Συναισθήματα και πολιτική συμπεριφορά

Nicolas Demertzis (ed.), Emotions in Politics. The Affect Dimension in Political Tension, Palgrave Studies in Political Psychology, Palgrave Macmillan 2013, 322 pp. Λίγο πριν την εκπνοή του 2013 κυκλοφόρησε στα αγγλικά ένας πολύ ενδιαφέρων συλλογικός τόμος που πραγματεύεται την επίδραση των συναισθημάτων στο πολιτικό γίγνεσθαι. Όπως επισημαίνει στο εισαγωγικό κεφάλαιο ο επιμελητής του τόμου και καθηγητής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Νίκος Δεμερτζής, ιδρυτικό μέλος του ερευνητικού δικτύου για την κοινωνιολογία των συγκινήσεων που λειτουργεί εντός της Ευρωπαϊκής Κοινωνιολογικής Εταιρείας, ο ρόλος των συναισθημάτων στην πολιτική ανάλυση είχε υποβαθμιστεί. Στις ποικίλες προσεγγίσεις της πολιτικής συμπεριφοράς, τα κίνητρα των δρώντων αποδίδονται κυρίως στις κοινωνικές συνθήκες, τις ιστορικές δομές, τις πολιτισμικές παραδόσεις και τα –οικονομικά και άλλα– συμφέροντα. Παρότι το συναισθηματικό υπόβαθρο των κινήτρων στη διαμόρφωση της πολιτικής συμπεριφοράς διαγνώστηκε έγκαιρα, η επίδραση των συναισθημάτων και των συγκινήσεων στις πολιτικές στάσεις και αντιλήψεις θεωρήθηκε ως επί το πλείστον συμπληρωματική. Δηλαδή, οι πολιτικές στάσεις, αντιλήψεις και συμπεριφορές θεωρήθηκε ότι προσδιορίζονταν από την πρωτοκαθεδρία των συμφερόντων και πολύ λιγότερο από τα «πάθη». Αν κάτι έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια είναι ο τρόπος προσέγγισης του Πολιτικού τόσο όσον αφορά τους δρώντες όσο και τους θεσμούς: Η ανάλυση του πολιτικού φαινομένου προϋποθέτει πλέον όχι μόνο τη διασύνδεση («το πλέγμα» κατά τη διατύπωση του Δεμερτζή) και των δύο κατηγοριών επιδραστικών παραγόντων, των (ορθο)λογικών και των συναισθηματικών, αλλά και την ανάδειξη της αυθύπαρκτης σημαντικότητας των συναισθημάτων τόσο στην πολιτική δράση όσο και στους πολιτικούς θεσμούς. Στην εισαγωγή του, ο επιμελητής του τόμου αναφέρεται στις δύο διαφορετικές οπτικές που τείνουν να εδραιωθούν στο πλαίσιο μιας προσέγγισης της πολιτικής από τη σκοπιά των συναισθημάτων: πρόκειται για την οπτική της πολιτικής κοινωνιολογίας και εκείνη της πολιτικής ψυχολογίας. Η πρώτη κινείται σε ένα ιστορικό-πολιτισμικό επίπεδο και στοχεύει να αναδείξει τη σημασία των συναισθημάτων στο μακρο-επίπεδο, ενώ η δεύτερη επικεντρώνεται στη σημασία τους κατά τις διεργασίες διαμόρφωσης γνώμης και λήψης πολιτικής και εκλογικής απόφασης στο ατομικό επίπεδο. Όπως αναφέρει ο Δεμερτζής, στόχος του τόμου είναι να συγκεράσει τις δύο προσεγγίσεις στην προοπτική μιας πολυπρισματικής ανάλυσης της σημασίας των συναισθημάτων στις πολιτικές εντάσεις, τις συλλογικές κινητοποιήσεις και τα συγκρουσιακά φαινόμενα που αναδύονται ιδίως σε μεταβατικές περιόδους και επιτείνονται σε εποχές κρίσης. Ότι ένας τέτοιος στόχος συγκερασμού των θεωρητικών και μεθοδολογικών εργαλείων της πολιτικής κοινωνιολογίας και της πολιτικής ψυχολογίας είναι κεντρικός αναδεικνύεται από την επιλογή τόσο των συγγραφέων του τόμου, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται ορισμένα «μεγάλα ονόματα» και από τα δύο αυτά επιστημονικά πεδία, όσο και των θεματικών στα οποία αναφέρονται τα δώδεκα κείμενα, συν εκείνο του εισαγωγικού κεφαλαίου και των τελικών συμπερασμάτων που περιλαμβάνονται στον συλλογικό τόμο. Μεταξύ των κεφαλαίων διακρίνονται καταρχάς εκείνα που εξετάζουν τη θεωρητική πλαισίωση της όλης θεματικής σχετικά με τα συναισθήματα και εμβαθύνουν στο πλέγμα συναισθημάτων και πολιτικής. Επιπλέον, στον τόμο περιλαμβάνονται κείμενα που αναφέρονται σε εφαρμοσμένες πτυχές αυτού του πλέγματος. Όσον αφορά τη δεύτερη κατηγορία κειμένων που φιλοξενούνται στον τόμο, άλλα θίγουν πιο «κλασικές» περιοχές του πολιτικού γίγνεσθαι (π.