Η Νεοελληνική της Τεχνολογικής Εποχής και της EE

Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, Σύνταξη-Επιμέλεια Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, με επιτελείο συνεργατών, Αθήνα 2014, σελίδες 1819, διαστάσεων 21x29,5 εκατ., από το Εθνικό Τυπογραφείο. Τιμή για τους εκπαιδευτικούς που το προμηθεύονται από το Βιβλιοπωλείο της Ακαδημίας Αθηνών 35 ευρώ. (Λεξικό Μπαμπινιώτη: 96 ευρώ, και του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη: 68,90 ευρώ) Ποιος ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης Ο καθηγητής Χριστόφορος Χαραλαμπάκης κρατιέται συστηματικά μακριά από τη δημοσιότητα. Στη λεξικογραφία έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ερευνητικής του δραστηριότητας: στη διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο της Κολονίας με θέμα: Phthano. Ein Beitrag zur griechischen Wortforschung, η οποία εκδόθηκε στη Χαϊδελβέργη το 1976 με δαπάνη του Ιδρύματος για την Προώθηση της Γερμανικής Επιστήμης (Stifterverband für die deutsche Wissenschaft), εξετάζει καίρια σημασιολογικά ζητήματα της ελληνικής λεξικογραφίας από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη γλώσσα με βάση τα ρήματα κίνησης. Έξι χρόνια υπηρέτησε ως συντάκτης στο Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών. Πολλά οφείλει στους τελευταίους μεγάλους μαθητές του πατέρα της γλωσσολογίας Γεωργίου Χατζιδάκι, εργάστηκε δίπλα στον κορυφαίο λεξικογράφο Δημήτριο Γεωργακά στο Πανεπιστήμιο Βόρειας Ντακότα στο Grand Forks, N.D., των ΗΠΑ το 1983, ενώ με στενή συνεργασία και φιλία συνδέθηκε και με τον σοφό καθηγητή Εμμανουήλ Κριαρά. Το 1986 διοργάνωσε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης το πρώτο στην Ελλάδα Σεμινάριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ηλεκτρονική λεξικογραφία, με συμμετοχή ελλήνων, γερμανών και ισπανών φοιτητών. Σε μεταπτυχιακά Προγράμματα Σπουδών δίδαξε το 1989 δίγλωσση λεξικογραφία στο Πανεπιστήμιο του Μünster, και το 2006 νεοελληνική λεξικογραφία στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας. Εισήγαγε πρώτη φορά σε ελληνικό πανεπιστήμιο (Πανεπιστήμιο Κρήτης) το σεμιναριακό μάθημα της λεξικογραφίας. Η εργασία του «A critical evaluation of some Modern Greek dictionaries», Skriften Pa Skaermen, 8, 1994, 19-33, θέτει πρώτη φορά για τα ελληνικά δεδομένα μια σειρά κριτηρίων για την αξιολόγηση των νεοελληνικών λεξικών, αξιοποιώντας σύγχρονες μεταλεξικογραφικές έρευνες. Υπήρξε Επιστημονικός Υπεύθυνος του διεπιστημονικού-διαπανεπιστημιακού Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Τεχνογλωσσία», στο οποίο δίδαξε το μάθημα «Ηλεκτρονική λεξικογραφία» και δημοσίευσε την πρώτη στην Ελλάδα ομότιτλη μελέτη[1]. Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, που παρουσιάστηκε επίσημα στις 3 Νοεμβρίου 2014, αντιμετωπίστηκε από τα περισσότερα έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας εντελώς επιφανειακά: προέβαλαν κάποιες λέξεις της αργκό (όπως κάγκουρας, καληνυχτάκιας, μπουζουκλερί) που περιέλαβε και προκάλεσαν πηχυαίους τίτλους, όπως «οι ακαδημαϊκοί κατέβηκαν στον δρόμο», «Σοκ! Η λέξη τσαχπινογαργαλιάρα μπήκε στο λεξικό», «ζυγίζει όσο ένα μωρό» κ.ά. Δεν άργησαν όμως να εμφανιστούν και οι νηφάλιες κριτικές που αποτιμούν το έργο με σοβαρότητα και με επιστημονικά και όχι συναισθηματικά κριτήρια και κινδυνολογικές καταγγελίες. Είναι προφανές πως ό,τι πάνω απ’ όλα σκανδάλισε ήταν κάποιες κατηγορίες λέξεων που περιελήφθησαν. Αλλά η γλωσσική ύλη, και άρα το λημματολόγιο ενός λεξικού, εξαρτάται βασικά από την ιστορική φάση που διανύει η λεξικογραφούμενη γλώσσα, καθώς η γλωσσική κατάσταση δεν παύει να μεταλλάσσεται μέσα στα διακόσια χρόνια ελεύθερου βίου, από την προβιομηχανική εποχή κατά τη γένεση του νεοελληνικού κράτους ως τη βιομηχανική του εικοστού αιώνα και τη σύγχρονή μας τεχνολογική. Εντελώς σχηματικά, για τη Γλωσσική κατάσταση και την προς αυτήν ανταπόκριση των λεξικών της Ν. Ελληνικής: — Στην προβιομηχανική και προαστική (δηλαδή χωρίς μεγάλα αστικά κέντρα) Ελλάδα, με πληθυσμό ναυτικό, γεωργικό και ποιμενικό, αντιστοιχεί μια γλώσσα δημοτική, με αντίστοιχα περιορισμένο λημματολόγιο. Πλάι στην αρχαΐζουσα του 19ου αιώνα, επιζεί το ολοζώντανο διαλεκτικό στρώμα της νεοελληνικής, το οποίο υποδειγματικά αποτυπώνεται στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας[2], 1933-…. Όσο για το τεχνικό λεξιλόγιο, σχεδόν πάντα γαλλικής ή γερμανικής προέλευσης, αυτό μεταγλωττιζόταν στην αρχαΐζουσα και γνώρισε μικρή διείσδυση στην κοινωνία, λόγω της χρόνιας καχεξίας της μεσαίας τάξης. — Το περίφημο Λεξικό της