Ο Μέντελσον και η ανάγνωση του Καβάφη

Στο πλαίσιο λογοτεχνικής συζήτησης το 2011 σε βιβλιοπωλείο του Παρισιού και με αφορμή την ερώτηση εάν, κατά την άποψή του, «η ανάγνωση αποτελεί τέχνη», ο Ντάνιελ Μέντελσον προχώρησε στη διατύπωση της ακόλουθης σύστασης προς κάθε αναγνώστη: Πιστεύω ότι υπάρχει μόνο ένας καλός τρόπος ανάγνωσης, που είναι να διαβάζει κανείς προσεκτικά και με πολλή ευχαρίστηση ... Δεν θα ήθελα να πω σε κανέναν πώς να διαβάζει, παρά μόνο να διαβάζει προσεκτικά.[1] Η σύσταση αυτή –η μοναδική, όπως δηλώνει, που θα είχε να κάνει για το πώς κανείς διαβάζει– αποκτά ιδιαίτερη σημασία όσον αφορά την ανάγνωση της ποίησης του Καβάφη. Ποίηση την οποία ο ίδιος ο Μέντελσον διαβάζει με τρεις διαφορετικές, αν και δύσκολα διακριτές μεταξύ τους, ιδιότητες: εκείνη του κλασικού φιλολόγου, του μεταφραστή, καθώς και του λογοτεχνικού κριτικού και δοκιμιογράφου. Σε αυτές πρέπει να προστεθεί και μια τέταρτη ιδιότητα, εκείνη του συγγραφέα απομνημονευμάτων, με δύο βιβλία στο ενεργητικό του. Στο πρώτο, που τιτλοφορείται The Elusive Embrace. Desire and the Riddle of Identity (Το φευγαλέο αγκάλιασμα. Η επιθυμία και το αίνιγμα της ταυτότητας, 1999), η εξερεύνηση της ερωτικής επιθυμίας και της εκπλήρωσής της διασταυρώνεται με τον προβληματισμό πάνω στο ζήτημα της ταυτότητας – της σεξουαλικής πρωτίστως, αλλά και της θρησκευτικής.[2] Στο δεύτερο, με τίτλο The Lost. A Search for Six of Six Million (Χαμένοι. Αναζητώντας έξι από τα έξι εκατομμύρια, 2006), η επίμονη και επίπονη αναζήτηση στην περιοχή όπου η οικογενειακή συναντά την παγκόσμια ιστορία αποσκοπεί στην ανασύνθεση, με όσο το δυνατόν περισσότερες λεπτομέρειες, ωραίων μορφών που έχουν για πάντα χαθεί.[3] Δεν είναι ίσως συμπτωματικό το γεγονός ότι η πρώτη μελέτη του Μέντελσον πάνω στο καβαφικό έργο (2002) φέρει τον τίτλο: «Ο Καβάφης και η ερωτική του χαμένου».[4] Στην ιδιότητά του ως κλασικού φιλολόγου οφείλεται η πρώτη γνωριμία του Μέντελσον με την καβαφική ποίηση στις αρχές της δεκαετίας του 1990, γνωριμία «τυχαία» – αν και βεβαίως ο ίδιος ισχυρίζεται ότι «στη ζωή σου βρίσκεις πάντα τους ποιητές που πραγματικά χρειάζεσαι». Γνωστή είναι η αφήγηση για το πώς απέκτησε, σε παντοπωλείο της Τρίπολης, αντίτυπο της δίτομης έκδοσης Σαββίδη, την ώρα που, ενώ συμμετείχε σε αρχαιολογική εκδρομή της Αμερικανικής Σχολής, αναζητούσε διψασμένα ένα βιβλίο για να εξασκήσει τα νέα ελληνικά του.[5] Κάθε άλλο παρά «τυχαίος» είναι, ασφαλώς, ο τρόπος με τον οποίον έκτοτε προσεγγίζει ο φιλόλογος Μέντελσον το καβαφικό έργο, όπως το μαρτυρεί εξάλλου ο πλούσιος υπομνηματισμός που συνοδεύει τη μετάφρασή του, ενδεικτικός της έρευνας η οποία υποστηρίζει τη δική του ανάγνωση του Καβάφη πρώτα, αλλά και του αναγνώστη της μετάφρασής του εν συνεχεία. Οι μεθοδικές σημειώσεις στα ιστορικά (κατά κύριο λόγο) ποιήματα μυούν τον μη ειδικό (και όχι μόνο) σε πτυχές της κλασικής και της ελληνιστικής εποχής, αλλά και της βυζαντινής, ενώ σύντομες βιογραφίες «σημαντικών καβαφικών προσώπων» τον εισάγουν στους ιστορικούς «κύκλους» ποιημάτων που σχηματίζονται γύρω από τον Μάρκο Αντώνιο, τον Απολλώνιο τον Τυανέα, τον Ιουλιανό τον Παραβάτη και τον Ιωάννη Καντακουζηνό. Ας μου επιτραπεί να ξεχωρίσω την προσοχή με την οποία ο Μέντελσον σκύβει πάνω στον κύκλο καβαφικών ποιημάτων για τον Ιωάννη Καντακουζηνό, τον αυτοκράτορα που στη στέψη του φορούσε «κομματάκια [...] από υαλί χρωματιστό» καθώς «του ταλαιπώρου κράτους μας ήταν μεγάλ’ η πτώχεια», και ο οποίος σε «ατελές» ποίημα αποκαλείται «ο άξιος άνθρωπος που είχε η φυλή μας τότε, / σοφός, επιεικής, φιλόπατρις, ανδρείος, ικανός».[6] Σχολιάζοντας τα ποιήματα του κύκλου ο Μέντελσον προβάλλει τον συγκερασμό εθνικού αισθήματος και ιστορικής ειρωνείας που τα χρωματίζει: από την άποψη αυτή αξιοσημείωτο είναι ότι ο ίδιος συγκαταλέγεται ανάμεσα στους λίγους μελετητές –εκτός, αλλά και εντός Ελλάδος– οι οποίοι στάθηκαν στη σημασία της συμφιλίωσης, στην ιστορική συνείδηση του Καβάφη, της ειρωνικής οπτικής του διαφωτιστή Έντουαρντ Γκίμπον (Edward Gibbon) και της εθνικής ρομαντικής ιστοριογραφίας του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου. Κρίνει μάλιστα ότι η συμφιλίωση αυτή υπήρξε μία από τις δύο, εξίσου καθοριστικές, συνιστώσες στη διαμόρφωση εκείνου του «μοναδικού τόνου φωνής» του Καβάφη για τον οποίο μίλησε ο Ώντεν (Auden): η άλλη ήταν η προθυμία του ποιητή «να γράψει με ειλικρίνεια για την ομοφυλοφιλική εμπειρία».[7] Προσθέτω δε ότι ο Μέντελσον, θυμίζοντας ότι «ο Καβάφης διάβαζε και τις εφημερίδες», προτείνει τη σύνδεση των «καντακουζηνικών» ποιημάτων με το ιστορικο-πολιτικό κλίμα που πλαισίωσε τη συγγραφή τους: Μπορεί ο Καβάφης να είναι εμποτισμένος από τη μελέτη ιστορικών βιβλίων, διάβαζε όμως και τις εφημερίδες: οι πολιτικές συνέπειες της προσωπικής και εθνικής αυταπάτης ήταν μια απτή πραγματικότητα γι’ αυτόν τον ποιητή, ο οποίος, από τη γεωγραφική και διανοητική σκοπιά του σε μια πανάρχαια πόλη, γνώριζε ότι παρόμοιες αυταπάτες πληρώνονται με ανθρώπινες ζωές. Αυτό τουλάχιστον, δεν έχει ασφαλώς αλλάξει με τον χρόνο.