Όνειρα και εφιάλτες του ρομαντισμού

Ε.Τ.Α. Hoffmann, Νυχτερινά, μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, Ηλιάνα Αγγελή, επιμέλεια Γιάννης Καλιφατίδης, Σμίλη, Αθήνα 2015, σελ. 592 Ο Ernst Theodor Amadeus Hoffmann είναι μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές του γερμανικού ρομαντισμού, ο οποίος αν και θεωρούσε τον εαυτό του κατά κύριο λόγο συνθέτη οφείλει την φήμη του στο συγγραφικό του έργο. Όπως και τόσοι άλλοι καλλιτέχνες στα τέλη του 18ου αιώνα δεν ήταν σε θέση να συντηρηθεί από την τέχνη του: ως νομικός εξασφάλισε διάφορες θέσεις στην πρωσική διοίκηση. Η έκκεντρη οπτική του και η σατιρική του διάθεση που αποτυπώνεται στις γελοιογραφίες αλλά και στα κείμενά του, απολαυστική για τους φίλους όπως και τους αναγνώστες του ως σήμερα, του προκάλεσε πολλές φορές δυσκολίες. Όσο εξελίσσονταν η καριέρα του στο δημόσιο και προχωρούσε η επαγγελματική και κοινωνική του ένταξη τόσο αντιστεκόταν στις συμβάσεις και τις πιέσεις ενός αστικού βίου – και δη πρωσικού. Πέρα από το περιπαιχτικό και ενίοτε τσουχτερό λογοτεχνικό πορτραίτο της αστικής τάξης της εποχής του ο Χόφμαν έχει σκιαγραφήσει την άβυσσο της ανθρώπινης ψυχής, αποδίδοντας με γλαφυρό τρόπο τα βασανιστικά διλήμματα, τις φοβίες, τις αμφιβολίες και τις σκοτεινές ροπές των πρωταγωνιστών του. Ιδίως τα διηγήματα που απαρτίζουν την συλλογή Νυχτερινά επικυρώνουν την φήμη του ως «ο Χόφμαν των φαντασμάτων». Τα Νυχτερινά δεν είχαν τη θετική υποδοχή των κριτικών που είχαν επαινέσει την κυκλοφορία της προηγούμενης συλλογής, «Φαντασίες εμπνευσμένες από τη μανιέρα του Callot». Το αρνητικό κλίμα στην Γερμανία καθορίζεται από την απορριπτική στάση του Γκαίτε, o οποίος αποφαίνεται ότι ο νεαρός συνάδελφος «χρήζει ιατρικής και όχι φιλολογικής συνδρομής», καθώς εντοπίζει στα Νυχτερινά «την άμετρη χρήση οπίου». Σκεπτικός δηλώνει και ο Χάινε: «Ο Χόφμαν βλέπει παντού φαντάσματα, του γνέφουν μέσα από κάθε κινέζικο τσαγερό και κάθε βερολινέζικη περούκα· είναι ένας μάγος, που μεταμορφώνει τους ανθρώπους σε κτήνη και τα κτήνη με τη σειρά τους σε πρώσους αυλικούς υπουργούς· μπορεί να καλεί τους νεκρούς μες από τα μνήματα, αλλά η ζωή η ίδια τον παραμέρισε σαν θολό ξωτικό. Αυτό το νιώθει· νιώθει πως κι ο ίδιος έχει γίνει ένα φάντασμα· όλη η φύση έχει γίνει τώρα ένας στραβοκομμένος καθρέφτης μέσα στον οποίο δεν αντικρίζει παρά, σε χιλιόμορφη παραμόρφωση, το ίδιο του το νεκρικό προσωπείο· και τα έργα του δεν είναι παρά μια φρικτή κραυγή αγωνίας σε είκοσι τόμους.» Η αρνητική αυτή κρίση του αναγνωστικού κοινού στην Γερμανία διαρκεί καθ’ όλο τον 19ο αιώνα· αντιθέτως, στην υπόλοιπη