Μια «συνέντευξη» του Ψυχάρη

Μία συνέντευξις ἀπὸ τὸ Παρίσι. – «Ἐφτὸς» δὲν ἔγραψε ὁ κ. Ψυχάρης. – Ἀπάντησις εἰς τὸν κ. Παράσχον. – Τὸ «ξαδερφάκι» τοῦ κ. Ψυχάρη. – Τρώγουνται οἱ Ἕλληνες. – Γλῶσσα καὶ πατρίδα. – Σολωμὸς, Βηλαράς, Βαλαωρίτης. – Τὸν Κοραῆ πρέπει νὰ τὸν λησμονήσουμε. – Πῶς κρίνουν τὴ νέα μας φιλολογία εἰς τὸ Παρίσι. – Οἱ νέοι μας συγγραφεῖς. – Πόλεμος εἰς τοὺς δασκάλους. Εἶχα γράψῃ εἰς τὸν κ. Ψυχάρην μίαν ἐπιστολὴν εἰς Παρισίους, δι’ ἧς τὸν παρεκάλουν νὰ λάβῃ μέρος εἰς αὐτὴν τὴν αὐτοπεριγραφὴν τῶν συγγραφέων μας, τὴν ὁποίαν ἔχω τὴν τιμὴν νὰ παρουσιάζω ἀπό τινων ἡμερῶν πρὸς τὸ κοινόν, καὶ ὁ συγγραφεὺς μοῦ ἀπήντησε διὰ τῶν δύο κάτωθι ἐπιστολῶν, αὐτολεξεὶ δημοσιευομένων: Μποὲμ Ἀξιότιμε κύριε, Σήμερα τὸ πρωῒ ἔλαβα τὸ γράμμα σας· σήμερα τὸ πρωῒ ἤθελα νὰ σᾶς στείλω ἕνα γράμμα μου καὶ γώ. Εἶταν ἕτοιμο καὶ μοῦ φάνηκε πῶς τέτοιο μοῦ ζητήξατε. Τὸ βάζω μέσα στὸν ἴδιο πλίκο. Σᾶς παρακαλῶ νὰ μοῦ στείλετε ὅσους ἀριθμοὺς βγάλατε ὡς τώρα μὲ interview. Ὁ πρῶτος ἔλεγε μερικὰ ἄτοπα γιὰ μένα, κι ὁ δεύτερος ἀκόμη. Πεθυμοῦσα νὰ διῶ τί λὲν κ’ οἱ ἄλλοι. Διόρθωση δὲ γυρέβω· σᾶς παρακαλῶ ὅμως πολὺ νὰ κάμετε προσοχὴ νὰ μὴν ἔχῃ λάθη τυπογραφικά. Τὰ καλλιγράφησα ὅσο μπόρεσα. Ὁ πρόθυμός σας Ψυχάρης Ἰδοὺ τὸ ἄρθρον τοῦ κ. Ψυχάρη: Ἀξιότιμε κύριε Ἄννινε, Ἔτυχε σήμερα τὸ πρωῒ νὰ πάω στοῦ ξαδέρφου μου τοῦ Βικέλα. Ὁ Βικέλας ἔλειπε. Εἶταν ὅμως σπίτι του ἕνας νέος, ξάδερφός μου φαίνεται καὶ κεῖνος, ἀνίψι τοῦ Βικέλα. Κάθισα μιὰ στιγμὴ νὰ ποῦμε τίποτις. Ἄξαφνα, ἐκεῖ ποὺ μοῦ μιλοῦσε τὸ παιδὶ γιὰ τὰ μαθήματά του, βλέπω, στὸ τραπέζι τοῦ Βικέλα ἀπάνω, τὸ Ἄστυ, καὶ στὴν πρώτη σελίδα τὄνομά μου. «Τὰ διπλώματα τοῦ κ. Παλαμᾶ καὶ τὸ “ἐφτὸς” τοῦ κ. Ψυχάρη.» Καὶ παρακάτω διαβάζω. «Βγαίνει ὁ Ψυχάρης γράφει ἐφτὸς, καὶ ζητεῖ νὰ τὸ ἐπιβάλῃ εἰς τὴν γλῶσσαν. Ἀλλὰ πρὸς Θεοῦ! ὁ λαὸς ὁ δυστυχὴς λέγει, καὶ προφέρει πάντοτε αὐτός». Τὰ λόγια εἶνε τοῦ κ. Παράσχου καὶ τὰ σημειώνει ὁ συντάκτης σας, ὁ Μποέμ. Δὲν ξέρετε πόσο χάρηκα ὅταν εἶδα ἀφτὰ τὰ λόγια! Ἐμεῖς