[8] Το παραπάνω σχόλιο για τον «πολιτικό Καβάφη» έχει ληφθεί από άρθρο του Μέντελσον που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό The New Yorker την 1η Οκτωβρίου 2013, ημέρα κατά την οποία η λειτουργία της κυβέρνησης των ΗΠΑ διακόπηκε λόγω αδυναμίας του Κογκρέσου να ψηφίσει προϋπολογισμό. Η επικαιρότητα των στίχων ενός ποιητή, του οποίου «η εμβάθυνση μια ολόκληρη ζωή στην ελληνική ιστορία, από την πτώση της Τροίας έως την πτώση του Βυζαντίου, δεν του άφηνε πολλές αυταπάτες για τις δυνατότητες πολιτικής προόδου», καθιστούσε τον Καβάφη, σύμφωνα με τον αρθρογράφο, «τον πλέον ενδεδειγμένο ποιητή για να διαβάζει κανείς αυτήν ακριβώς τη στιγμή»: Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία;Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε; Είναι προφανές ότι για τον Μέντελσον η ιστορική ενημέρωση του αναγνώστη αποσκοπεί, πέρα από την εξοικείωση με πηγές, γεγονότα και πρόσωπα, σε κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο: στη δυνατότητα του αναγνώστη (για να θυμηθούμε την προτροπή του) να διαβάσει την καβαφική ποίηση «προσεκτικά και με πολλή ευχαρίστηση», με την «προσοχή» να τίθεται εν προκειμένω ως απαραίτητη προϋπόθεση της «ευχαρίστησης». Η αξία της προσέγγισης αυτής αναδύεται εμφατικά στην πολυσήμαντη «Εισαγωγή» που συνοδεύει τη μετάφρασή του, ένα δοκίμιο που φέρει, όχι τυχαία, τον υπότιτλο «Ο ποιητής - ιστορικός». Το ποίημα «Κεριά» γράφτηκε το 1893 και δημοσιεύθηκε το 1899. Αρχείο Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση). Στην «Εισαγωγή» του ο Μέντελσον τοποθετείται ρητώς απέναντι σε ορισμένα ζητήματα της περί Καβάφη συζήτησης, με δηλωμένο μάλιστα στόχο την «επαναφορά» του ίδιου του ποιητή σ’ ένα πλαίσιο που του αρμόζει, καθώς και την «αποκατάσταση της ισορροπίας» στον τρόπο με τον οποίο η ποίησή του προσλαμβάνεται από το αναγνωστικό κοινό και από τον κάθε αναγνώστη ξεχωριστά. Ήδη στις πρώτες σελίδες του κειμένου διαβάζουμε τα εξής: Πιο καθαρά απ’ τον ίδιο τον Καβάφη, ο οποίος μελετούσε την ιστορία όχι μόνο άπληστα αλλά και με το σεβασμό του ερευνητή στη λεπτομέρεια και τη σχολαστική προσοχή στις αποχρώσεις, κανείς δεν θα είχε αναγνωρίσει τους κινδύνους που ενέχει η απόσπαση των ανθρώπων από τα ιστορικά τους συμφραζόμενα· και πουθενά δεν είναι παρόμοια απόσπαση πιο επικίνδυνη απ’ ό,τι στην περίπτωση του ίδιου του Καβάφη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το έργο του –το καλύτερο μέρος του, σε κάθε περίπτωση, που αποτελεί το δίχως άλλο μεγάλη ποίηση– είναι διαχρονικό με τον τρόπο που θέλουμε να σκεφτόμαστε ότι μπορεί να είναι η μεγάλη λογοτεχνία, καθώς εισάγει επιμέρους στοιχεία της ζωής, της εποχής και των εμμονών του ποιητή σε ένα αλχημικό μίγμα που αφορά ένα ευρύ κοινό στο πέρασμα των χρόνων, ακόμη και των αιώνων. Όμως η τάση να τον βλέπουμε ως έναν από εμάς, ως κάποιον που ανήκει στη δική μας ιστορική στιγμή, που μας μιλάει με μια φωνή η οποία είναι διάφανα, αναγνωρίσιμα δική μας για πράγματα το νόημα των οποίων είναι αυταπόδεικτο, απειλεί να του αφαιρέσει μια κρίσιμη διάσταση, εκείνη του συγκεκριμένου – η οποία, αν του την αποδώσουμε ξανά, τον κάνει να παρουσιάζεται ακόμη πιο μεγάλος, ακόμη περισσότερο «ποιητής του μέλλοντος» (όπως ο ίδιος περιέγραψε κάποτε τον εαυτό του).[9] Αντιστεκόμενος στην «έμμονη τάση» κατηγοριοποίησης των καβαφικών ποιημάτων σε (λόγια) ιστορικά και (σύγχρονα) ερωτικά, θεμελιώνει ο Μέντελσον τη βασική θέση του, σύμφωνα με την οποία η καβαφική ποίηση πρέπει να διαβάζεται ως ενιαίο σύνολο. Δεδομένου ότι «το ευρύτερο καλλιτεχνικό εγχείρημα» του Καβάφη «συγκρατεί το ιστορικό και το ερωτικό σ’ ένα αγκάλιασμα», όποιος αδυνατεί να εκτιμήσει τη μοναδική του προοπτική, μια προοπτική η οποία (τρόπον τινά) του επέτρεπε να βλέπει την ιστορία με το μάτι του εραστή και την επιθυμία με το μάτι του ιστορικού, θα στερηθεί την ευκαιρία να δει τη μεγάλη και συγκινητική ενότητα του εγχειρήματος που υπηρέτησε σ’ όλη του τη ζωή ο ποιητής.[10] Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έμφαση που αποδίδει ο Μέντελσον στην έννοια της «πληρότητας» (κατεξοχήν καβαφική), γύρω από την οποία δημιουργείται ένα είδος σύμβασης ανάμεσα στο έργο και στον αναγνώστη: Φαίνεται πως ο Καβάφης κατοικούσε στο απώτερο παρελθόν τόσο πλήρως όσο κατοικούσε και στο πρόσφατο παρελθόν· επομένως, για να εκτιμήσει κανείς πλήρως τα ποιήματά του, με τις αποχρώσεις τους και, τόσο συχνά, με τις ειρωνείες τους –οι οποίες απορρέουν κατεξοχήν από την ένταση ανάμεσα σε όσα γνώριζαν οι χαρακτήρες του ποιήματος ενώ εκτυλίσσονταν τα γεγονότα και σε όσα γνωρίζουμε εμείς τώρα, μία ή δύο χιλιετίες αργότερα– ο αναγνώστης πρέπει και αυτός να είναι σε θέση να κατοικήσει και στα δύο αυτά παρελθόντα· να γνωρίζει τι γνώριζαν εκείνοι τότε και επίσης τι γνωρίζουμε εμείς τώρα.[11] Ο Μέντελσον δεν διστάζει, μάλιστα, να ανεβάσει τον πήχη, μιλώντας για «ευθύνη» του αναγνώστη, στον οποίον και στρέφεται με μια οιονεί προειδοποίηση. Συγκεκριμένα, καθώς ο Καβάφης «κατοικούσε στα ποικίλα παρελθόντα του» –το προσωπικό και το ιστορικό– «τόσο πλήρως, ώστε να του είναι όλα εξίσου “παρόντα”», [α]ποτελεί ευθύνη του αναγνώστη να κατοικήσει και αυτός σ’ εκείνο το παρελθόν όσο γίνεται πιο πλήρως, έστω για το σύντομο διάστημα κατά το οποίο εξερευνά τα ποιήματα αυτά. Σε αντίθετη περίπτωση, το νόημα πολλών ποιημάτων θα είναι δυσδιάκριτο, αν όχι θολό. Και ο αναγνώστης ο οποίος, καθώς απωθείται από τη θολότητα αυτή, αναζητά τα σύγχρονα ποιήματα ενώ προσπερνά τα ιστορικά, χάνει την ουσία του έργου του Καβάφη – εκλαμβάνει λανθασμένα, όπως πολλοί από τους χαρακτήρες του ποιητή, τόσο ιστορικοί όσο και πλασματικοί, το συσκοτισμένο μέρος ως το καθαρό και διαφωτιστικό όλον.