Η ανασύσταση μιας πόλης

Τασούλα Μ. Μαρκομιχελάκη, Εδώ, εις το Κάστρον της Κρήτης… Ένας λογοτεχνικός χάρτης του βενετσιάνικου Χάνδακα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2015, σελ. 363 Η Ιστορία επιφύλαξε μια παράξενη μοίρα στην πόλη που ίδρυσαν οι Άραβες Σαρακηνοί στην Κρήτη και την ονόμασαν El Khandak. Η παραθαλάσσια αυτή πόλη καταστράφηκε κι εγκαταλείφθηκε όταν οι Ανατολικορωμαίοι ανακατέλαβαν το νησί, και επανοικίστηκε, ενάντια στην επιθυμία του απελευθερωτή στρατηγού και μετέπειτα αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά, με το όνομα Χάνδαξ. Την περίοδο της κατοχής της από τους Βενετούς η πόλη, που αποκαλούνταν στα ιταλικά Candia αλλά στα ελληνικά όλο και συχνότερα Κάστρο, αναδείχθηκε σε εμπορικό, στρατιωτικό και πολιτιστικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου, για να καταλήξει για μια ακόμη φορά να εγκαταλειφθεί από τους κατοίκους της όταν περιήλθε στην εξουσία των Οθωμανών. Με την ενσωμάτωση της Κρήτης στο νεοελληνικό κράτος άλλαξε και πάλι όνομα, έγινε Ηράκλειο. Μια πόλη με πολλαπλή ταυτότητα; Ή μήπως μια πόλη σε αναζήτηση ταυτότητας; Αναζητώντας ένα τμήμα αυτής της ταυτότητας-ψηφιδωτού η κρητολόγος και επίκουρη καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ Τασούλα Μαρκομιχελάκη, γέννημα-θρέμμα της πόλης, «προσκαλεί» συγγραφείς της εποχής της βενετοκρατίας, που την έζησαν ή τη γνώρισαν, να τη συστήσουν στον αναγνώστη ή, ορθότερα, να την ανασυστήσουν με τις λέξεις τους. Στο πρώτο κεφάλαιο τα αποσπάσματα συνθέτουν το εγκώμιο της πόλης ως απότοκο μιας επαπειλούμενης ή συντελεσθείσας καταστροφής, της πολιορκίας και της παράδοσής το 1669 ή του σεισμού του 1508, ως μια προσπάθεια διάσωσης της μνήμης. Αυτοβιογραφούμενος στο δεύτερο κεφάλαιο ο Στέφανος Σαχλίκης δημιουργεί την αντίθεση πόλη - χωριό, ταυτίζοντας την πόλη με την άσωτη ζωή και τη διαφθορά, δηλαδή με τη διασκέδαση, και το χωριό με τη βαριά και άχαρη δουλειά στα χωράφια, δείγμα κατωτερότητας. Η μετακίνηση των κατοίκων από το χωριό στην πόλη σηματοδοτεί τη μετάβαση από την αγνότητα της εξιδανικευμένης φυσικής ζωής της Πανώριας στην σεξουαλική εκμετάλλευση του Κατζούρμπου. Η ταύτιση μάλιστα της πόλης με τη διασκέδαση ενισχύεται από τις ποικίλες μουσικές που «ακούγονται» στο τρίτο κεφάλαιο, κοσμικές μελωδίες και τραγούδια, που από τα στενά του Κάστρου εισέρχονται ακόμη και σε μοναστήρια. Καθώς η πόλη εξελίσσεται σε σκηνικό της αστικής ζωής, έρχεται η ώρα να ανέβει και στη θεατρική σκηνή (στο πέμπτο κεφάλαιο), να αποτελέσει τον τόπο όπου διαδραματίζονται οι κωμικές περιπέτειες των ηρώων του Κρητικού Θεάτρου. Η πορεία προσωποποίησής της επισφραγίζεται στο επόμενο έκτο κεφάλαιο, όπου το Κάστρο, αποκτώντας γυναικεία υπόσταση, άλλοτε διαλέγεται με τα ποιητικά υποκείμενα κι άλλοτε μονολογεί ελεεινολογώντας την αλλοίωση της μορφής του. Τι άραγε έφταιξε; Μα οι αμαρτίες των κατοίκων. Για ό,τι συμβαίνει (σεισμός, επιδημία ή πόλεμος), προσφέρεται μια μεταφυσική ερμηνεία, καθησυχαστική και αναντίρρητη. Οι τιμωρίες, που παρουσιάζονται στο έβδομο κεφάλαιο, οδηγούν