιμέρους ανακρίβειες και παραλείψεις, θα αφήσει υπονοούμενα για σημαντικά λάθη, τα οποία όμως δεν αναφέρει, και γενικά θα επιδιώξει, όπως ήταν αναμενόμενο, να υπερασπίσει την αξία της δικής του έκδοσης και να υποβαθμίσει το εκδοτικό εγχείρημα του Σαββίδη. Ο Σακελλαριάδης, φιλόλογος άλλης εποχής και νοοτροπίας, δεν είχε αντιληφθεί ότι ο ρόλος του είχε πια τελειώσει. Όσο σημαντική και αν ήταν η γνωριμία του με τον Καρυωτάκη, όσο σπουδαία και αν ήταν η έκδοση του 1938, όσο χρήσιμες και αν φαίνονταν οι βιογραφικές πληροφορίες, οι καιροί είχαν αλλάξει και απαιτούσαν άμεσα δύο πράγματα: καινούριες εκδόσεις και καινούριες ερμηνείες. Χωρίς αυτά κανείς ποιητής δεν επιβιώνει. Σχεδόν αναπόφευκτα, έκλεισε τη φιλολογική του σταδιοδρομία, ως φίλος και εκδότης του Καρυωτάκη, στις σελίδες της Νέας Εστίας και της Φιλολογικής Πρωτοχρονιάς. Αν η στάση του Σακελλαριάδη υπήρξε αμυντική (θα περίμενε κανείς ότι στην ηλικία άνω των εξήντα οι άνθρωποι γίνονται πιο γενναιόδωροι και όχι πιο καχύποπτοι), πρέπει να δούμε και την περίπτωση Σαββίδη προσεκτικότερα. Στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1960 ο τριάντα και κάτι Σαββίδης εμφανίστηκε στο φιλολογικό προσκήνιο απαιτητικά και φιλόδοξα, όπως κατά τα ειωθότα άρμοζε σε γόνο ευκατάστατης οικογένειας, με καλές σπουδές, γρήγορο νου και οικονομικά μέσα που μπορούσαν να υπηρετήσουν την επιστημονική του σταδιοδρομία. Το σημαντικότερο όμως ήταν ότι ήδη από τη δεκαετία του 1950 ο Σαββίδης είχε την αναγνώριση που σπάνια μπορεί να έχει ένας νέος φιλόλογος και που δεν ήταν άλλη από την εύνοια του Σεφέρη αλλά και ενός ολόκληρου πνευματικού και πολιτικού συστήματος γύρω από αυτόν. Το σύστημα αυτό περιλάμβανε εκτός από τον πυρήνα της γενιάς του ’30 και άλλες ομάδες διανοουμένων και συγγραφέων που δρούσαν δορυφορικά. Μια πρώτη σημαντική χειρονομία εμπιστοσύνης και έγκρισης ήταν η τοποθέτησή του στη θέση του διευθυντή του περιοδικού Αγγλοελληνική Επιθεώρηση στη δεύτερη και τελευταία της περίοδο (1953-1955) σε ηλικία μόλις είκοσι τεσσάρων ετών.[10] Είναι προφανές ότι ο Σαββίδης κατείχε προνομιούχα θέση στην πολιτισμική ζωή της Ελλάδας εκείνη την εποχή. Αυτή η θέση ενισχύθηκε και με την επιρροή του αργότερα στο συγκρότημα Λαμπράκη, με το οποίο τον συνέδεαν συγγενικές σχέσεις.[11] Οι υψηλόφρονες της ελληνικής διανόησης, ενώ είναι εξαιρετικά εύγλωττοι όταν πρόκειται για ταλαίπωρους θνητούς, όταν φτάνουν σε παρόμοιες εξοχότητες παθαίνουν αμνησία και ξεχνούν όλες τις σημαντικές λεπτομέρειες. Πάσης φύσεως κριτικοί, εκ δεξιών και εξ ευωνύμων, ηδονίζονται μόνο όταν μειώνουν όσους αντιπαθούν ή εκείνους που δεν έχουν εξουσιαστική επιφάνεια, μόλις όμως βρεθούν μπροστά στα καθιερωμένα είδωλά τους, τότε συμμετέχουν κοάζοντας στην ομαδική καθοσίωση. Όπως και αν έχει το πράγμα, ο Σαββίδης, όντας πολιτισμικά, κοινωνικά και οικονομικά ισχυρός, εμφανίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ως ο πιο έγκυρος εκδότης του Καβάφη και του Καρυωτάκη. Πρωταρχική προϋπόθεση για κάτι τέτοιο ήταν να έχει την συγκατάθεση των κληρονόμων και αυτή την διασφάλισε μέσω του Αλέκου Σεγκόπουλου και της χήρας του (έναντι του Γιώργου Παπουτσάκη) για τη νέα έκδοση Καβάφη και μέσω των συγγενών (έναντι του Χαρίλαου Σακελλαριάδη) για τη νέα έκδοση του Καρυωτάκη. Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς έγινε αυτό ούτε μας ενδιαφέρει στην παρούσα συγκυρία. Σημασία ωστόσο έχει ο τρόπος με τον οποίο ο Σαββίδης αντιμετώπισε την «ενόχληση» που λεγόταν Χαρίλαος Σακελλαριάδης. Στην πρώτη δίτομη έκδοση με τίτλο Άπαντα και ψευδότιτλο Άπαντα τα Ευρισκόμενα ο Σαββίδης σημειώνει: «Επεδίωξα, πρώτα μέσω του κ. Κατσίμπαλη και αργότερα απευθείας, να συμβουλευτώ και να συνεργαστώ με τον κ. Σακελλαριάδη, ο οποίος, ευγενικά αλλά κατηγορηματικά, αρνήθηκε να συμβάλει με οποιοδήποτε τρόπο στην αρτίωση της νέας έκδοσης».[12] Επίσης, μιλώντας για τα κενά της έκδοσης, υποστηρίζει ότι «όλα τα κενά δεν μπορούν να αποδοθούν στην απώλεια των καταλοίπων του ή στην εγωκεντρική ευλάβεια του κ. Σακελλαριάδη».[13] Οι αιχμές είναι σαφείς αλλά εντός των ορίων της εθιμοτυπικής ευπρέπειας. Ακόμη και στη χρηστική του έκδοση (1972) ο Σαββίδης εξακολουθεί να αναγνωρίζει τη συνεισφορά του Σακελλαριάδη, επισημαίνοντας όμως ότι η έκδοση του 1938 ήταν ξεπερασμένη χωρίς ωστόσο γι’ αυτό να έχει χάσει τη χρησιμότητά της. Ένα χρόνο πριν (1971) απαντώντας σε επικρίσεις του Σακελλαριάδη για την πρώτη έκδοσή του, ο Σαββίδης θα τον αποκαλέσει «πάντοτε σεβαστό» και θα συμπληρώσει ότι ο Σακελλαριάδης «και πάλι έδειξε ότι παραμένει ένας από τους […] πιο αυθεντικούς μάρτυρες της ζωής του ποιητή».[14] Η στάση αλλάζει από το 1986 και ύστερα, όταν ο Σακελλαριάδης είχε ήδη εγκαταλείψει τα εγκόσμια. Τότε χαρακτηρίζεται αρχικά «εγωκεντρικός φίλος και συναξαριστής του Καρυωτάκη»[15] και λίγα χρόνια αργότερα «πεισματικός συναξαριστής».[16] Τελικά το 1992, στην αναθεωρημένη έκδοση των ποιημάτων, ο Σαββίδης θα αφήσει τα προσχήματα και θα εκφράσει, τρυπωμένη σε σημείωση, την πραγματική του γνώμη για τη σχέση του Καρυωτάκη με τον Σακελλαριάδη: «Ο σύνδεσμος του Καρυωτάκη με τον μακρινό συγγενή του, αρχικώς επίδοξον ομότεχνο και από το 1938 φιλολογικώς αναξιόπιστον ταριχευτή του Χ. Γ. Σακελλαριάδη –σύνδεσμος εγωκεντρικά, αμυντικά και λειψά τεκμηριωμένος από τον δεύτερο‒, χρονολογείται από τις Απόκριες 1915 [...] Η φιλία εκείνη είχε βαθμηδόν κρυώσει στα 1923 […] και δεν φαίνεται να ξαναζεστάθηκε παρά μόλις ένα χρόνο πριν από την αυτοκτονία του Καρυωτάκη».