[12] Οι θέσεις του Μέντελσον απέναντι στην επικρατούσα τάση στο αγγλόφωνο αναγνωστικό κοινό του Καβάφη, όπως αυτές διατυπώθηκαν στο εισαγωγικό του δοκίμιο, έγιναν ευρύτερα γνωστές στο αντίστοιχο ελληνικό κοινό στο πλαίσιο συνεντεύξεων και συζητήσεων στην Αθήνα τον Ιανουάριο του 2014. Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, «ηλεκτρισμένη» όπως ανέφερε ο ίδιος –καθώς μόλις είχε κλείσει το «Έτος Καβάφη» και είχε πραγματοποιηθεί εκδήλωση για τον «ομοφυλόφιλο Καβάφη»– στάθηκε αφορμή ώστε πολλές από τις ερωτήσεις που του υποβλήθηκαν να επικεντρωθούν στο ζήτημα της ομοφυλοφιλίας του Καβάφη και της δικής του, ως μεταφραστή της ποίησής του. Από το άφθονο υλικό, ήδη γνωστό και προσιτό σε κάθε ενδιαφερόμενο, μεταφέρω την εξής ερωταπόκριση, η οποία διακρίνεται για την ευθύτητα των δύο πλευρών: Ερώτηση: «Ξέρετε, κατά το Έτος Καβάφη έγινε πολύς λόγος, παρασκηνιακά, για το αν πρέπει να υπογραμμίζεται ή όχι ο ομοερωτισμός του. Νομίζετε ότι το ετεροφυλόφιλο κοινό μπορεί να παραβλέπει αυτή την καίρια διάσταση του Καβάφη και να “μεταφράζει” ή να ανάγει τους στίχους του καταπώς κρίνει; Πώς είναι δυνατόν να αποσιωπάς αυτή την πλευρά σε ένα μεγάλο αφιέρωμα στον Καβάφη;» Μέντελσον: Αυτό είναι ένα περίπλοκο ερώτημα στον μέγιστο βαθμό. Από τη μία, η ομοφυλοφιλία είναι θεμελιώδες και αδιαμφισβήτητο κομμάτι της ποίησης του Καβάφη. Το να προσπαθήσει κανείς να διδάξει την ποίησή του χωρίς να την αναγνωρίσει και να την εντάξει στην αντίληψη που έχει για το έργο θα ήταν παράλογο. Είναι σαν κάποιος να πει «Λοιπόν, ο Όμηρος είναι αναμφισβήτητα σπουδαίος ποιητής, αλλά καλύτερα να αγνοήσουμε την ασχήμια του πολέμου». Είναι γελοίο. Από την άλλη, δεν θα έπρεπε μία και μόνο πλευρά της δουλειάς ενός μεγάλου καλλιτέχνη να προβάλλεται και να αποκτά διαστάσεις φετίχ εις βάρος άλλων συνιστωσών του, ακριβώς επειδή η μεγάλη τέχνη προέρχεται από την ισορροπία, τον συγκερασμό στοιχείων. Το ότι ο Καβάφης ήταν γκέι είναι κατά κάποιον τρόπο «σημαντικότερο» από το ουσιαστικό του ενδιαφέρον για τη βυζαντινή ιστορία; Υπάρχει, άραγε, τρόπος να ζυγίσουμε τη συγκριτική σημασία των διάφορων στοιχείων στο έργο ενός συγγραφέα; Όχι. Έτσι σκέφτονται οι πολιτικοί, όχι οι συγγραφείς ή οι κριτικοί. Όσον αφορά, τώρα, το κατά πόσο οι στρέιτ αναγνώστες «ξεχνούν» την ομοφυλοφιλία του Καβάφη, το ζητούμενο της λογοτεχνίας και της τέχνης είναι να επιτρέψει στο άτομο να υπερβεί τα όρια της ταυτότητάς του. Όταν διαβάζουμε, ελπίζουμε ότι κάνουμε μια σειρά από περίπλοκες μανούβρες που μας επιτρέπουν να «μεταφράσουμε» την παράξενη εμπειρία του συγγραφέα σε κάτι που κατανοούμε. Εκείνο που μας επιτρέπει να το κάνουμε αυτό είναι, φυσικά, εν μέρει το γεγονός ότι όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα είναι κατ’ ουσίαν αναγνωρίσιμα, ακόμα και αν έχουν διαφορετική προέλευση. Διαβάζω ετεροφυλόφιλη ερωτική ποίηση και με συγκινεί. Γιατί ένας στρέιτ να μην μπορεί να διαβάσει Καβάφη και να συγκινηθεί; Το ζητούμενο είναι να συγκινηθείς ώστε να αναλογιστείς ολόκληρη την ανθρώπινη εμπειρία.[13] Αναμενόμενο ήταν έγκριτοι σχολιαστές από τον δημοσιογραφικό, τον λογοτεχνικό και τον ακαδημαϊκό χώρο να επικαλεστούν, όπως και το έπραξαν, τις θέσεις του Μέντελσον ως ομοφυλόφιλου, προκειμένου να τεθεί υπό αμφισβήτηση ένας περί ομοφυλόφιλου Καβάφη εγχώριος λόγος ο οποίος δεν διστάζει να στιγματίσει τη φιλολογία ως «εθνοφιλολογία», όταν δεν την ταυτίζει ευθέως με την ομοφοβία. Ένας λόγος –ας μου επιτραπεί να προσθέσω– που συχνά δεν στηρίζεται στην προσεκτική ανάγνωση των κειμένων αλλά απεναντίας στην αυθαίρετη ερμηνεία τους, με τραγελαφικά ενίοτε αποτελέσματα. Παρόμοια επίκληση των θέσεων του Μέντελσον ενέχει, ωστόσο, και τον κίνδυνο της υπεραπλούστευσης, ενώ το θέμα φαίνεται να είναι πιο σύνθετο και περίπλοκο και, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, και πιο ενδιαφέρον. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει κανείς παρακολουθώντας, μέσα από τα απομνημονεύματα του Μέντελσον, την αναζήτηση της δικής του ταυτότητας, μια αναζήτηση η οποία, όπως θα δούμε στη συνέχεια, παρουσιάζει ποικίλες καβαφικές απηχήσεις και αναλογίες. Εν είδει εισαγωγής στο θέμα σημειώνω το ενδιαφέρον που εμφανίζει η επιλογή και η σειρά παρουσίασης των επτά ποιημάτων με τα οποία ο Μέντελσον πρωτοεμφανίστηκε, το 1997 στο περιοδικό The Hudson Review, ως μεταφραστής του Καβάφη: θυμίζω ότι δύο χρόνια αργότερα κυκλοφόρησε το βιβλίο To φευγαλέο αγκάλιασμα: Η Επιθυμία και το αίνιγμα της ταυτότητας, το προτελευταίο κεφάλαιο του οποίου προαναγγέλλει τους Χαμένους.