Πρωίας (Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, Αθήνα 1933), περνώντας μέσα από τη συγκρουσιακή σχέση της δημώδους/δημοτικής αφενός και του αρχαϊσμού του 19ου αιώνα και της καθαρεύουσας του 20ού, αφετέρου, σηματοδοτούσε την οριστική έξοδο της ελληνικής γλώσσας από την αγροτοποιμενική, ναυτική και μικροεπιτηδευματική φάση του πρώτου αιώνα ελεύθερου βίου· τεκμηρίωνε τη δημιουργία του νεόκοπου λεξιλογίου της διοίκησης, των τεχνών και των επιστημών, με διαρκώς αυξανόμενη διείσδυση στη νεοπαγή αστική και εμπορευματική τάξη. Τώρα σχηματίστηκαν η κοινή των αστικών κέντρων και η λογοτεχνική κοινή. Ο δυισμός ωστόσο μεταξύ μιας διαρκώς εμπλουτιζόμενης δημοτικής και μιας ολοένα απλουστευόμενης καθαρεύουσας με όλες τις εσωτερικές της αντιφάσεις κρατάει καλά ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. — Στη μεταπολεμική, βιομηχανική πλέον και αρκετά ευρωπαϊκότερη Ελλάδα, με ολοένα διογκούμενα αστικά κέντρα, αντιστοιχεί μια άλλη γλώσσα. Τόσο η αστική όσο και η λογοτεχνική κοινή ολοκληρώνονται, και διαμορφώνεται μια μεστή νεοελληνική γλώσσα, πλούσια, καλλιεργημένη και ευέλικτη. Μια γλώσσα της εποχής της επιστήμης. Τη φάση αυτή την τεκμηριώνουν τόσο το ρυθμιστικότερο λεξικό Μπαμπινιώτη όσο και το περιγραφικότερο λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, που δημοσιεύονται το 1998. Συντάχτηκαν, δυστυχώς, και τα δύο χωρίς αρχείο με αποδελτίωση κειμένων – προπάντων λογοτεχνικών. Το κενό πληρούται από το αναλυτικότατο Λεξικό (Α΄ τόμος 2005) και το Αρχείο Γεωργακά (2,5 εκατομμυρίων Λέξεων, στο ΚΕΓ), το οποίο τεκμηριώνει την δημιουργία της «καλλιεργημένης δημοτικής», όπως την ονόμαζε ο Γεωργακάς. — Στη σύγχρονη Ελλάδα της εποχής του προσωπικού υπολογιστή (1980) και του Διαδικτύου (1994), με στενή πλέον σχέση με την Ευρώπη, αλλά και με ακόμη εντονότερη πόλωση μεταξύ γιγαντωμένων αστικών κέντρων και αποδυναμωμένης περιφέρειας και με πληθωρισμό ΑΕΙ και ΤΕΙ, αντιστοιχεί μια «άλλη» γλώσσα. Αποτυπώνει τη συντελούμενη έκρηξη ντόπιας επιστημονικής παραγωγής και τη συνακόλουθη εισβολή στην κοινή γλώσσα της αστικοποιημένης κοινωνίας μεγάλων ποσοτήτων τεχνικού λεξιλογίου, οι οποίες θησαυρίζονται σε ειδικά γλωσσάρια και λεξικά κατά επιστημονικό κλάδο. Η μεταπολίτευση κατάργησε αλλά δεν αφάνισε την καθαρεύουσα: η επισημοποιημένη δημοτική την καταπίνει περίπου αμάσητη και γεννά τη σύγχρονη Νεοελληνική. Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας είναι το λεξικό της τεχνολογικής εποχής και της Ελλάδας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το γλωσσικό ισοζύγιο γέρνει αποφασιστικά προς το λεξιλόγιο των προηγμένων επιστημών, του Διαδικτύου και της γραφειοκρατικής jargon της ΕΕ, μέσα σε μια μεταλλασσόμενη κοινωνία. Η τυπολογία των λεξικών Αλλά το λημματολόγιο, όπως και η (επίσης παρεξηγημένη) εσωτερική συγκρότηση των λημμάτων ενός λεξικού, υπαγορεύονται και από τον τύπο του λεξικού, δηλαδή από τη θέση που κάθε συγκεκριμένο λεξικό κατέχει μέσα στην τυπολογία των λεξικών. Για το κεφάλαιο αυτό των βασικών διακρίσεων που μας υποχρεώνει να είμαστε εδώ αναλυτικότεροι ή και σχολαστικότεροι του δέοντος, ζητώ την επιείκεια του αναγνώστη. Τα λεξικά, κατά την καθιερωμένη από τη σύγχρονη διεθνή λεξικογραφική θεωρία και πράξη (βλ. για τα παρακάτω το Zgusta), διακρίνονται σε «εγκυκλοπαιδικά» και «γλωσσικά», σε «διαχρονικά» και σε «συγχρονικά», και σε «γενικά» και «ειδικά»: (α) Τα Εγκυκλοπαιδικά λεξικά (encyclopedic dictionaries), είτε έντυπα είτε ηλεκτρονικά, εξηγούν με λόγο, εικόνα και προσομοίωση τα πράγματα και τις έννοιες του εξωγλωσσικού κόσμου, σε αντιδιαστολή προς τα Γλωσσικά λεξικά (linguistic dictionaries) που εξηγούν τις λέξεις ως λέξεις, από άποψη μορφολογική, σημασιολογική και ετυμολογική. (β) Τα Γλωσσικά λεξικά –μονόγλωσσα / monolingual ή δίγλωσσα / bilingual– είναι είτε διαχρονικά / diachronic (υποδιαιρούμενα σε «ιστορικά» / historical και σε «ετυμολογικά» / etymological), είτε συγχρονικά / synchronic. Τα ιστορικά εξετάζουν τις κατά τύπο και κατά σημασία διαδοχικές αλλαγές που έχει υποστεί το λέξημα εντός της ιστορικής περιόδου, που ορίζουν οι συλλεγμένες μαρτυρίες των κειμένων [: όπως το Liddell Scott – Jones για την αρχαία φάση της ελληνικής], ή και καθ’ όλη τη διαδρομή της γλώσσας [όπως το Oxford English Dictionary της αγγλικής]. Και εκεί οι σημασίες διατάσσονται κατά την ιστορική σειρά εμφάνισής τους. Τα ετυμολογικά λεξικά ανεβαίνουν ως τη χρονική αφετηρία των λέξεων, για την οποία συμβαίνει να υπάρχουν ιστορικές μαρτυρίες (κάποτε και πέραν αυτών, ως την προϊστορία της γραπτής παράδοσης των λέξεων). Στα