οἱ γλωσσολόγοι –μὰ γιατί μόνο τάχατις οἱ γλωσσολόγοι;– ὅλοι μας ἐμεῖς ποῦ μάθαμε νὰ σπουδάζουμε καμιὰ ἐπιστήμη, ὅποια κι ἂν εἶναι, ἂς ποῦμε καὶ ψυχολογία, κάπου κάπου τέτοια χαρὰ μᾶς περεχύνει. Εἶδος χαρᾶς ξεχωριστό! Εἴμαστε λιγάκι σὰν τοὺς ἀστρονόμους. Ὁ ἀστρονόμος παρατηρεῖ τὸν οὐρανὸ, ἀραδιάζει τοὺς ἀριθμούς του, καὶ σοῦ λέει. «Τὴν τάδε μέρα, τάδε ὥρα, σὲ τόσα χρόνια, θἀνακαλύψῃς ἕνα φῶς ἐκεῖ ποῦ δὲ φαίνεται τώρα, ἕν’ ἄστρο θὰ φέξῃ, ἕνας κομήτης θὰ περάσῃ.» Ἔρχεται ἡ ὥρα, καὶ λάμπει τὸ φῶς, τἄστρο φέγγει καὶ περνᾷ ὁ κομήτης. Φαντάσου ὅμως ὁ ἀστρονόμος νὰ πῇ. «Αὔριο θὰ πέσῃ μιὰ πέτρα ἀπὸ τὸν οὐρανὸ ἴσια ἴσια στὸ μέρος ποῦ στέκεσαι.» Πάει ὁ ἀστρονόμος νὰ διῇ, πέφτει ἡ πέτρα καὶ τοῦ σπάνει ἕνα κόκκαλο. Ὁ ἀστρονόμος τί θὰ κάμῃ; Θὰ χαρῇ. Ἔτσι τὄπαθα καὶ γὼ σήμερα, ἂν καὶ δὲ μοῦ ἔσπασε ἡ πέτρα κανένα κόκκαλο. Δὲν κάθουμαι στὴν Ἀθῆνα, μὰ τοὺς Ἀθηναίους τοὺς συλλογιοῦμαι πάντα. Ὅταν ἔβγαλα τὸ Ταξίδι μου καὶ γράφηκαν τόσα ἄρθρα, παρατήρησα κάμποσα καὶ γὼ σὰν τὸν ἀστρονόμο ποῦ ἀπὸ μακριὰ κοιτάζει τὸν οὐρανὸ καὶ προσπαθεῖ νὰ καταλάβῃ τί τρέχει ἐκεῖ ἀπάνω, γιατὶ τοῦ ἔρχουνται πρῶτα πρῶτα σὰ λιγάκι παράξενα ἐκεῖνα ποῦ βλέπει καὶ γιὰ νὰ τὰ ξηγήσῃ θέλει νὰ βρῇ τὸν κρυμμένο λόγο, νὰ ξεδιαλύσῃ ἂν ὑπάρχει κανένας νόμος ἄγνωστος ἀκόμη ποῦ νὰ τοῦ δείξῃ στὸ τέλος πῶς καὶ μὲ τί τρόπο θὰ ταιριάξῃ τὸ ἕνα μὲ τἄλλο ἕνα σωρὸ φαινόμενα ἀλλόκοτα ποῦ μοιάζουν ὅλους διόλου ἀντίθετα καὶ χωρὶς αἰτία καμιά. Κάποτες φοβᾶται μήπως τἄχασε κι ὁ οὐρανός. Παρατηροῦσα καὶ γὼ κάτι τέτοια ποῦ δὲν τὰ χωροῦσε ὁ νοῦς μου. Πότε, νὰ τοὺς ἄκουγες, ἔλεγα τάδε πρᾶμα, πότε πάλε τὸ ἐναντίο. Ὁ ἕνας ἔγραφε ἕνα, ὁ ἄλλος ἄλλο, κι ὅλοι ἀνάποδα. Πῶς νὰ τὰ ταιριάξω; Ἄξαφνα φῶς μὲ κατέβηκε. Ἐκεῖ ποῦ συλλογιούμουνα καὶ γύρεβα, τὄννοιωσα πιὰ καὶ φώναξα ἀμέσως· –«Δὲν τὸ διάβασαν τὸ βιβλίο. Δὲν τὸ διάβασαν καὶ μιλοῦν. Ἔτσι γιὰ ὅλα. Μιλοῦν καὶ δὲ διαβάζουνε. Νὰ διαβάζανε καὶ νὰ μιλοῦσαν κατόπι, δὲ θὰ κατάστρωνναν κάθε μέρα τόσες τρέλλες. Δὲ λέω πῶς δὲν