χ. τους συλλογικούς φόβους ενώπιον εμφανιζόμενων κοινωνικών μεταβολών, τα συναισθήματα διαμαρτυρίας, αλλά και την καταπίεση των συναισθημάτων στις νεωτερικές κοινωνίες)· άλλα πάλι κείμενα επικεντρώνονται σε ειδικότερες θεματικές εμβαθύνοντας στα συναισθήματα που πλαισιώνουν την κρίση στην Ελλάδα ή κατά την εξέλιξη της «Αραβικής Άνοιξης», είτε αφορούν τη συναισθηματική δυναμική των προεκλογικών εκστρατειών, τον πολιτικό λόγο των δεξιών εξτρεμιστών, την Ισλαμοφοβία και τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό. Ο τόμος περιλαμβάνει κείμενα που αναφέρονται σε θεματικές ιδιαιτέρως επίκαιρες. Οι συγγραφείς προσφέρουν θεωρητική γνώση και αναλυτικά εργαλεία για την κατανόηση σύνθετων κοινωνικο-πολιτικών φαινομένων. Μεταξύ αυτών, ο τρόπος που οι συναισθηματικές αντιδράσεις επιδρούν στις πολιτικές αποφάσεις των υποκειμένων (Tζ. Mάρκους), στις βίαιες διαπροσωπικές και ενδοομαδικές αντιδράσεις ως αποτέλεσμα κοινωνικά καταπιεσμένων συναισθημάτων (T. Σεφ), αλλά και στη συμβολή συναισθηματικών παραγόντων στην αναβίωση του εθνικισμού (Τζ. Χήνεϊ). Ιδιαιτέρως όσον αφορά τα κείμενα που θίγουν ειδικές θεματικές, –εκείνες τις οποίες ο Δεμερτζής αποκαλεί «εμπειρικά “ζωντανά παραδείγματα”»–, ξεχωρίζει η ανάλυση της Τερέζας Καπέλου, η οποία χρησιμοποιώντας δεδομένα της Αμερικανικής Έρευνας Εθνικών Εκλογών, καθώς και πειραματικά δεδομένα, διερευνά την επίδραση της πολιτικής ηγεσίας στις πολιτικές προτιμήσεις. Η συγγραφέας υποστηρίζει ότι τα συναισθήματα των ψηφοφόρων απέναντι στα πρόσωπα των υποψηφίων προέδρων των ΗΠΑ έχουν ιδιαίτερη επιδραστική σημασία στην εκλογική τους επιλογή, παρότι η ύπαρξη κομματικών δεσμών μετριάζει τους συναισθηματικούς κραδασμούς κάθε είδους. Ποσοτικές εμπειρικές αναλύσεις, όπως η προαναφερθείσα, συμπληρώνονται από μικτού τύπου μεθοδολογίες (συνδυασμός ποσοτικών και ποιοτικών δεδομένων), όπως εκείνη που εφαρμόζεται στο κείμενο των Μπετίνας Ντάβου και Nίκου Δεμερτζή στο οποίο διερευνούν τα συναισθήματα των Ελλήνων που αναδείχθηκαν κατά τα τρία πρώτα χρόνια της κρίσης. Συνδυάζοντας συστηματικά δεδομένα από δημοσιεύματα εφημερίδων αλλά και ατομικές συνεντεύξεις με τους λεγόμενους «Αγανακτισμένους», που διενεργήθηκαν το 2011 στο πλαίσιο πιλοτικής έρευνας για την «πολιτική επάρκεια» (political efficacy), οι Ντάβου και Δεμερτζής διαπιστώνουν ότι στους πληροφορητές τους, στους οποίους το συναίσθημα της ελπίδας κυριαρχεί, η αίσθηση της πολιτικής επάρκειας στη δράση τους είναι αυξημένη, ενώ αντιθέτως η αίσθηση αυτή μειώνεται δραματικά σε εκείνους στους οποίους η ελπίδα και η προσδοκία είναι περιορισμένες. Ο συλλογικός τόμος καταδεικνύει ότι η «ελληνική περίπτωση» δεν συνιστά «εξαιρετικότητα» – με άλλα λόγια, μια μελέτη περίπτωσης ασύνδετη από τις ευρωπαϊκές και άλλες διεθνείς εξελίξεις. Το γεγονός ότι πανεπιστημιακοί και ερευνητές υψηλού κύρους από την Ελλάδα και το εξωτερικό συντονίστηκαν στο πλαίσιο μιας κοινής ερευνητικής προσπάθειας είναι ένα ελπιδοφόρο μήνυμα, ότι παρά την κρίση και στασιμότητα η διεθνοποίηση της εγχώριας πανεπιστημιακής και ερευνητικής κοινότητας είναι γεγονός. Ο τόμος, εφόσον αξιοποιηθεί στην έρευνα και την ανάλυση, μπορεί πράγματι να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση του (ελληνικού) πολιτικού γίγνεσθαι την εποχή της κρίσης.

Συναισθήματα και πολιτική συμπεριφορά

Σύνδεση