[17] Με αυτή τη μειωτική περιγραφή θα ακυρώσει όλες τις προηγούμενες αναφορές του στον «αείμνηστο», όπως τον αποκαλεί το 1984, Σακελλαριάδη[18] και θα ρίξει τον σπόρο της μετέπειτα αμφισβήτησής του.[19] Ωστόσο η υπονόμευση αυτή και άδικη είναι και ατεκμηρίωτη. Όποιες και αν ήταν οι διαφωνίες του Σαββίδη, όποιες αδυναμίες και αν έχουν τα κείμενα του Σακελλαριάδη, ένα είναι βέβαιο, ότι συνεισέφερε, στο μέτρο των δυνατοτήτων του, στη θεμελίωση της φήμης του Καρυωτάκη και στην αναγνώριση του έργου του. Αν αποσιώπησε ορισμένες «ευαίσθητες» πληροφορίες για τον ποιητή, όπως άλλωστε έπραξε αργότερα και ο ίδιος ο Σαββίδης, το έκανε γιατί σεβάστηκε την επιθυμία των οικείων του. Επίσης, η εικόνα του Καρυωτάκη, όπως τη φιλοτέχνησε ο Σακελλαριάδης, είναι στο σύνολό της θετική και δεν τον αδικεί όπως θέλουν να μας κάνουν να πιστέψουμε ορισμένοι. Αν τον παρουσιάζει με τις ανθρώπινες αδυναμίες του δεν σημαίνει ότι ήθελε να τον διαβάλει. Αντίθετα, κάνει πιο πειστικό το πορτρέτο. Η επίθεση στον Σακελλαριάδη, στον πολύτιμο μάρτυρα του ποιητή και της εποχής του, βασίζεται σε ατεκμηρίωτες υποθέσεις και αβάσιμες υποψίες. [1] Κ. Γ. Καρυωτάκη, Άπαντα. Έμμετρα και πεζά, επιμ. Χαρίλαος Σακελλαριάδης, Κλέων Παράσχος, Τέλλος Άγρας, Αθήνα 1938. [2] Άπαντα, σ. x. [3] Άπαντα, σ. xxx. [4] Άπαντα, σ. xxxi. [5] «Κυρίαρχη φιλοδοξία του Καρυωτάκη ήταν να γίνει καλός ποιητής», Άπαντα, σ. xxxx. Ωστόσο η επιδίωξη αυτή δεν τον έκανε κυνικό ή αδίστακτο: «[α]ν απ’ όλα τα προσωπικά ψυχόρμητα η φιλοδοξία περσότερο τον συγκινούσε, η αγοραία ρεκλάμα τού ήταν άγνωστη και ούτε που καταδέχθηκε να επιδιώξει την επιβολή του με ταπεινά μέσα κι ασυμβίβαστα με την αξιοπρέπειά του», Άπαντα, σ. xxxxi. [6] Άπαντα, σ. xxxxii. [7] Άπαντα, σ. xxxxv. Πβ. και το εξής: «Σαρκαστής αμείλικτος, farceur μ’ ανεξάντλητες επινοήσεις, με πάντα πρόχειρο τον έξυπνο πρεπούμενο λόγο, έκανε πολλούς ν’ αναθεωρήσουν εσπευσμένως τη γνώμη που είχαν γι’ αυτόν. Γι’ αυτούς ήταν λίγο “τρελλός”. Με τις πολλές του ιδιορρυθμίες, που θόλωναν στην αντίληψη του κοντόθωρου πλήθους τη λάμψη της ανώτερής του αξίας, απολάμβανε χαρούμενα και ξένιαστα τη ζωή, κατρακυλώντας πολλές φορές σε κατήφορο φιλήδονης παραλυσίας, μα και γυρίζοντας απότομα κατόπι σε μια γαληνεμένη ζωή, σχεδόν ασκητική, αφήνοντας τον εαυτό του να παραδοθεί σ’ εκστατική ενατένιση και νοσταλγική γαλήνη, που τόσο πολύ ταιριάζαν με τον πραγματικό του χαρακτήρα», Άπαντα, σ. xviii. [8] «Ο Καρυωτάκης επιθεωρησιογράφος», Νέα Εστία, τχ. 320 (15 Απριλίου 1940), σσ. 474-482, «Άγνωστα ποιήματα του Κ. Γ. Καρυωτάκη», Νέα Εστία, τχ. 510 (1 Οκτωβρίου 1948), σσ. 1245-1247, «Ένας έλεγχος και μια απάντηση», Νέα Εστία, τχ. 517 (15 Ιανουαρίου 1949), σσ. 116-120. [9] Χ. Γ. Σακελλαριάδης, «Ανέκδοτες επιστολές του Καρυωτάκη, Νέα Εστία, τχ. 1065 (15 Νοεμβρίου 1971), σσ. 1537-1555, «Γύρω από τις εκδόσεις του Καρυωτάκη», Νέα Εστία, τχ. 