[14] Η σειρά των ποιημάτων ανοίγει, λοιπόν, με τις «Επιθυμίες», ποίημα των επιθυμιών «που επέρασαν χωρίς να εκπληρωθούν», και κλείνει με τις «Φωνές», ποίημα των φωνών «εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι / για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους». Στη μέση ακριβώς βρίσκεται το «Απ’ τες εννιά–», κατεξοχήν ποίημα που άπτεται του κορυφαίου κατά τον Μέντελσον καβαφικού θέματος του Χρόνου, της «παρουσίας του παρελθόντος στο δικό μας παρόν», ενός παρελθόντος που προσδιορίζεται τόσο από «κλειστές κάμαρες αρωματισμένες», όσο και από «δρόμους που τώρα έγιναν αγνώριστοι» και «πένθη της οικογένειας». Ενδιαμέσως και συμμετρικά εναλλασσόμενα, δύο ποιήματα με θρησκευτικό και δύο με ερωτικό θέμα: από τη μια πλευρά «Μανουήλ Κομνηνός» και «Δέησις», με αναφορά στο θρησκευτικό τελετουργικό σε πλαίσιο ιστορικοπολιτικό και πολιτισμικό-οικογενειακό αντίστοιχα· από την άλλη πλευρά, «Ρωτούσε για την ποιότητα» και «Μέρες του 1908», το πρώτο για την ομόφυλη επιθυμία και την κοινωνική καταστολή της, το δεύτερο για τη θριαμβευτική απελευθέρωση από την καταστολή μέσα από την παρουσία του «ολόγυμνου» ανδρικού σώματος. Ίσως πρόκειται για σύμπτωση· οι απηχήσεις, πάντως, των καβαφικών αυτών θεμάτων στα πέντε κεφάλαια που απαρτίζουν το Φευγαλέο αγκάλιασμα είναι κάτι παραπάνω από εντυπωσιακές. Όπως είναι εντυπωσιακό και το πώς, τρία χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου, δύσκολα ζητήματα που ο Μέντελσον πραγματεύθηκε στο Φευγαλέο αγκάλιασμα μέσω της προσωπικής εξομολόγησης –όπως η ταύτιση ομορφιάς και θανάτου και η «αισθητικοποίηση της απώλειας» στα πρόσωπα «ωραίων νέων νεκρών»– γίνονται αντικείμενο εμβάθυνσης στη μελέτη του για τον Καβάφη και την «ερωτική του χαμένου».[15] Χαιρετίζοντας το Φευγαλέο αγκάλιασμα ως «λογοτεχνικό επίτευγμα πρώτης γραμμής» σε εποχή όπου «απομνημονεύματα και προσωπικές αποκαλύψεις ξεχύνονται σε πρωτόγνωρη αφθονία», ο Γκλεν Μπάουρσοκ (Glen Bowersock) –βαθύς γνώστης, και αυτός, της καβαφικής ποίησης– υπογραμμίζει τον περίπλοκο και πολυεπίπεδο χαρακτήρα της «ανίχνευσης» που επιχειρείται στις σελίδες του βιβλίου: Σε μια σειρά πέντε κεφαλαίων ο Μέντελσον ανιχνεύει την εξέλιξη της δικής του ομοφυλοφιλίας μέσα στα περίπλοκα συμφραζόμενα της εβραϊκής του οικογένειας. Τα κεφάλαια αυτά σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως μια συμβατική αυτοβιογραφία. Μοιάζουν περισσότερο με τα μέρη μιας λυρικής σουίτας, όπου μοτίβα έρχονται και παρέρχονται ώσπου στο τέλος ο αναγνώστης να νιώσει πλήρως συντονισμένος με τις πνευματικές και συναισθηματικές τους συζεύξεις – συζεύξεις οι οποίες ξεκινούν παράφωνα και καταλήγουν σε μια αναζωογονητική αρμονία. Το βιβλίο αυτό αρνείται να υπαχθεί σε κατηγορίες. Αν και η σεξουαλική ταυτότητα αποτελεί κεντρικό θέμα, δεν πρόκειται απλώς για μία ακόμη εκδοχή γκέι απομνημονευμάτων.[16] Κοινό παρονομαστή των πέντε κεφαλαίων του βιβλίου αποτελεί ο πληθυντικός αριθμός στους τίτλους τους: «Γεωγραφίες», «Πολλαπλότητες», «Πατρότητες», «Μυθολογίες», «Ταυτότητες». Όντως, τίποτε στην αναζήτηση του Μέντελσον, ούτε καν η ίδια η πολλαπλότητα, δεν είναι απλό και μονόπλευρο: τα πάντα ενέχουν αντιθέσεις, εντάσεις ανάμεσα σε δύο πόλους έλξης, με το ελληνικό σχήμα του «μεν» και του «δε» να επανέρχεται ως leitmotiv, διασφαλίζοντας εκείνο το «ανθρώπινο» στοιχείο που επιτρέπει στο τέλος να επιτευχθεί η σχετική αρμονία. Οι εμπειρίες μπλέκονται η μία με την άλλη: σεξουαλικές συναντήσεις, θρησκευτικές παραδόσεις, σχέσεις μεταξύ γενεών, οικογενειακοί μύθοι. Αφετηρία αποτελούν οι «δύο γεωγραφίες» του συγγραφέα: η Νέα Υόρκη αφενός, και συγκεκριμένα η γκέι συνοικία Chelsea, και ένα προάστιο του New Jersey αφετέρου, εκεί όπου μένει η γυναίκα με το παιδί για το οποίο ο Μέντελσον έχει αναλάβει ένα ρόλο μεταξύ θείου, νονού και πατέρα. Η μετακίνηση από τη μία στην άλλη περιοχή γίνεται εμβληματική της έντασης μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, γκετοποίησης και αφομοίωσης, γκέι και στρέιτ, διαφοράς και ομοιότητας, προσωρινού και διαρκούς. Πηγή των οικογενειακών μύθων («Μυθολογίες») ο παππούς από την πλευρά της μητέρας του Μέντελσον, και κεντρικός μύθος εκείνος της αδελφής του παππού, της πανέμορφης «νύφης του θανάτου» που θυσιάστηκε σε γάμο με «άσχημο» εξάδελφό της προκειμένου η οικογένεια να μεταναστεύσει από το Μπόλεχοφ της Γαλικίας στην Αμερική. Άρρηκτα συνδεδεμένη με τον μύθο είναι η θεμελιακή αντίληψη του παππού, κατά την οποία «ηθική ανεπάρκεια και αισθητικά ελαττώματα ήταν αξεχώριστα».[17] Αντίληψη την οποία εκείνος εφάρμοζε σε όλους τους τομείς, ξεκινώντας από το αυστηρό τελετουργικό του ντυσίματός του –το οποίο αποτυπώνεται στη μνήμη του δεκάχρονου Μέντελσον για να καταγραφεί σε όλες του τις λεπτομέρειες από τον ώριμο πλέον συγγραφέα– και φθάνοντας στις αφηγήσεις που ο ίδιος παππούς κληροδότησε στον εγγονό για μια οικογένεια από ευπαθείς ομορφιές που υπήρξαν θύματα του πολέμου, της απροσδόκητης φτώχειας, των κυνικών μηχανορραφιών πιο πρακτικών, λιγότερο εκλεπτυσμένων συγγενών.[18] Τον «μύθο της χαμένης ομορφιάς» της εβραϊκής του οικογένειας ο Μέντελσον τον συναντά αργότερα, φοιτητής στο University of Virginia, στον αμερικανικό Νότο, και θα τον αναζητήσει ξανά μελετώντας τους Έλληνες, άλλο ένα ηττημένο έθνος που έμεινε προσκολλημένο, μέσα στα βάσανά του, στην πίστη ότι υπερείχε του νικητή του.