στην επίκληση της Παναγίας, που ως άνθρωπος και μητέρα μπορεί να καταλάβει τις ανθρώπινες αδυναμίες και να παρέμβει για τη σωτηρία στο όγδοο κεφάλαιο. Αλλά είναι πια πολύ αργά. Η πόλη «πεθαίνει» στο ένατο και τελευταίο κεφάλαιο θρηνώντας για τον ίδιο της τον «θάνατο». Η παράδοσή της στους Οθωμανούς βιώνεται ως τέλος του κόσμου, αλλά δεν είναι παρά το τέλος ενός κόσμου που θα μείνει όμως για πάντα ζωντανός μέσα στη λογοτεχνία. Η φιλολογικά τεκμηριωμένη αυτή μελέτη, που ολοκληρώνεται με Βιβλιογραφία, Ευρετήριο Ονομάτων και Έργων, Πίνακα Όρων και Ευρετήριο Τοπωνυμίων, επιχειρεί να καταστήσει τον αναγνώστη και θεατή του παρόντος. Τα απομεινάρια του χαμένου παρελθόντος (και το αναλλοίωτο φυσικό τοπίο) καταγράφονται από τον φακό της βραβευμένης φωτογράφου Χαράς Μαρκάκη, που συλλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο «η αύρα της βενετσιάνικης όψης [της πόλης] εξακολουθεί να περιβάλλει τη ζωή των κατοίκων», όπως σημειώνει η συγγραφέας. Αν διαβάζοντας τα αποσπάσματα ο αναγνώστης περιμένει να σχηματίσει μια ρεαλιστική «εικόνα» της «πραγματικής» πόλης, μάλλον θα απογοητευτεί. Στον προρεαλιστικό κόσμο του ύστερου μεσαίωνα, της αναγέννησης και του πρώιμου μπαρόκ η λογοτεχνική (και όχι μόνο) γραφή δεν ενδιαφέρεται να δημιουργήσει την εντύπωση της «πραγματικότητας». Ο τόπος του Κάστρου στην ουσία «χαρτογραφείται» από τα τοπωνύμιά του, που αναφέρονται σε προμαχώνες και πύλες των βενετσιάνικων τειχών (Μαρτινέγκο, Γεζού), σε εκκλησίες (Σαν Φραντζέσκος, Άγιος Δημήτριος, Παντοκράτορας, Αγία Άννα, Σα Σαλιβαδόρος, Άγιοι Δέκα, Άγιος Τίτος), σε συνοικίες ή περιοχές (Οβριακή, Ξώπορτο, Δερματάς), σε κάποια τοπόσημα (παλάτι του Δούκα, Τζιγάντες, φόρος, Ρούγα μαγίστρα). Έτσι αναδύεται μια πόλη που ορίζεται από τον πόλεμο, τη θρησκεία, τη διαφορετικότητα, την κοινότητα.[1] Η πόλη υπάρχει ως ανταπόκριση στις ανθρώπινες ανάγκες, σωματικές και μεταφυσικές, κοινωνικές και ατομικές, ως μέσο συλλογικής ταυτοποίησης. Ίσως γι’ αυτό οι χαρακτηρισμοί της δεν είναι περιγραφικοί αλλά αξιολογικοί: «ομορφότατο», «φημισμένο», «τιμημένο», «περίδοξο», «χαλασμένη», «δυστυχισμένη», «ρημασμένη». Ίσως γι’ αυτό η καταστροφή της πόλης (από σεισμό), την οποία αφηγείται ο Μανόλης Σκλάβος, ταυτίζεται με την ηθική κατάπτωση των ανθρώπων της «τα τέκνα μου με εχάλασαν από την βλαστημιά τους κι εχάλασαν τα σπίτια μου, οπού ’σαν γονικά τους!» και η φυγή των ανθρώπων, που θρηνεί ο Μαρίνος Τζάνες Μπουνιαλής, με τον θάνατο της πόλης: Ώφου, πού ’ν’ τόσος μου λαός, πού ’ν’ τόσοι πλούσοι ανθρώποι, Πού ’ν’ οι δασκάλοι και οι σοφοί; Επανερχόμενη συχνά η συγγραφέας στον σχολιασμό των ίδιων αποσπασμάτων, που αποκαλύπτουν όμως τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους οι συγγραφείς «χτίζουν» την πόλη του Κάστρου, οδηγεί δεξιοτεχνικά τον αναγνώστη στη συνειδητοποίηση ότι υπήρξε κάποτε μια εποχή που οι πόλεις ήταν «ανθρώπινες». [1] Βλ. Karen Newman, “The Medieval and Early Modern City in Literature”, στο Kevin R. McNamara (ed.), The City in Literature, Cambridge University Press, 2014, σ. 43.

Σύνδεση