ετυμολογικά λεξικά των «ζωντανών» γλωσσών, ερευνητικό αντικείμενο εξίσου νόμιμο με τις παλαιές λέξεις αποτελούν και οι πρόσφατες λέξεις. Σε κάθε περίπτωση, δίνουν σχηματικά ή αναλυτικότερα αφενός τη δομή και την κατασκευαστική της λέξης με τα παράγωγα και τα σύνθετά της, και αφετέρου την εξέλιξη που είχε μέσα στον χρόνο το ἔτυμον, δηλαδή η υποτιθέμενη αρχική ή «αληθής» σημασία της λέξης [για την Αρχαία Ελληνική, βλέπε τα ετυμολογικά λεξικά των Frisk, Chantraine και Beekes]. Αντίθετα προς τα ιστορικά, τα συγχρονικά λεξικά καταγράφουν τον λεξικό θησαυρό σε μία μόνον από τις διαφορετικές φάσεις της γλωσσικής εξέλιξης, ενώ η εντός του λήμματος διάταξη των σημασιών και υποσημασιών ακολουθεί σειρά όχι ιστορική (από τις παλαιότερες προς τις νεότερες), αλλά μιαν άλλη, «εσωτερική», λογική προχωρώντας από τη γενική, ευθεία ή άμεση σημασία (direct, unmarked) προς τις άλλες σημασίες τις «παράγωγες» και marked: λ.χ. από την κυριολεκτική προς τη μεταφορική, από την ουδέτερη προς την ειρωνική (ή μειωτική, ή υβριστική, ή καταχρηστική κ.ο.κ.), από τη γενική προς την ειδική σε συγκεκριμένο (κοινωνικό ή επιστημονικό λ.χ.) πεδίο χρήσης, ή και κατά φθίνουσα συχνότητα στατιστικής εμφάνισης. Ενώ δεν αποφεύγουν πάντοτε και κάποια στοιχεία ακόμη ζωντανά από το ιστορικό βάθος της λέξης, η κύρια αποστολή τους είναι να σαρώσουν όλο το συγχρονικό πλάτος της λέξης, σε όλες τις ποικιλίες της (προφορικές και γραπτές), περιλαμβάνοντας και όλα τα είδη «νεολογισμών» (ακόμη και των «εφήμερων νεολογισμών»), όπως και τις «παρωχημένες» (ή και «αρχαΐζουσες» λέξεις που απαντούν σε κείμενα θρησκευτικά, λ.χ., ή νομικά) – μολονότι ούτε των νεολογισμών η διάρκεια είναι προβλέψιμη, ούτε των αρχαϊσμών ο δυναμισμός και η παραγωγικότητα είναι συναγωνίσιμα προς των «σύγχρονων» στοιχείων. Όλα αυτά συνανήκουν στο σώμα της γλώσσας –με την αυστηρή προϋπόθεση ότι η παρουσία τους στο σώμα των κειμένων της λεξικογραφούμενης εποχής είναι επαρκώς τεκμηριωμένη με πραγματικά και όχι πλαστά παραδείγματα. (γ) Από μιαν άλλη άποψη, τα γλωσσικά λεξικά διακρίνονται σε λεξικά γενικά και σε λεξικά περιορισμένα (ή ειδικά) [general, restrictive or special dictionaries]. Τα ειδικά λεξικά καλύπτουν ένα κάθε φορά από τα είδη της γλωσσικής ποικιλίας, από τις μεγάλες, λ.χ., περιφερειακές διαλέκτους (regional dialects: κρητική, κυπριακή, ποντιακή, καππαδοκική), ως τις πιο μικρές ντοπιολαλιές (local patois). Ειδικά είναι και τα λεξικά συγγραφέων (τέτοια λεξικά διαθέτουμε για καθέναν από τους κλασικούς συγγραφείς), ή λογοτεχνικών ειδών. Τα ειδικά λεξικά μπορεί να είναι απλές λίστες λέξεων με το ερμήνευμά τους (δηλαδή γλωσσάρια, glossaries), αλλά και πλήρη ερμηνευτικά λεξικά (full lexical descriptions). Αντίθετα, το γενικό λεξικό αναφέρεται στη «γενική γλώσσα», σε ό,τι ονομάζεται «standard national language as generally used», και φιλοδοξεί να καλύψει όλες τις ποικιλίες του γραπτού και του προφορικού λόγου, τις «γλώσσες» της διοίκησης, των επαγγελμάτων, των τεχνών, των επιστημών, αλλά και τις «κοινωνικές» διαλέκτους (social dialects, jargon). Αν και υπάρχουν για κάποιες εθνικές γλώσσες και πολύτομα λεξικά αυτής της κατηγορίας, το επίθετο γενικός δεν παραπέμπει υποχρεωτικά σε μεγάλης κλίμακας λεξικά: στην κατηγορία των επίτομων διαθέτουμε για τα Νέα Ελληνικά, το Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής Δημοτικής Γλώσσας του Κριαρά (1995), ενώ στα μεσαία προς μεγάλα επίτομα ανήκουν το «Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής» (ΛΚΝ) του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, το Λεξικό του Μπαμπινιώτη (ΛΜπ), και το ακόμη περιεκτικότερο «Χρηστικό Λεξικό» (ΧρΛ) της Ακαδημίας Αθηνών. Τα γενικά λεξικά, πάντα περιγραφικού όπως είπαμε τύπου, υποδιαιρούνται σε «standard-descriptive dictionaries» και σε «overall-descriptive dictionaries». Το Standard-descriptive λεξικό είναι μεν περιγραφικό, αλλά όχι χωρίς μια μικρή δόση ρυθμιστικότητας (normative), με το νόημα ότι περιγράφει τις λέξεις της standard-national language, όπως χρησιμοποιούνται κατά τον χρόνο της σύνταξης, αλλά και όπως «αναμένεται να χρησιμοποιηθούν» για ένα διάστημα μετά τη σύνταξη του λεξικού. (Αυτός ο τύπος απέχει παρασάγγας από τα πολύ παλαιά, καθαρώς ρυθμιστικά, λεξικά της Γαλλικής και της Ισπανικής Ακαδημίας.) Επειδή, αντίθετα, το Overall-descriptive λεξικό απευθύνεται σε όλες τις κατηγορίες χρηστών που αναζητούν αξιόπιστη πληροφόρηση για κάθε λέξη που ακούν και διαβάζουν, περιγράφει έναν γλωσσικό χώρο αρκετά ευρύτερο από εκείνον που ορίζει η standard-national language, δηλαδή η κατά τον χρόνο