[19] Και όταν τελικά φθάνει η ώρα που θα προσπαθήσει να ξετυλίξει το κουβάρι του μύθου και να ανακαλύψει την κρυμμένη «αλήθεια» –διότι η γοητεία των «μυθολογιών» συνεπάγεται και το αντίθετό της, ένα πάθος για τη γενεαλογία και την αναζήτηση της πραγματικής οικογενειακής ιστορίας– του έρχεται στο νου η σκέψη μήπως το ψέμα που μου είχε πει ο παππούς μου είχε σκοπό να υπηρετήσει [...] μιαν ιδέα για τον εαυτό τους την οποία η οικογένεια είχε ανάγκη να συντηρήσει προκειμένου να προχωρήσει, έναν μύθο που ήθελαν να παραμείνει ανέγγιχτος από ό,τι είχε στην πραγματικότητα συμβεί [....], τον μύθο ότι ξεχώριζαν από την ασχήμια, ότι ήταν αποτραβηγμένοι από μιαν αθλιότητα τόσο φρικτή που θα μπορούσε να σε αναγκάσει να πουλήσεις το ίδιο σου το παιδί, να θυσιάσεις την όμορφη πρωτότοκη κόρη σου, το ρόδο σου, στην ανάγκη σου να επιβιώσεις.[20] Το mensonge vital (ζωτικό ψεύδος) αποτελεί γνωστό θέμα της καβαφικής ποίησης, όπως και η συσχέτιση αισθητικής και ηθικής. Το ποίημα «Η Δυσαρέσκεια του Σελευκίδου» είναι εκείνο στο οποίο η αισθητική ως ηθική ανάγεται σε θεματοφύλακα μιας χαμένης οικογενειακής (δυναστικής εν προκειμένω) υπεροχής, σε άμυνα απέναντι σε μια θλιβερή πραγματικότητα. Με πλήρη επίγνωση του ιστορικού δεδομένου της ήττας και αντιμέτωπος με τον πρακτικό νου και τον οπορτουνισμό ενός συγγενή («τα γένη των») Λαγίδη που «ήξερε την δουλειά του», ο Σελευκίδης Δημήτριος είναι αυτός ο οποίος, παρ’ όλα αυτά, επέμενε: Αλλά τουλάχιστον στο παρουσιαστικό των ας διατηρούν κάποια μεγαλοπρέπεια· να μη ξεχνούν που είναι βασιλείς ακόμη, που λέγονται (αλλοίμονον!) ακόμη βασιλείς. («Η Δυσαρέσκεια του Σελευκίδου») Το ενδεχόμενο η προσήλωση του ποιητή στο συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο (επανεμφανίζεται στο «Δημητρίου Σωτήρος (162-150 π.Χ.)») να οφειλόταν, όπως έχει υποστηριχθεί πειστικά,[21] στο βίωμα της παρακμής του «οίκου Καβάφη» (ας μη ξεχνούμε ότι και ο Καβάφης υπήρξε συντάκτης οικογενειακής «Γενεαλογίας») απλώς προσθέτει μία επιπλέον διάσταση στην όποια αναλογία. Την ίδια στιγμή όπου για τον Μέντελσον η εβραϊκή και η ελληνική ιστορική εμπειρία συγκλίνουν γύρω από κοινούς μύθους, ο εβραϊσμός και ο ελληνισμός σηματοδοτούν δύο αντίθετους όσο και θεμελιώδεις πόλους ανάμεσα στους οποίους ο ίδιος, ως άτομο, κινείται: όπως σημειώνει ο Μπάουρσοκ, «οικογένεια και αχαλίνωτο σεξ αποτυπώνουν μια διπολικότητα που σχηματίζει ένα ενοποιητικό μοτίβο για ολόκληρο το έργο».[22] «Οικογένεια» σημαίνει τόσο τις αυστηρές παραδόσεις που ως ορθόδοξος Εβραίος ο παππούς τηρεί κατά γράμμα, όσο και την πιο συναισθηματική επιθυμία για συνέχεια στο μέλλον. «Αχαλίνωτο σεξ» και ελληνισμός συνδέονται με αφορμή την ταύτιση ωραίων αγοριών με αρχαία ελληνικά αγάλματα, μια ταύτιση με σαφείς καβαφικές απηχήσεις, όπως στις παρακάτω γραμμές: ... η αναλογία που ήδη σχηματίζεται στο μυαλό μου, μια σύγκριση ανάμεσα σ’ αυτό το αγόρι, με τις στιλπνές σφικτές μπούκλες και το λείο άσπρο μέτωπο που κατεβαίνει σε ενιαία γραμμή μέχρι τη ράχη της μύτης του, και ένα άγαλμα που έχω συχνά ατενίσει, τον Ερμή του Πραξιτέλη.[23] Μαλλιά σαν από αγάλματα ελληνικά παρμένα· πάντα έμορφα, κι αχτένιστα σαν είναι, και πέφτουν, λίγο, επάνω στ’ άσπρα μέτωπα. («Έτσι πολύ ατένισα –») Πέρα από την αισθητική τους αξία όμως, τα μαρμάρινα αγάλματα συμβολίζουν την αέναη επανάληψη και, κατ’ επέκταση, την έλλειψη αναπαραγωγής. Η αλληλουχία μεν … δε εφαρμόζεται εδώ ως διπολικό σχήμα: Ο κόσμος μεν μέσα στον οποίο γεννήθηκες· ο κόσμος δε που επέλεξες να κατοικήσεις. Η εβραϊκή σου κληρονομιά μεν, αυστηρή αλλά γόνιμη, άφυλη (για σένα) καθότι ετεροφυλόφιλη, κι όμως για τον ίδιο λόγο τεκνοποιητική, πολλαπλασιαστική, παραγωγική· το πάθος σου, δε, για την κλασική Ελλάδα, πλούσια σε μύθους που πρέπει πάντα να τελειώνουν με τον ίδιο τρόπο, για τον πολιτισμό του τέλειου κάλλους και των σωμάτων που είναι σαν από μάρμαρο αυτάρκη, καταδικασμένα να επαναλαμβάνουν πάντοτε τις ίδιες ηδονές. Η επιθυμία σου μεν για αγάπη, σταθερότητα, κάτι σαν οικογένεια· η ακατανίκητη παρόρμηση δε προς την ηδονή, την ιλιγγιώδη ομορφιά του να βυθίζεσαι σε ηδονές που άλλο σκοπό δεν έχουν παρά τη δική τους περίτεχνη εκπλήρωση.[24] Κατά παρόμοιο τρόπο ο πλασματικός Ιάνθης Αντωνίου του καβαφικού ποιήματος «Των Εβραίων (50 μ.Χ.)» –Εβραίος ως προς την καταγωγή, Έλληνας κατά το όνομα, την εμφάνιση και την ασχολία– ταλαντεύεται ανάμεσα στους «ιερούς Εβραίους» και τον «ωραίο και σκληρόν ελληνισμό». Ενώ η «οικογένεια φίλη της Συναγωγής» στην οποία ανήκει θα μπορούσε να του εξασφαλίσει τη συνέχεια στο μέλλον, σύμφωνα με την ευχή του «πάντα να μένω· των Εβραίων, των ιερών Εβραίων, ο υιός», γονείς του πλέον –συνέπεια της «κυρίαρχης προσήλωσης σε τέλεια καμωμένα και φθαρτά άσπρα μέλη» που επιβάλλει ο ελληνισμός– αποτελούν «ο Ηδονισμός και η Τέχνη της Αλεξανδρείας», και ο ίδιος «αφοσιωμένο τους παιδί»: ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ (50 Μ.