1072 (15 Μαρτίου 1972), σσ. 401-403, «Πέντε ανέκδοτες και δύο άγνωστες επιστολές του Καρυωτάκη», Φιλολογική Πρωτοχρονιά, 1973, σσ. 55-60, «Γύρω από τις επιδράσεις στην ποίηση του Καρυωτάκη», Νέα Εστία, τχ. 1094 (1 Φεβρουαρίου 1973), σσ. 171-175, «Γ. Π. Σαββίδη: Κ. Γ. Καρυωτάκης, Ποιήματα και πεζά», Νέα Εστία, τχ. 1094 (1 Φεβρουαρίου 1973), σσ. 205-207, «Ο Καρυωτάκης διευθυντής σατιρικού περιοδικού», Νέα Εστία, τχ. 1138 (1 Δεκεμβρίου 1974), σσ. 1763-1775, «Ο δεσμός Καρυωτάκη-Πολυδούρη», Νέα Εστία, τχ. 1170 (1 Απριλίου 1976), σσ. 441-442. [10] Θα ήταν χρήσιμο το κλαμπ των υπερασπιστών του Σαββίδη, αντί να παλεύει με ανεμόμυλους, να συνεκτιμήσει το φιλολογικό του έργο και τον πολιτισμικό του ρόλο, υπό την προϋπόθεση ότι ενδιαφέρεται πράγματι να προσεγγίσει ιστορικά και κοινωνιολογικά το ζήτημα, χωρίς θυμιάματα και ιαχές, και χωρίς να θεωρεί ότι όποιος διαφωνεί μαζί του υποτιμά το έργο του ή προσβάλλει την προσωπικότητά του. Πιστεύουν άραγε ότι από απλή σύμπτωση και αγαθή πρόθεση ο Κατσίμπαλης έγινε, αφού έκλεισαν τα Νέα Γράμματα το 1944, διευθυντής της Αγγλοελληνικής Επιθεώρησης από το 1945 έως το 1952 και εντελώς τυχαία τον διαδέχθηκε ο Σαββίδης; Επίσης, ενώ η πολιτική και η ιδεολογία φαίνεται να τους ενδιαφέρει σε άλλες, συνήθως ανώδυνες, περιπτώσεις, στην περίπτωση της συγκεκριμένης ομάδας σιωπούν αιδημόνως. Φερειπείν, δεν απορούν για την πηγή της χρηματοδότησης του περιοδικού ούτε για τη σκοπιμότητα της έκδοσής του στην εμφυλιακή και μετεμφυλιακή περίοδο. Είναι εντυπωσιακό ότι ακόμη και φιλόλογοι ή κριτικοί της αριστεράς (υπό την ευρεία και θολή έννοια) ενδιαφέρονται περισσότερο μην πειραχτεί καμιά τρίχα από την κόμη της γενιάς του ’30 παρά να μελετήσουν τη σημασία παρόμοιων περιοδικών στην ιστορία της λογοτεχνίας όπου συγκλίνουν οι καλλιτεχνικές επιδιώξεις με τις πολιτικές πεποιθήσεις. [11] Είχε παντρευτεί την Λένα, κόρη του Δημήτρη και αδερφή του Χρήστου Λαμπράκη. [12] Κ. Γ. Καρυωτάκη, Άπαντα τα Ευρισκόμενα, τ. Α΄, Αθήνα 1965, σ. 197. [13] Κ. Γ. Καρυωτάκη, Άπαντα τα Ευρισκόμενα, τ. Β΄, Αθήνα 1966, σ. 217. [14] «Μικρή απολογία (αντεπιθετική)», στο Γ. Π. Σαββίδης, Στα χνάρια του Καρυωτάκη, Νεφέλη, Αθήνα 1989, σ. 151 και 155. [15] Ό.π., σ. 119. [16] Γ. Π. Σαββίδης - Ν. Μ. Χατζηδάκη - Μαριλίζα Μητσού, Χρονογραφία Κ. Γ. Καρυωτάκη, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1989, σ. 11. [17] Κ. Γ. Καρυωτάκης, Τα ποιήματα (1913-1928), Νεφέλη, Αθήνα 1992, σσ. 344-345. [18] Βλ. την επιστολή του με τίτλο «Μια επιφύλαξη και μια αντίρρηση», Νέα Εστία, τχ. 1373 (15 Σεπτεμβρίου 1984), σ. 1237. [19] Βλ. Χριστίνα Ντουνιά, Κ. Γ. Καρυωτάκης. Η αντοχή μιας αδέσποτης τέχνης, Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σσ. 142-162.

Ο Χαρίλαος Σακελλαριάδης και η εικόνα του Καρυωτάκη

Σύνδεση