καταλαβαίνουνε –γιατί ποιὸς μπορεῖ νὰ καταλάβῃ καὶ νὰ κυλιέται ἀκόμη στῆς καθαρέβουσας τὲς λάσπες;– λέω πῶς μήτε διάβασαν. Καὶ ποιὸ τὸ ἀντικείμενο; Τὸ πιὸ σοβαρὸ καὶ πιὸ μεγάλο, ἕνα ἐθνικὸ ζήτημα, τὸ γλωσσικό. Δὲ διαβάζουν τίποτις, δὲν ξέρουν τίποτις, τίποτις δὲ σπουδάζουν, τίποτις δὲν ξετάζουν – καὶ μιλοῦν. Ἀνοησίες βουνὰ τὸ ἕνα ἀπάνω στἄλλο σοῦ ἀνεβάζουν, ὥσπου καὶ τῆς Ἀσίας τὰ βουνὰ κουκκὶ νὰ γίνουν μπροστὰ σὲ τέτοιο βουνὸ κι ἀπὸ κάτω ἀπὸ τὸ βουνό τους καὶ τὴ γλῶσσα τους νὰ θάψουν καὶ τὴν πατρίδα». Δὲ διαβάζουν! Τί καλὰ ποῦ τὄλεγα! Φανταστῆτε τώρα πόσο χάρηκα ὅταν εἶδα τὰ λόγια τοῦ κ. Παράσχου· «Βγαίνει ὁ Ψυχάρης γράφει ἐφτὸς» κτλ. Εἶχα δίκιο! Τὸ ε διόλου δὲν τὸ καταφρονῶ· πολλοὶ τὸ συνηθίζουν κ’ ἔχει τὸ λόγο του. Μὰ στὴ ζωήμου δὲν ἔγραψα ἐφτός· πάντα ἀφτὸς γράφω! Ὁ Ψυχάρης τώρα γιὰ τί πρᾶμα κόπιασε; Τί δουλειὰ ἔκαμε ὁ Ψυχάρης καὶ πῶς θὰ κρίνουμε τὸν Ψυχάρη; Γιατί εἶπε ὁ Ψυχάρης πῶς γλῶσσα καὶ πατρίδα εἶνε τὸ ἴδιο, πῶς μόνο ἀπὸ τὴν ἐθνικὴ γλῶσσα θὰ βγῇ ἐθνικὴ φιλολογία, πῶς βάρβαρη δὲν εἶνε, πῶς ἀφτὴ ξέρει καὶ πῶς ἀφτὴ θὰ μείνῃ; Γιατί σπούδαξε ὁ Ψυχάρης; Γιὰ νὰ γράψῃ ἐφτὸς καὶ «νὰ τὸ ἐπιβάλῃ εἰς τὴν γλῶσσαν. Ἀλλὰ πρὸς Θεοῦ! ὁ λαὸς» κτλ. Τώρα μὲ φαίνεται πῶς χωρὶς ἄλλο πρέπει ὁ κ. Παράσχος νὰ μοῦ δείξῃ ποῦ καὶ σὲ ποιὸ μέρος, σὲ ποιόμου βιβλίο ἔγραψα ἐφτὸς ἀντὶς ἀφτός. Ἂν ὁ κ. Παράσχος δὲν μπορεῖ νὰ μοῦ δείξῃ τὸ μέρος, τότες –τί ἄλλο νὰ πῶ;– τότες φοβοῦμαι μήπως ὁ κ. Παράσχος ντροπιαστῇ. × Κατηγορῶ τὸν κ. Παράσχο ποῦ δὲ διαβάζει. Μὰ νὰ ποῦμε τὴν ἀλήθεια καὶ γὼ πολὺ δὲ διαβάζω. Προσπαθῶ ὅσο μπορῶ νὰ πλουτίσω τὸ νοῦ μου· δὲν τὸ κατορθώνω ὅπως θὰ μ’ ἄρεζε καὶ μένα. Τὰ βιβλία πολλὰ, καὶ ποῦ ἕνας ἄνθρωπος νὰ προφτάξῃ; Ἅμα μοῦ στείλῃ κανεὶς τίποτις, τὸ νομίζω χρέος μου νὰ τὸ διαβάσω καὶ νὰ τοῦ πῶ τὴ γνώμη μου. Συχνὰ τυχαίνει νἀργήσω νἀποκριθῶ καὶ δὲν πρέπει νὰ θυμώνουν. Ἔπειτα, εἶναι κι ἄλλος μπελᾶς. Δύσκολο κανεὶς σ’ ἕνα γράμμα μέσα νὰ τὰ βάλῃ ὅλα, ὅπως τὰ νοιώθει. Τὴν ἀλήθεια τὴ λέω πάντα στὰ γράμματά μου, μὰ –εἶναι κ’ ἕνα μὰ– ἀναγκαῖο κάποτες εἶναι νὰ καταλάβῃ καὶ κανεὶς μὲ τί τρόπο τὴν εἶπα. Καὶ γιὰ νὰ καταφέρῃ κανεὶς νὰ γράψῃ ἴσια ἐκεῖνο ποῦ θέλει, χωρὶς νὰ βρίσῃ ἕναν ἄθρωπο ποῦ σὲ χαρίζει τὸ βιβλίο του κι’ ὅμως νὰ τοῦ δώσῃς νὰ καταλάβῃ πῶς δὲν ἀξίζει καὶ πολὺ, εἶναι καὶ τοῦτο δουλειὰ καὶ κόπος. Στὸ Παρίσι ἔχουμε νὰ κάμουμε μὲ τὸ παραπάνω. Γιὰ τοῦτο καὶ γὼ δὲν τὸ κατορθώνω νὰ καταπίνω βιβλιοθῆκες. Νὰ μὴ νομίζῃ ὁ κόσμος πῶς ἔχω μέσα στὸ νοῦ μου ὅσα γράφουνται στὴν Ἀθῆνα. Τὸ λυποῦμαι, μὰ δὲν μπορῶ νὰ τἀλλάξω. Θὰ μ’ ἄρεζε νὰ τὰ διάβαζα ὅλα. Δὲ θὰ πῇ ὅμως ἀφτὸ πῶς πρέπει κανεὶς ὅλους νὰ τοὺς χωνέβῃ καὶ νὰ τοῦ ἀρέσουν ὅλα. Φτάνει ζούλια νὰ μὴν εἶναι στὴ μέση. Ὁ νοῦς μπορεῖ νὰ μισήσῃ ὅσο θέλει. Νὰ μισήσῃ τὸ νοῦ κι ὄχι τὸ πρόσωπο. Δυναμώνει ὁ νοῦς μὲ τέτοιο μῖσος, καὶ καλήτερα βλέπει τί σκοπὸ κυνηγᾷ ὁ ἴδιος, ἅμα πρῶτα καταλάβῃ ποιὰ εἶναι ἡ ἰδέα τοῦ ἀλλουνοῦ καὶ διῇ πῶς ἀφτὴ ἡ ἰδέα δὲν μπορεῖ νὰ ταιριάξῃ μὲ τὴ δική του. Ὁ ἕνας κάθεται τὴ νύχτα καὶ δουλέβει, μὲ τὴ λάμπα ἀναμμένη· ὁ ἄλλος σηκώνεται μὲ τὰ χαράματα καὶ τραγουδάει ὅλη μέρα· δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ζήσουνε στὴν ἴδια κάμαρα. Ὅταν κανένας δὲ μοῦ φαίνεται νἄχῃ πλῆθος ἰδέες ἢ τέτοιες ἰδέες ποῦ νὰ πιάσῃς νὰ ξετάσῃς τί εἶπε καὶ τί δὲν εἶπε, ἀποφέβγω καὶ γὼ τὰ βιβλία του. Τότες μήτε γιὰ τὰ βιβλία του μιλῶ στὴ ζωή μου μήτε γιὰ τὶς ἰδέες του. Ἅμα ὅμως βρεθῇ ἀφορμὴ, ἀμέσως γυρέβω νὰ μάθω ποιὸς εἶναι ὁ τάδε καὶ τί λέει. Ἔτσι τὄπαθα σήμερα τὸ πρωῒ στοῦ Βικέλα. Ρώτηξα τοῦ νέου μου τοῦ ξαδέρφου νὰ μοῦ πῇ ὁ κ. Παράσχος ποιὸς εἶναι καὶ τί κάμνει. Εἶνε νόστιμο τὸ ξαδερφάκι μου πολύ. — Μὰ, νὰ σᾶς πῶ, μοῦ λέει, δὲν τὸν πολυδιάβασα (τὰ ἴδια βλέπω καὶ κεῖνος). Μὰ φαίνεται πῶς ἔχει μέσα του κάτι. — Γιατί δὲν τὸ βαστᾷ ἐκεῖ ποὺ τὄχει; τοῦ κάμνω καὶ γώ. Χαμογέλασε τὸ παιδὶ καὶ μ’ ἔδειξε πάλε τὸ Ἄστυ. — Τρώγουνται, λέει. Εἶνε νόστιμο τὸ ξαδερφάκι μου πολύ. Λίγα τὰ λόγια του, μὰ σωστούτσικα. × Ναί! τρώγουνται πάρα πολύ. Ἔτσι μοιάζει πῶς εἶναι καὶ δὲ γιατρέφτηκε ἀκόμη τὸ κακό. Ὁ Ῥωμιὸς φοβᾶται τὸν ἔπαινο –γιὰ τοὺς ἄλλους ἐννοεῖται– μὴν ὁ ἴδιος φανῇ μικρός. Δὲν εἶναι καλὸ πρᾶμα. Ἂς δροσίσῃ λιγάκι κ’ ἡ καλοσύνη τὴν καρδιά μας. Χαίρεται κανεὶς ἅμα βρίσκει πῶς ἔχουν προτερήματα κ’ οἱ ἄλλοι ποῦ μπορεῖ νὰ μᾶς λείπουν ἐμᾶς. Βλέπω ποῦ κι ὁ κ. Παράσχος ὅλο τὰ παλιὰ χρόνια δοξάζει. Βέβαια! Καὶ τὰ παλιὰ χρόνια γιὰ πέταμα δὲν εἶναι. Εἶχαν καὶ τὰ παλιὰ χρόνια μερικοὺς ποῦ κάτι ἄξιζαν καὶ κεῖνοι. Εἶναι ὁ Σολωμὸς – Θεός! – εἶναι ὁ Βηλαρᾶς – ἀχ! ὁ Βηλαρᾶς! σήμερα νὰ ζοῦσε! – εἶναι ὁ Βαλαωρίτης – τί δρᾶμα ἐκείνη ἡ «Κερὰ Φροσύνη»! Σωστὰ ἀφτά. Νὰ πῶ τὴν ἀλήθεια, ὅλους τοὺς ἄλλους στὸν ᾍδη μέσα τοὺς ἀφίνω· τὸ ἔθνος θὰ γλυτώσῃ, τὴν ὥρα ποῦ θὰ τοὺς ξεχάσῃ, καὶ πρῶτα ἀπ’ ὅλους τὸν Κοραῆ. Κάτι ὅμως εἶναι νὰ φάνηκε ἕνας Σολωμὸς, ἕνας Βηλαρᾶς, ἕνας Βαλαωρίτης. Μὰ κ’ οἱ σημερινοί μας πάλε γιὰ πέταμα ὅλοι δὲν εἶναι. Ἔπειτα, τί νὰ σᾶς πῶ; Πάντα κανεὶς τὰ παλιὰ χρόνια νὰ δοξάζῃ, μοῦ ἔρχεται σὰν κάτι παλιὸ καὶ τοῦτο καὶ συνηθισμένο. Laudator temporis acti. Ἂν ἔξαφνα ὁ κ. Παράσχος ἔβγαινε νὰ μᾶς πῇ –λέω ὁ κ. Παράσχος ἢ κανένας ἄλλος, γιατί γιὰ τὸν κ. Παράσχο τί μὲ μέλει; πόλεμο μαζί του δὲν ἔχω – ἂν ἔβγαινε νὰ μᾶς πῇ. — «Στὰ χρόνια τὰ παλιὰ πολλὰ εἶταν ποῦ σήμερα τὰ ξεχνᾶτε. Τὸ Σολωμὸ σὰ νὰ μὴν τὸν ξέρετε πιά. Ἔχετε ἄδικο. Εἶταν ἴσως ὁ μόνος μας ποιητής. Ὁ Βηλαρᾶς ἔννοιωθε τί θὰ πῇ ἐπιστήμη, ἔννοιωθε καὶ ποίηση. Μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι οἱ μῦθοι του ἀριστουργήματα· μπορεῖ νὰ μὴν κατώρθωσε νὰ κάμῃ ὅσα ἤθελε κι ὅπως τὰ ἤθελε· μὰ πιὸ μεγάλη, πιὸ ψηλὴ ἰδέα δὲ γίνεται ἀπὸ τὴν ἰδέα ποῦ εἶχε ὁ Βηλαρᾶς γιὰ τὴν ἑλληνικὴ φιλολογία, ἀπὸ τὸ σκοπὸ ποῦ κυνηγοῦσε. Ὁ Βαλαωρίτης εἶνε μάγος καὶ τῆς καρδιᾶς τὰ μυστήρια καὶ τῆς γλώσσας ἔμαθε νὰ τὰ ξεδιαλέξῃ. Σέβουνταν τὸ λαὸ καὶ τοῦτο φτάνει. Διαβάστε τὸ Σολωμὸ, τὸ Βηλαρᾶ καὶ τὸ Βαλαωρίτη, ὅπως κι ὁ γέρος ἐγὼ ποῦ εἶμαι σᾶς διαβάζω καὶ βλέπω πόσο προκόψατε ἀπὸ τὰ χρόνια τὰ δικά μας». Ἂν κανένας γέρος μᾶς μιλοῦσε μὲ τέτοιο τρόπο, θὰ εἶταν κάτι πιὸ νόστιμο. Τί τάχατις; Δὲν ἔχουμε καὶ μεῖς τοὺς δικούς μας; Στὴν Ἐβρώπη, καὶ μάλιστα στὸ Παρίσι –ἀλήθεια ὅμως! ποῦ νὰ συγκριθῇ τὸ Παρίσι μὲ τὴν Ἀθῆνα;– τόσο κακὰ δὲν κρίνουν ὅσοι ξέρουν. Ἡ τωρινὴ φιλολογία δὲν τοὺς φαίνεται γιὰ ρίξιμο. Λὲν πῶς εἶνε σὰ λουλούδι ποῦ ἔχει δικιά του φρέσκα μυρουδιὰ καὶ ποῦ τέτοιο δὲ φυτρώνει στοῦ Παρισιοῦ τοὺς δρόμους. Ἔχει τὴ χάρη του, ἔχει τὴν ὀμορφιά του. Ὅλους νὰ τοὺς ἀραδιάσω; Ἂς πάρουμε μόνο μερικοὺς ἀπὸ κείνους ποῦ βλέπω στὸ Ἄστυ τὄνομά τους. Πολλοὶ, πολλοὶ δὲν εἶναι, τὸ ξέρω· μὰ θὰ πληθαίνουν. Ἀφίνω πιὰ ὅσους τώρα γράφουν ἢ γράψανε στίχους στὰ τελεφταῖα τὰ χρόνια. Οἱ πεζογράφοι μας τάχατις δὲν ἔχουν ἀξία καμιά; Τοῦ Δροσίνη τὰ παραμυθάκια δὲν εἶναι σὰν τὴν ἀβγή; Τὴν Ἀμαρυλλίδα τί τὴν κάμνουμε; Ἀφτὸς ὁ Δροσίνης ἕνα λάττωμα ἔχει. Τίποτις πιὰ δὲ γράφει· προτιμᾷ νὰ γράφουν ἄλλοι καὶ νὰ κοπιάζῃ ἐκεῖνος. Μὰ ἕνα του στίχο νὰ διῇς, ἀμέσως φαίνεται τὸ παλληκάρι. Δὲν τοῦ φτάνει πῶς ἔχει μέσα του ποίηση· τὴν τέχνη γυρέβει. Διάβασα κάτι μικρά του ποιήματα στὴν Ἑστία, εἶναι τώρα κανένας μήνας. Νά τὸ νύχι καὶ τὸ λιοντάρι. Ὁ Δροσίνης ἕνα ρομάντζο νὰ μᾶς καταστρώσῃ· δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ εἶναι μάστορη ρομάντζο. Ο Ψυχάρης στη βιβλιοθήκη του στο Παρίσι, 1921. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ. Ὁ Καρκαβίτσας δὲν ἔγραψε καὶ κεῖνος μερικὰ ποῦ τόντις ἀπορεῖ κανεὶς πῶς μπόρεσε νὰ φανῇ τέτοιος ψυχολόγος, νὰ μᾶς δείξῃ τὴν ψυχὴ τοῦ λαοῦ καὶ νὰ μᾶς τὴ δείξῃ τόσο ἁπλὰ καὶ μὲ τόσο βάθος; Δὲν πιστέβω μήτε στὴν Ἀθῆνα μήτε ἀλλοῦ νὰ τὸ καταφέρῃ ὅποιος τύχῃ νὰ μᾶς γράψῃ ἕνα παραμύθι σὰν τὸν Ἀφορεσμένο. Ἄλλη γλῶσσα νὰ συνηθίσῃ καὶ βλέπετε τότες τί ζωὴ ἔχει μέσα του ἀφτὸς ὁ τεχνίτης. Ἀμὲ ὁ Παλαμᾶς; Νὰ τὰ ξαναπῶ πάλε; Καὶ κεῖνος στὴ γλῶσσα παραπάνω νὰ προσέχῃ, νὰ τὴν καλλιεργήσῃ, νὰ τὴν παστρέψῃ, καὶ μᾶς φτιάνει ἀριστουργήματα. Δὲν εἶναι καὶ δυὸ τρεῖς ἄλλοι ποῦ πολὺ νόστιμα γράφουν, ὁ Στεφελίδης κι ὁ Μίτσος Χατζόπουλος; Τοῦ Μιτσάκη ἡ φιλολογικὴ σελίδα δὲ μοῦ πολυάρεσε· εἶναι παιχνίδια. Μιὰ γλῶσσα κανεὶς νὰ ξέρῃ καὶ τοῦ φτάνει. Ἡ Ἀλεξάντρα Παππαδοπούλου καὶ κείνη μὲ χάρη τὰ λέει. Κι ὁ Μάνος; Ἀχ! τὸ κακὸ τὸ παιδί! Θησαβροὺς μέσα του κρύφτει καὶ δὲν τοὺς βγάζει. Εἶμαι μαζί του θυμωμένος, γιατὶ μπορεῖ ὅ,τι θέλει νὰ γράψῃ καὶ νὰ καταφέρῃ – καὶ δὲ θέλει. Τί νὰ πῶ ὅμως γιὰ τὸν Ἀργύρη, γιὰ τὸν Ἀργύρη μας τὸ χρυσό; Ἤθελα νὰ ξέρω τί τοῦ λείπει. Ἔχει γλῶσσα, τέχνη ἔχει. Διαβάστε τὸν Ἀργύρη, νὰ διῆτε στὰ παραμύθια του μέσα ζωντανὴ τὴ ζωὴ, ζωντανὴ τὴ γλῶσσα τῆς Ρωμιοσύνης. Ἐκεῖνος ὁ Ἀργύρης! Ποιὸς ἀπὸ μᾶς τὸν ἀξίζει τὸν Ἀργύρη; Μιὰ ἀράδα τοῦ Ἀργύρη μου νὰ διαβάσω, μ’ ἔρχεται νὰ ξεσχίσω ὅσα ἔγραψα ὡς τώρα. Καὶ τί νὰ πῶ γιὰ τὶς Φυλλάδες τοῦ Γεροδήμου; Πετράδια, μαργαριτάρια καὶ διαμάντια. Ἅπλωσε τὸ χέρι καὶ τὰ μαζέβεις. Δὲν ἔχουμε καὶ τὸν καλό μας τὸν Πάλλη; Δὲν ἔχουμε καὶ τὸ Μικρογιάννη; Μικρὸς εἶνε, μὰ θὰ προκόψῃ. Μᾶς ἔδειξαν πῶς μὲ τὴ γλῶσσα τοῦ λαοῦ γράφει κανεὶς ὅ τι θέλει, ὄχι μόνο παραμύθια καὶ στίχους, μπορεῖ κανεὶς νὰ μιλήσῃ καὶ γιὰ ζητήματα τῆς ἐπιστήμης –κάτι θὰ πῇ κι ἀφτὸ– καὶ νὰ μιλήσῃ καλήτερα ἀπὸ τοὺς δασκάλους. × Τέτοια, σήμερα τὸ πρωὶ, συλλογιούμουνα στοῦ Βικέλα. Θυμούμουν καὶ τοῦ Βικέλα τοὺς στίχους, ὅταν ἔγραφε ρωμαίϊκα ὁ Βικέλας καὶ μᾶς μετάφραζε τὸν Ὅμηρο – κι ὄχι τὸ Σαικσπῆρο. Θυμούμουν τοὺς στίχους τοῦ Βικέλα, θυμούμουν τοὺς Ἀθηναίους καὶ κοίταζα τὸν ξάδερφό μου, τοῦ Βικέλα τἀνίψι, δεκοχτῶ χρονῶ παλληκάρι, ποῦ μοιάζει δεκατεσσάρω. Εἶνε νόστιμο τὸ ξαδερφάκι μου πολύ. Σπουδάζει, λέει, μηχανικά. Μηχανικά; Ἂς εἶνε! Ἐλπίζω νὰ μάθῃ νὰ διαβάζῃ καὶ νὰ μιλῇ μόνο γιὰ ὅσα διάβασε. Ἐκεῖνος θὰ μᾶς διαβάζῃ κατόπι καὶ θὰ μᾶς κρίνῃ. Ἴσως ὄχι ἐκεῖνος ἀκόμη. Μοῦ φάνηκε σὰ λιγάκι δασκαλεμένος. Μὰ θὰ καταλάβῃ κατόπι καὶ θὰ μᾶς διαβάζουν τὰ παιδιά του. Θέλουμε καιρὸ νὰ ξεσκουριάσῃ τὸ ἔθνος. Μᾶς ἀφάνισαν οἱ δασκάλοι. Θἀφανιστοῦν ὅμως καὶ κεῖνοι μιὰ μέρα. Μιὰ μέρα τὰ ἐγγόνια μας θὰ γελοῦν ποῦ πιστέβαμε τοὺς δασκάλους. Μιὰ μέρα τοῦ ξαδέρφου μου τὰ παιδιὰ θὰ ξέρουν τὴ γλῶσσα τους καὶ θὰ τὴ γράφουν, ὅπως ὅλος ὁ κόσμος σ’ ὅλη τὴν οἰκουμένη. Εἶνε νόστιμο τὸ ξαδερφάκι μου πολύ. Χάρηκα ποῦ τὸ εἶδα. Πρέπει νἄχουμε θάῤῥος ἐμεῖς ποῦ γράφουμε τὴν ἐθνικὴ τὴ γλῶσσα. Συχνὰ γράφω γαλλικὰ καὶ θὰ γράφω γαλλικὰ ὅλη τὴ ζωή μου καὶ θὰ γράψω ἀκόμη πολλά. Ἄρθρα θὰ κάμω· μυθιστορήματα θἀραδιάσω. Δὲν εἶνε γλῶσσα μου ἀφτή; Δὲ μοῦ ἔρχεται καὶ πιὸ ἔφκολα νὰ τὴ γράφω; Κι ὅμως τί νὰ πῶ; Ὅσα γράφω, μπορεῖ σήμερα νἀρέσουν· ἄβριο θὰ ξεχαστοῦνε. Μὰ καὶ νὰ μὴν ξεχαστοῦν ἄβριο, πόσο ἄραγες θὰ μείνουν; Ἑκατὸ χρόνια; Κι ἀφτὰ πολλά. Ἂς μείνουν καὶ παραπάνω. Ἂς μείνουν καμιὰ μέρα σὰν τοῦ Chénier τοὺς στίχους. Τί κέρδισα; Τὸ πιὸ μεγάλο ὄνομα ποῦ μπορεῖ νὰ βγῇ σ’ ἕναν αἰῶνα μέσα, κι ἀφτὸ θὰ χαθῇ σὲ μιὰ θάλασσα ποῦ κάθε κῦμα σοῦ φωνάζει ἄλλα ὀνόματα πιὸ μεγάλα ἢ μεγάλα σὰν κι ἀφτό. Ὠκεανὸς μιὰ τέτοια φιλολογία. Κι ὁ ἴδιος ὁ Chénier τί εἶναι; Δὲν βροντᾷ μουρμουρίζει μόνον τὄνομά του. Ἀπελπισιὰ μᾶς ἔρχεται νὰ τὸ συλλογιστοῦμε. Καὶ πόσοι ἄλλοι, καὶ κεῖνοι καλοὶ, ἄξιοι καὶ κεῖνοι, ποῦ μήτε θἀκουστῇ τὄνομά τους, ποῦ τὰ ἔργα τους θὰ ποντιστοῦν, ποῦ ἡ θάλασσα ἁλάκερους θὰ τοὺς φάῃ! Θολώνεται ὁ νοῦς, τρομάζει ἡ καρδιὰ, δέρνεσαι καὶ κλαῖς. Πῶς νὰ κάμῃς; Ἅμα πάρω τὴν πέννα μου καὶ γράψω μιὰ μόνη λέξη ἑλληνικὴ, δὲ νοιώθω μέσα μου πιὰ καμιὰ ταραχή. Ἡσυχία, γαλήνη μὲ περεχύνει. Γίνουμαι σὰν τοὺς ὀλύμπιους θεούς. Δὲν τὸ λέω γιὰ μένα μόνο, καὶ δίχως περιφάνεια τὸ λέω· τὸ λέω γιὰ ὅλους μας ἐμᾶς ποῦ γράφουμε τὴ γλῶσσα τοῦ λαοῦ καὶ χτίζουμε τὴ φιλολογία. Ἔχουμε ὀλύμπια δώματα σὰν τοὺς θεούς. Αἰώνια παλάτια. Μάρμαρο ἡ κάθε λέξη. Τὴ γράφω κι ἀνατριχιάζω. Ὅ τι πῶ, εἶναι γιὰ τοὺς αἰῶνες. Ῥωμαίϊκα νὰ γράψω, λειτουργῶ. Σέβουμαι τὴν ἀθάνατη γλῶσσα καὶ μένα ποῦ τὴ γράφω. Κ’ ἔτσι κατωρθώσαμε πράγματα μεγάλα. Τὸ θάνατο σκοτώσαμε. Νὰ σκοτώσουμε τώρα λιγάκι καὶ τοὺς δασκάλους. Ἀπὸ κεῖ βγαίνει ζωή. Ὁ πρόθυμός σας Ψυχάρης Παρίσι, 9 τοῦ Ἀπρίλη, μέρα Κεριακὴ 1893.

Μια «συνέντευξη» του Ψυχάρη

Σύνδεση