Χ.) Ζωγράφος και ποιητής, δρομεύς και δισκοβόλος, σαν Ενδυμίων έμορφος, ο Ιάνθης Αντωνίου. Από οικογένειαν φίλην της Συναγωγής. «Η τιμιότερές μου μέρες είν’ εκείνες που την αισθητική αναζήτησιν αφίνω, που εγκαταλείπω τον ωραίο και σκληρόν ελληνισμό, με την κυρίαρχη προσήλωσι σε τέλεια καμωμένα και φθαρτά άσπρα μέλη. Και γένομαι αυτός που θα ήθελα πάντα να μένω· των Εβραίων, των ιερών Εβραίων, ο υιός.» Ένθερμη λίαν η δήλωσίς του. «Πάντα να μένω των Εβραίων, των ιερών Εβραίων –» Όμως δεν έμενε τοιούτος διόλου. Ο Ηδονισμός κ’ η Τέχνη της Αλεξανδρείας αφοσιωμένο τους παιδί τον είχαν. Σημειωτέον ότι, μεταξύ των δόκιμων μεταφραστών του Καβάφη στα αγγλικά, ο Μέντελσον είναι ο μόνος ο οποίος αποδίδει την, καθοριστικής σημασίας, λέξη «παιδί» στον τελευταίο στίχο του ποιήματος όχι ως «son» ή ως «child», αλλά ως «boy». Πρόκειται για απόδοση η οποία όντως μεταφέρει την αμφισημία (και την ειρωνεία κατά συνέπεια) της καβαφικής λεκτικής επιλογής, η οποία παραπέμπει βεβαίως στη γονεϊκή σχέση, αλλά ταυτοχρόνως και στην αντιμετώπιση του προσώπου ως ερωτικού αντικειμένου (όπως και σε πλείστα άλλα ηδονιστικά ποιήματα του Καβάφη), σε αντιδιαστολή, εδώ, προς το «υιός», που παραπέμπει αποκλειστικά σε οικογενειακές (και θρησκευτικές) καταβολές. Βρισκόμαστε στο σημείο εκείνο όπου συναντώνται τα κεφάλαια του βιβλίου του Μέντελσον με τίτλο «Πατρότητες» και «Πολλαπλότητες», αντίστοιχα: το πρώτο για τις διάφορες γνωστές του πατρικές μορφές και σχέσεις, αλλά επίσης και για μη συμβατικές εκδοχές πατρότητας, τη δική του εν προκειμένω· και το δεύτερο για την πολλαπλότητα σεξουαλικών (κυρίως) επιλογών και εμπειριών. Και στα δύο αυτά κεφάλαια γίνεται ιδιαίτερη συζήτηση για τον όρο «boy», με τις συναισθηματικές και ερωτικές του συνδηλώσεις, οι οποίες καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα που επεκτείνεται από την αγάπη έως την αντικειμενοποίηση («boys were toys») και την ιδιοκτησία.[25] Η προθυμία του Μέντελσον να αποκαλύψει και να εξετάσει, φθάνοντας το μαχαίρι στο κόκαλο, τις πολλαπλές σεξουαλικές του εμπειρίες σε όλες τους τις εκφάνσεις και δυναμικές, υπήρξε πιθανώς ένας από τους λόγος για τους οποίους, στις ενθουσιώδεις κριτικές που υποδέχτηκαν το Φευγαλέο αγκάλιασμα, το στοιχείο που επανειλημμένως τονίζεται είναι εκείνο της ειλικρίνειας του συγγραφέα («honesty», λέξη που εμπεριέχει και την έννοια της εντιμότητας). Πρόκειται για μια ειλικρίνεια «ηθική και πνευματική», από «αναζωογονητική» έως και «επιθετική».[26] Αναλογίες με την ερωτική ποίηση του Καβάφη, ο οποίος με την ίδια απόλυτη ειλικρίνεια διερευνούσε τις αποχρώσεις και τις δύσκολες γκρίζες ζώνες σεξουαλικών ταυτοτήτων και συμπεριφορών, βρίσκονται διάσπαρτες στις σελίδες του βιβλίου του Μέντελσον. Ενδεικτικά, και λαμβάνοντας βεβαίως υπόψη το διαφορετικό χωροχρονικό πλαίσιο, θα μπορούσαν να καταγραφούν οι εξής: Η ματαιωμένη επιθυμία εκείνου που παρατηρεί το αντικείμενο του πόθου: το μαρτύριο που προκαλείται από το να [...] παρατηρεί κανείς χωρίς εκπλήρωση [...] Θα καθόμουν εκεί ερεθισμένος από την επιθυμία, άφωνος από τη λαχτάρα, μαθαίνοντας να ταυτίζω την επιθυμία με το αδύνατο [...] Ήξερα ότι δεν υπήρχε ελπίδα, ότι όπου κι αν με οδηγούσε η επιθυμία μου δεν θα με έφερνε ποτέ σε κάτι που να μοιάζει με ολοκλήρωση, ή με ευτυχία.[27] Και ήμουνα τόσες φορές τόσο κοντά. Και πώς παρέλυσα, και πώς δειλίασα· γιατί να μείνω με κλειστά τα χείλη· και μέσα μου να κλαίει η άδεια μου ζωή, και να μαυροφορούν οι επιθυμίες μου. («O Σεπτέμβρης του 1903», ανέκδοτο) Η αναγνωριστική «χορογραφία» που καταλήγει στο σμίξιμο: Ήταν ένα κλασικό καμάκι, με τη δική του προβλέψιμη χορογραφία. Αφού ανταλλάξαμε βλέμματα, συνεχίσαμε να περπατάμε για μερικά βήματα· έπειτα κάναμε και οι δύο μερικά ακόμη βήματα· και τελικά κάναμε επιτόπου στροφή και αρχίσαμε να βαδίζουμε ο ένας προς τον άλλο, με ένα προστατευτικά ειρωνικό μειδίαμα.[28] Τυχαίως τα βλέμματά των συναντήθηκαν, και την παράνομη επιθυμία της σαρκός των εξέφρασαν δειλά, διστακτικά. Έπειτα, ολίγα βήματα στο πεζοδρόμιο ανήσυχα – ώς που εμειδίασαν, κ’ ένευσαν ελαφρώς. («Η προθήκη του καπνοπωλείου») Τα χαρακτηριστικά του έρωτα, όπως: ο επιτακτικός, απρόσωπος τρόπος με τον οποίο οι άνδρες ποθούν.[29] Η εκπλήρωσις της έκνομής των ηδονής έγινεν. Απ’ το στρώμα σηκωθήκαν, και βιαστικά ντύνονται χωρίς να μιλούν. («Η αρχή των») αλλά επίσης: το ρίγος της σαγήνευσης, η απόλυτη ηδονή, σύντομη βεβαίως αλλά μεθυστική, του να ξέρεις ότι σε θέλουν.[30] αλλά κ’ εκείνες τες επιθυμίες που για σένα γυάλιζαν μες στα μάτια φανερά, κ’ ετρέμανε μες στην φωνή – και κάποιο τυχαίον εμπόδιο τες ματαίωσε. [...] πώς έτρεμαν μες στην φωνή, για σε, θυμήσου, σώμα. («Θυμήσου, σώμα...») Ο πόνος της απώλειας όταν ο ένας εραστής αποχωρεί από την ομόφυλη σχέση: «Παντρεύομαι», μου είπε στο τηλέφωνο, χρόνια μετά το καλοκαίρι εκείνο, χρόνια μέσα στα οποία είχαμε προσπαθήσει και είχαμε αποτύχει να γίνουμε οτιδήποτε άλλο από εκείνο που είμαστε: ο ένας γκέι, ο άλλος εντέλει στρέιτ, κι όμως κανένας από τους δύο να μη μπορεί να αποτινάξει τη μνήμη του άλλου, ή του καλοκαιριού εκείνου όπου είχαμε αισθανθεί, ανόητα έστω, ότι είμαστε κάτι εκλεκτό, ξεχωριστό. [...] «Παντρεύομαι», τηλεφώνησε για να μου πει, εγώ που ήξερα τη γεύση του κορμιού του, το αλάτι του στόματός του, τη χωματένια μυρωδιά ανάμεσα στα σκέλη του.