σύνταξης του λεξικού χρησιμοποιούμενη γλώσσα· και επιπλέον, αποσκοπώντας στην καθαρή χρηστικότητα, περιγράφει καθαρά και απροκατάληπτα και με τρόπο που δεν επιθυμεί να προκαταλάβει τις μελλοντικές τύχες μιας λέξης. Αν εφαρμόσουμε τα προηγούμενα κριτήρια, γίνεται φανερό ότι, βάσει των επιλογών του, το Χρηστικό Λεξικό είναι λεξικό γλωσσικό και όχι εγκυκλοπαιδικό, συγχρονικό και όχι ιστορικό, και κυρίως γενικό του τύπου Overall-descriptive και όχι Standard-descriptive. Ελπίζω να είναι πλέον σαφέστερα κατανοητές οι αποφάσεις του Χαραλαμπάκη ως προς το λημματολόγιο, τη δομή, και τα επιμέρους χαρακτηριστικά του λεξικού – και να κατευναστούν και των μη ειδικών οι νόμιμες ανησυχίες. Διότι το λεξικό αυτό: ● Ως γλωσσικό και όχι εγκυκλοπαιδικό λεξικό, περιορίζεται αποκλειστικά στη γλωσσική πληροφορία, παρέχοντας, για ελάχιστα μόνον λήμματα, τα ελάχιστα και απολύτως απαραίτητα προς αποφυγήν συγχύσεων στοιχεία εγκυκλοπαιδικής φύσεως (μην περιμένετε να βρείτε εδώ, λ.χ., ούτε το πλήρες κείμενο της Κυριακής Προσευχής, ούτε αναλυτικές συνταγές εδεσμάτων). ● Ως συγχρονικό και όχι ιστορικό λεξικό, δεν αναμένεται ούτε να ασχολείται με το ιστορικό βάθος της γλώσσας, ούτε να συντάσσεται με τον «τρόπο» των ιστορικών λεξικών. Αυτοσυγκράτηση παρατηρείται και στο εξ ορισμού ιστορικής φύσεως ετυμολογικό μέρος. ● Αυτό, αντίθετα, που αναμένεται από ένα συγχρονικό λεξικό είναι η κάλυψη όλου ει δυνατόν του εννοιολογικού πλάτους της λέξης και σε όλο το φάσμα των χρήσεών της. Είναι σ’ αυτό το πλαίσιο που το ΧρΛ επιμένει και στους αρχαϊσμούς (που εισέρρευσαν με αυξημένους ρυθμούς στο σώμα της δημοτικής, από τη στιγμή που, απορροφώντας το βιώσιμο δυναμικό της καθαρεύουσας, αναδείχθηκε Κοινή Νεοελληνική), αλλά και στο μέγα πλήθος των νεολογισμών. Μεταξύ των τελευταίων αφθονούν (όπως εξηγήθηκε) και οι τεχνικοί και οι επιστημονικοί όροι – που φιλοξενούνται βέβαια στο ΧρΛ μόνον εφόσον πέτυχαν, εξερχόμενοι από τα ειδικά λεξιλόγια όπου επιχωριάζουν, να διεισδύσουν σε έντυπα ευρείας κυκλοφορίας και στον προφορικό λόγο του μέσου χρήστη. Και είναι εδώ ακριβώς που πράγματι υπερέχει το ΧρΛ από τα ομοειδή του της ίδιας κλίμακας, καθόσον περιγράφει στο μεγαλύτερο δυνατό εύρος αυτό που η διεθνής γλωσσολογία ονομάζει «standard-national language». Εξαίρεση αποτελεί (όπως είπαμε) η «γλώσσα της λογοτεχνίας», η τόσο γενναία τροφοδοτημένη από τις δραστικές διαλέκτους. Εδώ βέβαια υστερούν αισθητά έναντι του Λεξικού Γεωργακά και όλα τα άλλα λεξικά. Από τα κενά, σ’ αυτήν ειδικά την κατηγορία, υπάρχουν και κάποια που παραξενεύουν, όπως το κοινό ρήμα λάμνω (λάμνει με κάτι κουπιά σαν τσακισμένα – του Σολωμού), και το ουσιαστικό λαμνοκόπος (χωρίς να τη βοηθάν πανιά και λαμνοκόποι – του Παλαμά). Κάποιες άλλες περιπτώσεις βρίσκονται στο ενδιάμεσο μεταξύ λογοτεχνικής και μη έκφρασης, και επίσης δεν θα έπρεπε να διαπερνούν το δίχτυ του ΧρΛ και να χάνονται, όπως συμβαίνει λ.χ. με το επίρρημα άσφαλτα – που από την α΄ έκδ. του ΛΜπ απουσιάζει, ενώ στα άλλα αξιώνεται μόνον μια απλή μνεία. Ταπεινό επίρρημα, μαρτυρημένο ήδη στα μεσαιωνικά ελληνικά (βλ. λ. στο Μεσαιωνικό Λεξικό Κριαρά), έχει αναπτύξει στη νεοελληνική του συνέχεια δική του ζωή διόλου ευκαταφρόνητη, αν πιστέψουμε τις λεπτές σημασιολογικές που διακρίνει το Λεξικό Γεωργακά. Για τη λογοτεχνική γλώσσα. Μικρή παρέκβαση στο σημείο αυτό: Είναι παρατηρημένο ότι οι γλωσσολόγοι αντικρίζουν με προκατάληψη τη λεγόμενη «λογοτεχνική» γλώσσα. Πιστεύουν ότι οι σημαδεμένα «λογοτεχνικές» (προπάντων οι «ποιητικές») λέξεις ως γεννήματα της φαντασίας του ποιητή ανήκουν στη σφαίρα του «λογοτεχνικού», και είναι σπάνια εξαίρεση να καταλήξουν μέρος του γλωσσικού συστήματος. Δεν πιστεύουν ότι και έτσι προχωρεί η γλώσσα. (Ίσως ούτε ο Χαραλαμπάκης αποτελεί εξαίρεση.) Ότι όμως μέσα από τη λογοτεχνική γλώσσα, και κυρίως την ποιητική, συντελείται αλματώδης πρόοδος στις γλώσσες είναι εδραία πεποίθηση φιλολόγων και φιλοσόφων της σχολής των Χάιντεγκερ και Γκάνταμερ, με πολλούς οπαδούς. Και επειδή τούτη διαβλήθηκε ως επαναστατική, θα επικαλεστώ, για τις δικές μας ανάγκες, μιαν άλλη: την πολύ συντηρητικότερη συνηγορία σημαντικών φιλολόγων/γλωσσολόγων της σχολής του κορυφαίου Λέο Σπίτσερ (1887-1960), ο οποίος πιστεύει πως οι γλωσσικές μεταβολές προκύπτουν από τη γλωσσική δραστηριότητα ατόμων. (“The community would not change its language were it not for certain individuals who have reasons to change it in a certain way and who for some reason have the possibility (power, influence etc) of imposing change they devised.”)[3]. Οι οφειλόμενες σε μεμονωμένα άτομα γλωσσικές μεταβολές πρέπει ωστόσο να υιοθετηθούν από έναν μεγάλο αριθμό ομιλητών. Καινοτομία μέσω του ατόμου και αποδοχή και υιοθέτηση από την κοινότητα είναι, σύμφωνα με τον Σπίτσερ, η προϋπόθεση κάθε γλωσσικής μεταβολής. Κίνητρο για την γλωσσική καινοτομία είναι, κατά τον ίδιο, η εκφραστική ανεπάρκεια της γλώσσας, την οποία αισθάνεται τόσο ο μεμονωμένος δημιουργός ενός νεολογισμού όσο και άλλα μέλη της γλωσσικής κοινότητας, καθώς η γλώσσα τους δεν έχει στην διάθεσή της τα αναγκαία εκφραστικά μέσα για να ικανοποιήσει τις εκφραστικές τους ανάγκες.[4] Αν υπάρχει αλήθεια στο αξίωμα αυτό, τότε η υπερβολική επιφύλαξη να κάνει δεκτά σε ένα λεξικό ο λεξικογράφος λογοτεχνικά πλάσματα που μπορεί να μοιάζουν εφήμερα και εντελώς ad hoc νεοπλασίες δεν αποτελεί πάντα και τη σωφρονέστερη επιλογή. Παρέλκει να δοθούν παραδείγματα εδώ. Στην τεχνική και επιστημονική ορολογία, εξάλλου, που και αυτή ανήκει οργανικά στο πλάτος μιας λέξης περιλαμβάνονται και αρκετά δάνεια ξένης προέλευσης, γλωσσικά απροσάρμοστα –για την ώρα– ή «αμετάφραστα», που προέκυψαν από την κοινωνική και πολιτιστική μετεξέλιξη του σώματος των χρηστών των ελληνικής κυρίως των τελευταίων δεκαετιών ή και των τελευταίων χρόνων, λόγω των μετάβασης από τη βιομηχανική στην τεχνολογική εποχή. Το ΧρΛ σωστά επιλέγει και ενσωματώνει το λεξιλόγιο αυτό χωρίς καμία προκατάληψη για τις μελλοντικές των τύχες. Σε κάθε περίπτωση, ο επιστημονικός επιμελητής του έργου φροντίζει να καθοδηγεί συστηματικά τον χρήστη, για να μην παραπλανάται κανένας: παρέχοντας σχολαστική σήμανση κάθε σημασίας και χρήσης που εκβαίνει από τον ισχύοντα κανόνα. Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης σε σχέδιο του Κ. Παπαμιχαλόπουλου από το εξώφυλλο του τεύχους 60 της ARB (Μάρτιος 2015), με αφιέρωμα στο ΧρΛ. Το Χρηστικό Λεξικό περιγράφει ό,τι ακούγεται και όπως εννοείται, ανταποκρινόμενο σε ό,τι αναζητεί ο μέσος χρήστης των γλώσσας. Σε τελευταία ανάλυση, το τελικό κριτήριο επιτυχίας των λεξικών της κατηγορίας αυτής, δεν είναι να βρίσκεις εκεί ό,τι ακούς και ό,τι διαβάζεις; Ιδού τα αποτελέσματα από πρόχειρη δειγματοληψία σε δύο πρόσφατα κείμενα, τη Νεκρή Πιάτσα του Ντίνου Χριστιανόπουλου (2000) και τον Μαιγκρέ και τον κύριο Σαρλ του Ζ. Σιμενόν σε μετάφραση Α. Μακάρωφ του 2014: Από το πρώτο, το ΧρΛ περιέχει όλα τα σπάνια, πλην των εξής: αρσίζης (σκληρός, περήφανος), παραβαρδάρια, τα, μπερντές (πληρωμή για ερωτικές υπηρεσίες), εσατζής, μινέτο, το (πίπα, ως ερωτικός όρος), σελτές, ο και σελτεδάκι (το στρώμα), μπολικαίνω (τη γλώσσα του παπουτσιού: χαλαρώνω), μουράκι (τρυφ. μούρη, η), τζαίημς, το (στρατιωτικό φορτηγό), χακιφόροι (οι ντυμένοι στο χακί), ασημόκαρφο, το, ξερόσυκο, το – τα οποία απουσιάζουν και στο ΛΜπ. Αλλά και του μεταφρασμένου Σιμενόν βρέθηκαν στο ΧρΛ οι σπάνιες λέξεις, συμπεριλαμβανομένων των: ακαζού (= μαόνι), αμπίρ* (empire), καπιτονέ, μπουαζερί* (ξυλεπένδυση δωματίου), ταμπουρέ* (σκαμνί), περίδεση, ρεσεψιονίστρια*, πλην των καμπαρντινέ και καμπαρντίνα, παστίς* (ποτό) και περιστόμιο*, το (του τσιγάρου). Αυτό σημαίνει να μη σ’ εγκαταλείπει ένα λεξικό εκεί ακριβώς που το χρειάζεται ο μέσος αναγνώστης, που συναντά άγνωστες λέξεις σε κείμενα σημαντικής κυκλοφορίας. (Όσα έχουν αστερίσκο ούτε στο ΛΜπ, ενώ στο Αρχείο Γεωργακά υπάρχουν δελτία για όλα σχεδόν από αυτά.) Η δομή του άρθρου Αλλά το ΧρΛ ξεχωρίζει όχι μόνον για την περιεκτικότητά του, αλλά και για την τεχνικά άρτια δόμηση του λήμματος με ορθή διάκριση και σμίλεμα των σημασιών και υποσημασιών (construction of senses). Η τόσο σαγηνευτική αυτή πλευρά της λεξικογραφικής τέχνης απαιτεί (α) να διαβάζεις και να ερμηνεύεις με ακρίβεια «φιλολόγου» ένα ένα πραγματικά και όχι κατασκευασμένα παραθέματα-μαρτυρίες από τα αποδελτιωμένα κείμενα που έχεις συλλέξει, (β) να τα ταξινομείς σε κατηγορίες, διαχωρίζοντας με διεισδυτικότητα γλωσσολόγου σημασίες, υποσημασίες, και πεδία χρήσης, και (γ) να συντάσσεις με την πιο λεπτή αίσθηση της λογικής και των γλωσσικών αποχρώσεων την πληροφορία σε άρθρο, τηρώντας αυστηρά, στη διάταξη των σημασιών, τα οικεία λεξικογραφικά κριτήρια. Έμπειρος λεξικογράφος ο Χαραλαμπάκης διαβάζει τα κείμενα προσεχτικά, διακρίνει τις σημασίες με σιγουριά και ακρίβεια, και τα μεγάλα άρθρα του είναι μικρές πραγματείες. Ο αναγνώστης μπορεί, διαβάζοντας, και μόνος του να κρίνει. Θα επιμείνω σε ένα μόνον σημείο, αρκετά δυσδιάκριτο αλλά με σημασία πολύ μεγαλύτερη από όση συνήθως θα του απέδιδε ο μη ειδικός: εννοώ την αυστηρή τήρηση των οικείων λεξικογραφικών κριτηρίων. Σε ένα καθαρόαιμα συγχρονικό / overall-descriptive λεξικό όπως είδαμε ότι είναι το ΧρΛ, οι δύο σημασίες της λέξης όπως ο γερανός (: 1. το γνωστό πτηνό με τα μακριά πόδια, λαιμό και ράμφος & 2. το ανυψωτικό μηχάνημα) διατάσσονται –όπως σωστά κάνει το ΧρΛ– με πρώτο το μηχάνημα, και δεύτερο το πτηνό – διότι αυτό υπαγορεύουν τα πολλά παραδείγματα από τη σημερινή χρήση της λέξης που έχει συλλέξει ο Χαραλαμπάκης. Αντίθετα με το ΛΜπ, που, αν και επίσης συγχρονικό λεξικό, ακολουθεί την αντίστροφη σειρά – σαν να επρόκειτο για ιστορικό λεξικό της (αρχαίας) ελληνικής. Την κλασική πλέον ανάλυση αυτού ακριβώς του παραδείγματος την οφείλουμε στον Ζgusta, κλασικό φιλόλογο και γλωσσολόγο και από τους κορυφαίους λεξικογράφους (57, 60).[5] Σύστοιχη είναι και η ακραία λύση που υιοθετεί το ΛΚΝ, που δημιουργεί δύο ξεχωριστά λήμματα: γερανός 1 για το αποδημητικό πτηνό (< αρχ. γέρανος, ο) γερανός 2 για το ανυψωτικό μηχάνημα. Ομόλογη και η λύση που αναφέρει επιδοκιμαστικά και ο Πήτερ Μάκριτζ στο λήμμα τσόντα: όπου η ιστορικά προηγούμενη ειδική σημασία «μπάλωμα» στη γλώσσα των τσαγκάρηδων δεν εμφανίζεται πρώτη στο ΧρΛ, αλλά δεύτερη, και ύστερα από την πάγκοινη σημασία «ταινία ερωτικού περιεχομένου». Όσο για τις Ετυμολογίες, οι καλύτερες όλων σε νεοελληνικό λεξικό ανήκουν αναμφίβολα στον καθηγητή Δ. Γεωργακά (1908-1990), μαθητή του Γεωργίου Χατζιδάκι και διεθνούς φήμης ιστορικό γλωσσολόγο, με πολλές εύστοχες και πρωτότυπες ετυμολογήσεις λέξεων στο ενεργητικό του.[6] Εξίσου εύστοχες είναι οι ετυμολογίες στο ΛΚΝ, που όλες οφείλονται στον καταξιωμένο γλωσσολόγο Ευάγγελο Πετρούνια. Και αποδεικνύεται ότι στην ίδια παράδοση κινείται με άνεση και πολλή προσοχή και ο Χαραλαμπάκης. Πάρτε, λ.χ., τη λέξη χαρτοπόλεμος, που έχει δύο σημασίες, μια παλαιότερη (α) «κομφετί», και «πόλεμος με κομφετί», που την αποδελτίωσε από τις πηγές του στα 1893 ο ακαταπόνητος Κουμανούδης, και μια νεότερη (β) «επιθετική ανταλλαγή εγγράφων μεταξύ υπηρεσιών». Ο Χαραλαμπάκης προσέχει ώστε, στο ετυμολογικό τμήμα του λήμματός του, να διακρίνονται τα διακριτέα: χαρακτηρίζει εκεί ρητά μόνον τη δεύτερη –προφανώς ιστορικά επόμενη του (α)– σημασία ως μεταφραστικό δάνειο από το γερμανικό Papierkrieg και αποφεύγει να αναγράψει απλώς και αδιάκριτα ως χρονιά εμφάνισης της λ. το «1893», όπως κάνει το ΛΜπ: «ΕΤΥΜ Η λέξη μαρτυρείται από το 1893». Το έτος αυτό προφανώς αφορούσε μόνον στην πρώτη σημασία της λέξης, τη μόνη γνωστή στον Κουμανούδη τον 19ο αιώνα. Τη διάκριση ορθά την κάνει και ο Πετρούνιας στο ΛΚΝ. Εκεί όπου χρειάζεται, κάνει και ο Χαραλαμπάκης ετυμολογική αναγωγή μιας λέξης της Νέας στην Αρχαία Ελληνική – χωρίς βέβαια να φτάνει στο ακραίο σημείο να ετυμολογεί και την αρχαία λέξη, ανερχόμενος ως την ινδοευρωπαϊκή ή και το απώτερο προελληνικό υπόστρωμα – αντίθετα με την πρακτική που συνηθίζει το ΛΜπ (βλ. λ.χ. λ. άναξ). Υπάρχουν γι’ αυτό ξενόγλωσσα ετυμολογικά λεξικά της αρχαίας ελληνικής και μάλιστα πολύ έγκυρα. Στην ορθόδοξη αυτή πρακτική ακολουθεί το ΧρΛ τον Γεωργακά και το ΛΚΝ. Τι κομίζει το ΧρΛ στη λεξικογράφηση Παρακάτω θα κωδικοποιήσω σε λίγες παραγράφους τι κομίζει το Χρηστικό Λεξικό στη λεξικογράφηση της Νεοελληνικής Γλώσσας. Τα ισχυρά σημεία του Χρηστικού Λεξικού παρουσιάζονται αναλυτικά από τον Χρ. Χαραλαμπάκη.[7] Η νέα σύλληψη του λεξικού αυτού φαίνεται και από τον τρόπο με τον οποίον αναπτύσσονται τα λήμματα γλωσσολογία, λέξη, λεξικό και γλώσσα. Από τα ισχυρά σημεία, που οφείλονται στην πρωτογενή έρευνα που διεξήχθη, ξεχωρίζουν τα παρακάτω, τα οποία προωθούν ουσιαστικά την επιστήμη της λεξικογραφίας στην Ελλάδα και θέτουν εφεξής σε νέα βάση τη σύνταξη επιστημονικών λεξικών της γλώσσας μας. 1. Το ΧρΛ διαθέτει το πλουσιότερο λημματολόγιο από τα επίτομα λεξικά της Νεοελληνικής: περιλαμβάνει 75.000 πλήρως ανεπτυγμένα λήμματα, σύμπλοκα και στερεότυπες εκφράσεις. Στο λήμμα λ.χ. ιστορία, με έξι σημασίες, ενσωματώνονται είκοσι επιπλέον «λήμματα» ως σύμπλοκα και εκφράσεις. Στην ηλεκτρονική βάση που αποτελεί το Αρχείο του ΧρΛ τα καταγεγραμμένα λήμματα ανέρχονται σε 120.000. 