Ευρώπη τα κείμενα του Χόφμαν και δη τα Nυχτερινά κερδίζουν πολλούς θαυμαστές ανάμεσα στους εξέχοντες συγγραφείς. Ο Μπαλζάκ, ο Γκωτιέ, ο Νερβάλ εκθειάζουν το παιχνίδι με την φαντασία και τις σκοτεινές πλευρές της, ο Γκόγκολ και ο Πόε δηλώνουν ένθερμοι αναγνώστες. Ιδιαίτερο ρόλο για την πρόσληψη και διάδοση του έργου του Χόφμαν έπαιξε ο Μπωντλαίρ, ο οποίος στην μελέτη του για την φύση του γέλιου (1855) αναφέρεται ρητά στον Χόφμαν ως πρωτεργάτη αυτού που θα ονομάσει το «απόλυτο κωμικό». Ο Μπωντλαίρ, με την ευαισθησία του συγγραφέα, θα επαινέσει τους ρηξικέλευθους νεωτερισμούς στην γραφή του Χόφμαν – κάτι που θα αρχίσει να ανακαλύπτει η γερμανική φιλολογία από το 1960 και μετά. Ωστόσο, εκτός του κλάδου της φιλολογίας, το ενδιαφέρον για το έργο του Χόφμαν, και ιδίως του «Χόφμαν των φαντασμάτων», κλιμακώνεται από τις αρχές του 20ού αιώνα. Η ενασχόληση με τις σκοτεινές πλευρές του ανθρώπινου ψυχισμού που απαντά στα κείμενα αυτά συναρπάζει ψυχολόγους και ψυχαναλυτές, όπως ο Γιέντς, o Ρανκ, και βεβαίως ο Φρόιντ που επικαλείται το Ο Σάντμαν προκειμένου να αναπτύξει την θεωρία του για το ανοίκειο και την λειτουργία του σωσία. Ο όρος «Νυχτερινά» (Nachtstücke) προέρχεται από τον χώρο των εικαστικών και αναφέρεται σε έργα με έντονες φωτοσκιάσεις που απεικονίζουν σκηνές βιαιότητας και αποτροπιασμού (ως παράδειγμα «νυχτερινών» αναφέρονται οι πίνακες του Μπρύγκελ του νεώτερου, του επονομαζόμενου «Μπρύγκελ της κολάσεως», Höllenbrueghel.) O Χόφμαν ανακαλεί τον εικαστικό όρο, όπως άλλωστε έχει συχνές αναφορές στον χώρο των τεχνών, προσδίδοντάς του μια προσωπική διάσταση: τα διηγήματα αυτά συγγράφονται κυρίως κατά τις νυχτερινές ώρες, καθώς οι ραγδαίες εξελίξεις στην επαγγελματική του καριέρα ως νομικού επιβάλλουν ασφυχτικούς περιορισμούς στην συγγραφική του δραστηριότητα. Άλλωστε, η νεοαποκτηθείσα θέση του ως δικαστή και νομικού αξιολογητή τον φέρνει αντιμέτωπο με τις πλέον μελανές πλευρές τής καθωσπρέπει κοινωνίας. Ο Χόφμαν ανιχνεύει στα διηγήματα της συλλογής αυτής τις σκοτεινές όψεις του ανθρώπινου ψυχισμού και τις καθιστά αντικείμενα παρατήρησης, αναστοχασμού και αισθητικής διεργασίας. Πρόκειται επομένως για διηγήματα που είναι «νυχτερινά» από πολλές απόψεις. Το πρώτο διήγημα των Νυχτερινών (και το πιο γνωστό έργο του Χόφμαν), Ο Σάντμαν, εισάγει εν είδει ουβερτούρας τα βασικά θέματα της συλλογής που θα αναπτυχθούν μεμονωμένα στα επόμενα διηγήματα. Πρόκειται για τις κατεξοχήν ρομαντικές θεματικές, δοσμένες όμως από την σκοτεινή τους όψη: την παιδική ηλικία, όχι ως περίοδο αθωότητας αλλά ως τραυματικό βίωμα, τον έρωτα όχι ως έμπνευση και πλήρωση, αλλά ως καταστροφικό πάθος, και τη διαφορετικότητα του ρομαντικού χαρακτήρα (καλλιτέχνη) που εδώ παρουσιάζεται ως διαταραγμένη πρόσληψη της πραγματικότητας και οδηγεί στην τρέλα. Στον Σάντμαν απαντά άλλωστε και η βασική δομή που χαρακτηρίζει και τα οκτώ διηγήματα του τόμου: η ύπαρξη ενός καθοριστικού γεγονότος του παρελθόντος, που συχνά με την μορφή καταναγκαστικής επανάληψης στοιχειώνει την ζωή των κεντρικών χαρακτήρων, καθορίζοντας την καταστροφική τους πορεία. Πολλές φορές οι κεντρικοί χαρακτήρες είναι καλλιτέχνες όπως στο Η εκκλησία των ιησουιτών στο Γκ. και ο Επινίκιος Ύμνος, ενώ γίνεται διαρκώς αναφορά σε έργα τέχνης, τεχνοτροπίες και αισθητικές θεωρίες. Η λογοτεχνία, όπως και η τέχνη γενικότερα, διεκδικεί στην ρομαντική κοσμοαντίληψη το δικαίωμα σε μια διαφορετική προσέγγιση της πραγματικότητας – στα συγκεκριμένα διηγήματα ωστόσο η διαφορετικότητα αυτή μπορεί να αποβεί μοιραία. Καταλυτικό ρόλο στα περισσότερα διηγήματα παίζει ο έρωτας, ένας έρωτας καταστροφικός, συχνά επειδή οι πρωταγωνιστές δεν μπορούν να συμβιβάσουν το ιδανικό τους με την πραγματικότητα. Ο ζωγράφος που παντρεύεται την μούσα του και χάνει έτσι την έμπνευσή του, ο φοιτητής που βρίσκει στη βουβή γυναίκα-αυτόματο την ιδανική συνομιλήτρια και ακροάτρια της ποίησής του, ο περαστικός που ερωτεύεται την αντανάκλαση ενός μπράτσου σε ένα παράθυρο – πρόκειται για χρονικά ενός έρωτα τραγελαφικού, παραλλαγές πάνω στο θέμα του (ανδρικού) ναρκισσισμού, που όμως πάντα έχουν τραγική έκβαση. Ο Χόφμαν μελετά και χρησιμοποιεί την επιστήμη της εποχής του: έτσι, στο Το έρημο σπίτι αναφέρεται εκτενώς στην θεωρία του Μεσμερισμού, ενώ στο Ίγκνατς Ντέννερ και στο Τα πρωτοτόκια επικαλείται τον ποινικό κώδικα και τις νομικές πρακτικές της εποχής του. Γιατροί και επιστήμονες παρουσιάζονται ως μορφές αμφίσημες: είτε έχουν μια δαιμόνια διάσταση, όπως οι δημιουργοί της γυναίκας-αυτόματου στο Ο Σάντμαν, είτε έρχονται αντιμέτωποι με φαινόμενα που η επιστήμη τους δεν μπορεί να ερμηνεύσει, όπως οι γιατροί στο Επινίκιος Ύμνος και το Έρημο σπίτι. Η μελέτη από τον Χόφμαν ψυχιατρικών και ψυχολογικών συγγραμμάτων, όπως του Ράιλ και του Πινέλ, καθώς και του καθοριστικού για τους ρομαντικούς έργου του Σούμπερτ «Η σκοτεινή όψη των φυσικών επιστημών», έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στους εύθραυστους ψυχισμούς των χαρακτήρων των Νυχτερινών: Η σχάση τού εγώ, παρακρούσεις, παραισθήσεις και εμμονές παρουσιάζονται ως τμήμα της ανθρώπινης φύσης, όπως η νύχτα είναι αναπόσπαστο μέρος της ημέρας. Τα όρια μεταξύ υγείας και τρέλας, πραγματικότητας και φαντασίας υπονομεύονται συστηματικά και αμφισβητείται η ικανότητα διάκρισης μεταξύ τους, ακόμα και από τον αναγνώστη, καθώς αρκετά από τα διηγήματα αφήνουν το τέλος ανοιχτό. Τα διηγήματα αυτά είναι από μια άποψη μελέτες οπτικής: όχι μονάχα επειδή διάφορα οπτικά όργανα (τηλεσκόπια, γυαλιά, πρίσματα κτλ.) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην πλοκή, αλλά και επειδή η αφήγηση είναι πολυπρισματική, εναλλάσσοντας οπτικές γωνίες, δημιουργώντας ένα κλίμα αμφισημίας και αβεβαιότητας και προκαλώντας ταυτόχρονα τον θαυμασμό του σημερινού –και όχι μόνο– αναγνώστη, που αναγνωρίζει στις πολλαπλές διαθλάσεις και τα μετασχόλια τον Χόφμαν ως αναμφισβήτητο πρόδρομο μοντερνιστικών τεχνικών γραφής. Η κυκλοφορία των Νυχτερινών στα ελληνικά αποτελεί σημαντικό εκδοτικό γεγονός καθώς παρουσιάζει την συλλογή στο σύνολό της, σεβόμενη τον ολοκληρωμένο χαρακτήρα της. Η μετάφραση της πληθωρικής γραφής του Χόφμαν από την Ηλιάνα Αγγελή και τον Γιάννη Καλιφατίδη είναι ακριβής και αποδίδει με ευαισθησία τις πολλές διαβαθμίσεις της έκφρασης και την συχνά απαιτητική σύνταξη του 19ου αιώνα. Το αποτέλεσμα είναι ένα ελληνικό κείμενο γλαφυρό, σύνθετο αλλά όχι κουραστικό. Ο τόμος είναι προσεγμένος, τα διηγήματα πλαισιώνονται από σειρά περικειμένων: ένα Σημείωμα του επιμελητή, στο οποίο ο Καλιφατίδης εξηγεί τους όρους «νυχτερινό» και «φαντασία» και παρουσιάζει την μορφή του «ενθουσιώδους ταξιδευτή»· Εικονογραφικό υλικό, με πορτραίτα και γκραβούρες της εποχής αλλά κυρίως και σειρά σκίτσων, αυτοπροσωπογραφιών και απολαυστικών γελοιογραφιών του Χόφμαν, παρουσιάζοντας έτσι μια άλλη καλλιτεχνική διάστασή του. Η ανάγνωση των διηγημάτων διευκολύνεται από τις αναλυτικές, εξαιρετικά διαφωτιστικές Σημειώσεις που επεξηγούν μεταξύ άλλων τα ιστορικά συμφραζόμενα και τις πολλές αναφορές σε καλλιτέχνες, έργα και επιστημονικές θεωρίες της εποχής. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει η εξαιρετική και εκτενέστατη χρονολογική Εργοβιογραφία, στην οποία οι κύριοι σταθμοί της ζωής του Ε.Τ.Α. Χόφμαν εντάσσονται στο ιστορικό γίγνεσθαι, ενώ αναφέρεται παράλληλα αναλυτικά η συγγραφική και καλλιτεχνική του δραστηριότητα. Μέσα από τις σελίδες αυτές αναδεικνύεται η πολυσχιδής παρουσία του Χόφμαν, ενώ ταυτόχρονα ο αναγνώστης αποκομίζει μια ιδέα από την πολυτάραχη ιστορική περίοδο των ναπολεόντειων πολέμων και της ανάπτυξης του πρωσικού κράτους . Πρόκειται για έναν τόμο που εγγυάται μια ενδιαφέρουσα και απολαυστική αναγνωστική εμπειρία. Έρχεται δε να συμπληρώσει την εικόνα του Χόφμαν, του πλέον μεταφρασμένου γερμανού ρομαντικού, στα ελληνικά γράμματα.

Όνειρα και εφιάλτες του ρομαντισμού

Σύνδεση