[31] Τον έχασ’ εντελώς, σαν να μη υπήρχε καν. Γιατί ήθελε – είπ’ εκείνος – ήθελε να σωθεί απ’ την στιγματισμένη, την νοσηρά ηδονή· απ’ την στιγματισμένη, του αίσχους ηδονή. Ήταν καιρός ακόμη – ως είπε – να σωθεί. («Εν απογνώσει») (Δεν είν’ ομοίως δοσμένοι στην ανώμαλη ηδονή κ’ οι δυο. Μονάχ’ αυτόν κυρίεψε απολύτως). [...] Όπως μπορείς πια δούλεψε, μυαλό. («Ένας νέος, της τέχνης του λόγου – στο 24ον έτος του») Η «απόγνωση» (άπαξ λεγόμενον του καβαφικού corpus) και η αδυναμία του μυαλού να «δουλέψει» – πόσο μάλλον όταν πρόκειται για «έναν νέο, της τέχνης του λόγου» – είναι από τις πιο σκληρές ψυχολογικές καταστάσεις, συνέπεια μιας απώλειας, που γνωρίζουν όσοι κατοικούν στο ερωτικό σύμπαν του Καβάφη. Το επιλογικό κεφάλαιο του βιβλίου Το φευγαλέο αγκάλιασμα, εκείνο το οποίο, παρά τη συντομία του, φέρει τον πολυσήμαντο τίτλο «Ταυτότητες», ανοίγει με μια εξομολόγηση: «Σκέφτηκα κάποτε ότι ήθελα να πεθάνω». Και συνεχίζει με τον απεγνωσμένο ποδαρόδρομο στο Μανχάταν, ο οποίος ακολούθησε την τελευταία συνάντηση του Μέντελσον με το παιδί εκείνο που έμελλε να τον αποχωριστεί και να παντρευτεί: Ένα καλοκαιρινό απόγευμα που τελικά αποδείχθηκε ότι θα ήταν η τελευταία φορά που θα βρισκόμουν με το παιδί με τα κόκκινα μαλλιά, περπάτησα εκατό τετράγωνα βόρεια και μετά άλλα εκατό νότια, όλη τη νύχτα κι όλο το πρωινό, σκεπτόμενος τρόπους να αυτοκτονήσω. Σκέφτηκα ότι έπρεπε να αυτοκτονήσω καθώς συλλογίστηκα πως έπρεπε να είμαι αντικείμενο ενιαίο, ένας άνδρας ο οποίος θα μπορούσε να κατέχει εξ ολοκλήρου το αντικείμενο που επιθυμούσε κατά τρόπο συνεπή προς αυτό που ήταν. Κι αυτό, σαφώς, ήταν αδύνατο. Όμως αντί για την αυτοκτονία, αντί για έναν μύθο και ένα μνημείο, αυτό που προέκυψε ήταν το εξής: ένας συμβιβασμός.[32] Ένας συμβιβασμός που συντελείται σε πολλά επίπεδα, αλλά που συνίσταται κατ’ ουσίαν στο γεφύρωμα των δύο «γεωγραφιών» του Μέντελσον, στους δρόμους των οποίων είχε ξεναγήσει τον αναγνώστη του, σε πιο χαλαρούς ρυθμούς, στις πρώτες σελίδες του βιβλίου. Εάν οι «γεωγραφίες» και οι «ταυτότητες» εμπλέκονται τόσο αξεδιάλυτα στην αντίληψη του Μέντελσον, ώστε η αναζήτηση που εγκαινίασαν οι πρώτες να ολοκληρώνεται στις δεύτερες, είναι ίσως επειδή αποτελούν συνιστώσες ενός παραδόξου που τον απασχολεί πολλαπλά και επίμονα, και που φέρνει πάλι κοντά τη σεξουαλική με τη θρησκευτική του ταυτότητα. Εννοώ το παράδοξο του «γκέτο», του κλειστού εκείνου χώρου ο οποίος βρίσκεται στο περιθώριο την ίδια στιγμή που αποτελεί κέντρο, ο οποίος απομονώνει ενώ προστατεύει, και περιορίζει ενώ απελευθερώνει. Το δικό του γκέτο, γράφει στο Φευγαλέο αγκάλιασμα, είναι «ο τόπος του παραδόξου και των υβριδίων», είναι «ο τόπος εκείνος, ο οποίος, την ίδια στιγμή που τον επέλεξα, με δίδαξε ότι όπου κι αν βρίσκομαι είναι το λάθος μέρος για τον μισό μου εαυτό».[33] Αλλά και ως δοκιμιογράφος ο Μέντελσον μελέτησε διεξοδικά το ζήτημα, σε σειρά άρθρων της περιόδου 1995-1996, πάντα με επίκεντρο τη σύγχρονη ομοφυλόφιλη εμπειρία, αλλά αντλώντας και από την εβραϊκή εμπειρία του παρελθόντος. Οι προβληματισμοί του τίθενται σε τρία, τουλάχιστον, επίπεδα. Κοινωνικό το πρώτο επίπεδο: η έξοδος από τα γκέι γκέτο αμερικανικών πόλεων ως εμβληματική «της απομάκρυνσης από την ιδέα καθαυτή ότι για τους γκέι η σεξουαλικότητα και μόνο διαμορφώνει την ταυτότητα».[34] Ηθικό το δεύτερο: η υπαιτιότητα για το χτίσιμο ενός «στενού χώρου» –εννοώντας τόσο τη «ντουλάπα» όσο και «τα εξίσου στενά ιδεολογικά και κοινωνικά και πολιτικά ντουλάπια που εμείς οι ίδιοι έχουμε κατασκευάσει για τον εαυτό μας»– όπως και το «δύσκολο ζήτημα» της διαχείρισης μιας μελλοντικής ελευθερίας.[35] Και αισθητικό το τρίτο: το φαινόμενο της «ετεροφυλοφιλοποίησης της γκέι κουλτούρας» και ο διαμορφωτικός εντέλει ρόλος που ασκεί στην τέχνη μια έξωθεν καταπίεση, καθώς «χωρίς ένα στρέιτ κέντρο, η γκέι ευαισθησία ξεπέφτει στο κιτς».[36] Το κατά πόσον οι σύγχρονες εξελίξεις, όπως παρουσιάζονται και σχολιάζονται στα κείμενα αυτά, θα επέτρεπαν, αναδρομικά και με απόσταση ενός περίπου αιώνα, μια εκ νέου προσέγγιση πτυχών της καβαφικής ποίησης και, κατά συνέπεια, μια επανεκτίμηση της θέσης του Καβάφη ως «ποιητή των μελλουσών γενεών», θα μπορούσε να αποτελέσει ζήτημα προς διερεύνηση. Περιορίζομαι στην εξής παρατήρηση, σε ό,τι αφορά το πρώτο επίπεδο: όπως «η φυλετική καθαρότητα» ήταν κάτι το οποίο «προκαλούσε πλήξη» στον Καβάφη,[37] έτσι και οι μονοδιάστατες ταυτότητες, αν κρίνουμε από το φάσμα πρόσθετων στοιχείων – καταγωγή, θρήσκευμα, κοινωνική τάξη, μορφωτικό επίπεδο, επάγγελμα – που διαμορφώνουν, μαζί με τη σεξουαλικότητα, την ταυτότητα των ερωτικών του πρωταγωνιστών και διασφαλίζουν την αυτοτέλεια και συνεπώς το ενδιαφέρον του καθενός από αυτούς ξεχωριστά. Το γεφύρωμα των δικών του «γεωγραφιών» αντανακλά και στις θέσεις που ο Μέντελσον υιοθετεί όσον αφορά τη λογοτεχνία και την ανάγνωσή της. Η περιοριστική λειτουργία της ταυτότητας και η ανάγκη «υπέρβασης» των ορίων που εκείνη επιβάλλει επανέρχεται επίμονα στις συζητήσεις του: Εκείνο που καθιστά τη λογοτεχνία λογοτεχνία είναι ακριβώς η ικανότητά της να υπερβαίνει τα όρια, να υπερβαίνει τις ταυτότητες. [...] Εκείνο που προσδίδει λογοτεχνικό χαρακτήρα σε κάτι είναι ακριβώς η ικανότητά του να μιλάει σε αναγνώστες που δεν είναι ταυτόσημοι με τον συγγραφέα του.[38] Σε ό,τι αφορά το δικό του έργο ειδικότερα, ερωτηθείς για την κατάταξη του βιβλίου Το φευγαλέο αγκάλιασμα στο τμήμα «γκέι» αμερικανικών βιβλιοπωλείων, δεν κρύβει την οργή του για ένα φαινόμενο το οποίο παρομοιάζει με γκετοποίηση.[39] Για τους ίδιους λόγους, πιθανώς, ο Ντάνιελ Μέντελσον αντιστέκεται στην προσπάθεια γκετοποίησης του καβαφικού έργου. Θα μπορούσε ίσως να εκληφθεί ως κοινοτοπία ο ισχυρισμός, ότι ως προσεκτικός αναγνώστης και κριτικός είναι σε θέση να εκτιμήσει τον Καβάφη ως «οικουμενικό» ποιητή, αν η ικανότητά του αυτή δεν στηριζόταν και στη δική του οικουμενικότητα ως συγγραφέα, απόρροια μιας δύσκολης διαδρομής αυτογνωσίας και μιας σπάνιας ειλικρίνειας. Γράφει ο κριτικός Χίλτον Αλς (Hilton Als): Δεν βρίσκεται ούτε γραμμάριο μεμψιμοιρίας στη λόγια ύπαρξη του κ. Μέντελσον, που σημαίνει ότι είναι απόλαυση να διαβάζει κανείς για τις εμπειρίες του, διότι είναι «οικουμενικές», όπως συνήθιζαν να λένε οι κριτικοί χωρίς καλά-καλά να γνωρίζουν τι σημαίνει αυτό. Ο Ντάνιελ Μέντελσον το γνωρίζει: είναι πολίτης του κόσμου. Η πιθανή χρονολογία γραφής του πεζού «Το σύνταγμα της ηδονής» είναι 1894-1897. Αρχείο Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση). [1] «Rencontre avec Daniel Mendelsohn et Charles Dantzig à la librairie Galignani le 23 mars 2011. Débat animé par Oriane Jancourt du Magazine TRANSFUGE». Βλ. http://goo.gl/Ecdct4 [2] Το βιβλίο The Elusive Embrace. Desire and the Riddle of Identity (Knopf, Νέα Υόρκη 11999) δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Υπάρχει γαλλική μετάφραση του Pierre Guglielmina (L’Étreinte fugitive, Flammarion, Παρίσι 2009). [3] Ελληνική μετάφραση Μαργαρίτας Ζαχαριάδου (Πόλις, Αθήνα 2010). Βλ. Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, «Στο κέντρο του απόλυτου Κακού», Athens Review of Books, 5, Μάρτιος 2010. [4] Daniel Mendelsohn, «Cavafy and the Erotics of the Lost», Classical and Modern Literature, 23/2 (2003) 5-17. Gerald Else Lecture, University of Michigan, 15 Μαρτίου 2002. [5] Βλ. http://goo.gl/Y8F0oV [6] «Από υαλί χρωματιστό» και «Ο Πατριάρχης» (τελευταίο κείμενο Renata Lavagnini). [7] C.P. Cavafy, Collected Poems. Translated, with introduction and commentary, by Daniel Mendelsohn (Knopf, Νέα Υόρκη 2009), xxxiii. Για την καθοριστική συμβολή του στην απόδοση των κειμένων του Ντάνιελ Μέντελσον στα ελληνικά ευχαριστώ θερμά τον συνάδελφο Άγι Μαρίνη. [8] «“Waiting for the Barbarians” and the Government Shutdown», The New Yorker, 1 Oct. 2013 http://goo.gl/xCGuvK [9] Cavafy, Collected Poems, xvi-xvii. [10] Cavafy, Collected Poems, xviii, xix. [11] Cavafy, Collected Poems, xviii. [12] Cavafy, Collected Poems, xxxvi. [13] «Συζητώντας για τον Καβάφη με τον Ντάνιελ Μέντελσον», από τον Χρήστο Παρίδη, Lifo 15.1.2014 http://goo.gl/UMCQ9y. [Σημ.: Διορθώνονται σιωπηρώς μεταφραστικά λάθη και ασυνταξίες που παρουσιάζει το κείμενο σε σχέση με το αγγλικό πρωτότυπο, το οποίο είχε την καλοσύνη να θέσει στη διάθεσή μου ο Ντάνιελ Μέντελσον.] [14] Daniel Mendelsohn, «New Translations from Cavafy», The Hudson Review, 50 (Spring 1997), 40-44. [15] Mendelsohn, «Cavafy and the Erotics of the Lost», 9, 12, 13. [16] G.W. Bowersock, Review of Daniel Mendelsohn, The Elusive Embrace, The New York Observer, 14 Ιουνίου 1999, 30 http://goo.gl/5QPSif. [17] Daniel Mendelsohn, The Elusive Embrace. Desire and the Riddle of Identity (Vintage Books, Νέα Υόρκη 2000), 130. [18] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 17. [19] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 17. [20] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 198-199. [21] Στρατής Τσίρκας, Ο Πολιτικός Καβάφης (Κέδρος, Αθήνα 1978), 42-47. [22] Bowersock, Review of Daniel Mendelsohn, The Elusive Embrace. [23] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 83-84. [24] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 26. [25] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 69, 99-102, 149-150. [26] Colin Walters, «From Ancient Thebes to 8th Avenue», The Washington Times, 27 Ιουνίου 1999 https://goo.gl/0AzmCE· David Ansen, «Double Life», Newsweek, 21 Ιουνίου 1999 (http://goo.gl/2CsXm5)· Amanda Heller, Boston Globe, 27 Ιουνίου 1999. [27] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 62-63, 65, 67. [28] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 11. [29] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 83. [30] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 87. [31] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 181. [32] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 203. [33] Mendelsohn, The Elusive Embrace, 35. [34] Daniel Mendelsohn, «The World Is a Ghetto», Out, Μάρτιος 1995, 79-83 (στη σ. 83). [35] Daniel Mendelsohn, «Scenes from a Mall», στον τόμο Beyond Queer. Challenging Gay Left Orthodoxy, επιμ. Bruce Bawer (The Free Press, Νέα Υόρκη 1996), 165-170 (στις σ. 169-170). [36] Daniel Mendelsohn, «When Did Gay Culture Get So Straight?», New York, 30 Σεπτ. 1996, 24-31(στη σ. 28). http://goo.gl/RW8iAX. Βλ. και Daniel Mendelsohn, Letter to the editor, «Gay Rights and Wrongs», Commentary, 1 Μαρτίου 1996 https://goo.gl/7nQ2py. [37] E.M. Forster, The Creator as Critic and Other Writings, ed. Jeffrey M. Heath (Dundurn, Τορόντο 2008), 133. [38] Frederick McKindra, «Daniel Mendelsohn: Beyond Borders, Beyond Identities», Lambda Literary, 25 Δεκ. 2012 http://goo.gl/T8KRjA. [39] D.F., «Passé composé», BibliObs, Le Nouvel Observateur, 16.1.2008 http://goo.gl/ufGrkU.

Ο Μέντελσον και η ανάγνωση του Καβάφη

Σύνδεση