2. Πρώτη φορά αξιοποιούνται σε μεγάλη έκταση οι σύγχρονες βάσεις δεδομένων, γραπτού κυρίως λόγου: ο Εθνικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας (ΕΘΕΓ) του Ινστιτούτου Επεξεργασίας του Λόγου, τα κειμενικά σώματα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, η ονομαστή ορολογική βάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Inter-Active Terminology for Europe (IATE), επιλογή από ένα πλήθος των δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, από τα σχολικά βιβλία και άλλα ηλεκτρονικά δημοσιεύματα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (τώρα Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής), και του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας. Αποδελτιώθηκαν ακόμα διαδικτυακά λεξικά και γλωσσάρια, ενώ, για τις ξένες λέξεις της Νεοελληνικής, αξιοποιήθηκαν οι μεγάλες ηλεκτρονικές βάσεις της αγγλικής, γαλλικής, γερμανικής, ιταλικής και ισπανικής γλώσσας. Επικουρικά χρησιμοποιήθηκε το Σώμα Ελληνικών Κειμένων (ΣΕΚ) του Διονύση Γούτσου. Τέλος, καθοριστικής σημασίας υπήρξαν τα στατιστικά στοιχεία που αντλήθηκαν από διάφορες μηχανές αναζήτησης, με κυρίαρχη την Google. Ήδη επισημάνθηκε ότι η μόνη υστέρηση του ΧρΛ αφορά σε αποδελτίωση λογοτεχνικών κειμένων, η οποία συνιστά το ασυναγώνιστο πλεονέκτημα του Ελληνο-αγγλικού Λεξικού του Δ. Γεωργακά, ενός λεξικού της κλίμακας των ευρωπαϊκών εθνικών λεξικών, του οποίου η σύνταξη και δημοσίευση αναμένεται να ολοκληρωθεί από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας: ο Α΄ τόμος έχει εκδοθεί στη Ν. Υόρκη το 2005 και, μεταποιημένος σε ψηφιακή Βάση Δεδομένων, βρίσκεται στην Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα, του ΚΕΓ. Μορφή ψηφιακής ΒΔ έχει πάρει πλέον και το Αρχείο Γεωργακά. 3. Σημαντικό για τη λειτουργία του ως εργαλείου για την εκμάθηση της γλώσσας είναι ότι το ΧρΛ κρατά την απαραίτητη ισορροπία ανάμεσα στις τέσσερις μακροδεξιότητες κατάκτησης της γλώσσας, που είναι η παραγωγή και η κατανόηση προφορικού και γραπτού λόγου. 4. Σε εποχή που και η δική μας χώρα έχει να επιδείξει εξαιρετικά υψηλούς ρυθμούς παραγωγής επιστημονικού λόγου, αναδεικνύεται επάξια στο Χρηστικό Λεξικό η καθοριστική συμβολή του επιστημονικού λεξιλογίου στη διαμόρφωση της κοινής νεοελληνικής γλώσσας. 5. Ειδικά για τη διδασκαλία της Ελληνικής ως μητρικής και ως δεύτερης ή ξένης γλώσσας, κρίνουμε το Χρηστικό το προσφορότερο σημερινό λεξικό: 30.000 λήμματα που ανήκουν στον πυρήνα της Νεοελληνικής αναπτύσσονται εκτενώς και εφοδιάζονται με άφθονα επεξηγηματικά παραδείγματα, κατά κανόνα γνήσια και όχι κατασκευασμένα. Ό,τι υπάρχει σ’ αυτό το λεξικό λέγεται. Δεν είναι απλώς συλλογή λέξεων, όπως συνηθίζεται σε άλλα νεοελληνικά λεξικά, όπου εμφανίζονται ακόμη και αρχαίες λέξεις (λ.χ. ορνιθοπωλείο, ορνιθοπώλης [ΛΜπ]), χωρίς τεκμηρίωση του σημερινού τους αντικρίσματος στη χρήση. Παρωχημένες λέξεις, όπως μπαρδόν & περδόν, ντρεζίνα & δρεζίνα ή και εντελώς εξειδικευμένους κάποτε τεχνικούς όρους (όπως επίκανθος), βρίσκουμε και στο ΛΤρ. Το Χρηστικό Λεξικό είναι ανοιχτό στην πραγματική χρήση, χωρίς αποκλεισμό ξένων λέξεων που έχουν καθιερωθεί (σήμερα δεν θα ζητήσει κανείς να αγοράσει χειρόκτια, αλλά γάντια), ή μάταιη προσπάθεια εξελληνισμού τους. Και το ΛΤρ και το ΛΜπ προτιμούν το δοκιμασία κρούσεως (ούτε καν δοκιμασία κρούσης), με ανακριβή πραγματολογικό ορισμό, αντί για το κρας τεστ, που λημματοποιείται αυτούσιο στο Χρηστικό Λεξικό. 6. Το Χρηστικό Λεξικό υπερέχει με μεγάλη διαφορά έναντι όλων των άλλων επίτομων λεξικών σε ό,τι αφορά τον συνδυαστικό δυναμισμό των λέξεων. Για την παραγωγή αποτελεσματικού λόγου και για λεπτές σημασιολογικές ή υφολογικές διαφοροποιήσεις, ο χρήστης του λεξικού αδυνατεί να ανακαλέσει στη μνήμη του με ποια επίθετα ή ρήματα συνδέονται τα ουσιαστικά. Το Χρηστικό Λεξικό στηρίζεται σε επίμοχθες έρευνες, οι οποίες έδειξαν ποιες είναι οι τυπικές και ποιες οι στατιστικά συχνότερες συνδυαστικές δυνατότητες και τις παραθέτει με αλφαβητική σειρά. Για παράδειγμα, το ΛΤρ συνδέει τη λ. έρευνα με 11 επίθετα (από αυτά, οι συνδυασμοί σχετική έρευνα και νεότερες έρευνες δεν είναι τυπικοί, με την έννοια ότι τα επίθετα σχετικός και νεότερος συνδέονται με το ουσιαστικό αυτό, όπως και με εκατοντάδες άλλα ουσιαστικά – και δεν παράγουν νέα έννοια), και το ΛΜπ 12, έναντι 45 του Χρηστικού Λεξικού. 7. Νεολογισμοί Το τι κάνουμε και τι πρέπει να κάνουμε με τις ξένες λέξεις, είναι μια μεγάλη και οδυνηρή ιστορία στον τόπο μας. Πάνω στο πρόβλημα αυτό, ιδιαιτέρως οξύ από τη γένεση του ελληνικού κράτους, που υποχρεούνταν να διευρύνει το λεξιλόγιο ανάλογα με τη διεύρυνση της κοινωνίας και της οικονομίας, διασταύρωσαν τα ξίφη τους οι μεγάλοι αντίπαλοι Γ. Χατζιδάκις και Μ. Τριανταφυλλίδης. Θυμούμαι με πόση προσοχή ο Αγαπητός Τσοπανάκης γύρευε ή έπλαθε νεοελληνικές λέξεις, για να αποδώσει έννοιες του σύγχρονου πολιτισμού σύμφωνα με το γλωσσικό μας ήθος, και όχι απλώς μεταφράζοντας τα συστατικά των ξένων λέξεων. Την ίδια εμμονή έδειξε η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η πρώτη και η δεύτερη προπάντων γενιά πανεπιστημιακών καθηγητών, από τον Ι. Θ. Κακριδή και τον Στίλπωνα Κυριακίδη ως τους Κωνσταντίνο Ρωμαίο, Γ. Μπακαλάκη, Μανόλη Ανδρόνικο, Απόστολο Βακαλόπουλο και Ι. Καραγιαννόπουλο, επιμένουν να γράφουν τα επιστημονικά τους κείμενα στην ελληνική (τη δημοτική ασφαλώς), για να προεκτείνουν τα παραδεδομένα γλωσσικά όρια και να δημιουργήσουν παράδοση γραπτού λόγου ακριβείας στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Πίστη ακράδαντη και πολύ διδακτική, ιδίως συγκρινόμενη με τη σπουδή των νεότερων να γράφουν μόνον, ει δυνατόν, στις ξένες γλώσσες που σπούδασαν στα ξένα πανεπιστήμια (προπάντων πια στην αγγλική) – για λόγους διεθνούς αναγνωρισιμότητας. Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας περιλαμβάνει στο λημματολόγιό του 5.000 νέα λήμματα (επιλεγμένα από τα 15.000 που υπάρχουν στην ηλεκτρονική βάση), είτε λόγω καθιέρωσής τους είτε λόγω της στατιστικής συχνότητάς τους. Δειγματοληπτικά μόνον: ● 64 νέες λέξεις καταγράφονται με το λεξικό μόρφημα βιο-, όπως: βιο-αγρόκτημα, ~αιθανόλη, ~αντιδραστήρας, ~αποικοδόμηση, ~διάσπαση, ~διασπάσιμος, ~επιστήμονας, ~ζώνη, ~ηθικός, ~καλλιεργητής, ~μαθηματικά (με ειδικές εφαρμογές στη βιολογία και την ιατρική), ~μετρικός, αθλητική βιομηχανική (κλάδος που εξετάζει τους μηχανισμούς κίνησης των αθλητών), ~μοριακός, ~ντίζελ, ~πληροφορική, ~συμβατότητα, ~τράπεζα, ~φαρμακευτικός, ~φίλμ, ~ψυχολογία. (Άλλες 70 λέξεις δεν έχουν εκτυπωθεί στο Λεξικό, όπως ~απόβλητα, ~εκτροφή, ~ϊστορία, ~πετρέλαιο.) ● Το λεξικό μόρφημα κυβερνο- έχει ευρύτατη διάδοση τα τελευταία χρόνια διεθνώς, πράγμα που αποτυπώνεται ικανοποιητικά στο Χρηστικό Λεξικό. Αρκεί να αναφερθεί ότι στο ΛΤρ υπάρχει μόνο το λήμμα κυβερνοχώρος, ενώ το ΛΜπ προσθέτει τα: κυβερνοναύτης, κυβερνοπάνκ, κυβερνοπειρατής (ο δικτυοπειρατής). Στα μόλις τέσσερα σύνθετα των άλλων λεξικών, το ΧρΛ, εφαρμόζοντας τα ανωτέρω κριτήρια, έχει προσθέσει άλλα 13: κυβερνο-διάστημα, ~έγκλημα, ~επίθεση, ~κατασκοπεία, ~κόσμος, ~κουλτούρα, ~λογοτεχνία, ~πόλεμος, ~πολίτης, ~σέξ, ~σφετερισμός, ~τέχνη, ~τρομοκρατία. (Στην ηλεκτρονική βάση του Χρηστικού Λεξικού υπάρχουν και τα ακόλουθα 23 λήμματα: κυβερναγορά, κυβερνο-αθλητής, ~αθλητισμός, ~αστυνομία, ~ασφάλεια, ~εγκληματίας, ~εγκληματικότητα, ~εκφοβισμός, ~εμπόριο, κυβερν(ο)εξάρτηση, ~επιχειρηματίας, ~θάλαμος, ~ϊατρική, ~οικονομία, ~πειρατεία, ~πελάτης, ~πολιτική, ~σαμποτάζ, ~σφετεριστής, ~τράπεζα, ~φοβία, ~χρήμα, ~χωρικός). Σημειωτέον ότι στον τομέα αυτόν υστερούν και έγκυρα λεξικά μεγάλων γλωσσών: το Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary (11η έκδοση, 2012) δίνει μόνο 11 λήμματα, ενώ το Petit Robert στην έκδοση του 2015 λημματογραφεί 9 μόλις σύνθετα: cyberattaque (1997), cybercafé (1995), cybercriminalité (1997), cyberculture (1995), cyberdépendance (1998), cyberespace (1995), cyberguerre (1996), cybermonde (1995), cybernaute (1995). ● Δείγμα όρων της οικολογίας που αναπτύσσονται για πρώτη φορά στο Χρηστικό Λεξικό και δεν υπάρχουν στο ΛΤρ (οι λέξεις με αστερίσκο απουσιάζουν και από το ΛΜπ): αβιοτικός, αγροοικολογία*, αγροοικολόγος*, αλλόχθων* (καμιά από τις τρεις σημασίες!), ανακυκλώσιμος, απερήμωση, βιοθεραπεία* (2. ΟΙΚΟΛ. διαδικασία κατά την οποία έμβια όντα αλλοιώνουν επικίνδυνα για το περιβάλλον τοξικά, οργανικά ή ανόργανα συστατικά), βιοοικολογία, βιοσταθεροποίηση*, γεωπάρκο*, γεώτοπος*, ενδιαίτημα* (δεν είναι μόνο η κατοικία, αλλά και ο βιότοπος), εντομοπανίδα*, ευτροφικός*, ηλιοθερμία*, ηλιοθερμικός*, ιχθυοπανίδα*, ιχθυοπληθυσμός, κομοστέγη*, κομπόστ*, κομποστοποίηση*, (και λιπασματοποίηση*), κορμοδέματα*, κορμοφράγματα*, μεσοτροφικός*, μικροπανίδα*, μικροχλωρίδα*, οικοκοινότητα*, οικοσυστημικός*, οικοφασισμός*, ολιγοτροφικός*, ορνιθοπανίδα (και πτηνοπανίδα*), παλαιοοικολογία*, περιβαλλοντιστής*, τυρφώνας*, υδροβιότοπος, υπεραλίευση*, υπερβόσκηση*, φυτοκοινωνία. Οι νεολογισμοί, είναι θέμα πραγματικά ανεξάντλητο. Και πάντα θα υπάρχουν ενστάσεις γιατί προτιμήθηκε η λημματογράφηση αυτής της λέξης έναντι εκείνης. Τα στατιστικά στοιχεία κυμαίνονται και δεν είναι πάντα ο ασφαλέστερος δείκτης, ιδιαίτερα όταν προκύπτουν από διαδικτυακές πηγές που εμφανίζουν μονομέρεια. Το Χρηστικό Λεξικό έχει κάνει και έρευνες συνθετότερες, που δεν μπορούν να εκτεθούν εδώ, προκειμένου να στοιχίσει την έρευνα προς τις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες. Ο Στέφανος Κουμανούδης καταγράφει ως νεολογισμό του 1889 τη λ. ανθοπωλείο, κατάστημα σπάνιο για τα κοινωνικά δεδομένα της εποχής. Αλλά ελάχιστα ήταν και τα είδη λουλουδιών που πωλούνταν τότε. Σήμερα υπάρχουν εκατοντάδες (ακόμη και ηλεκτρονικά) ανθοπωλεία που προμηθεύουν ευπώλητα λουλούδια και φυτά – συχνά εξωτικά ή υβριδικά προϊόντα εργαστηρίων. Ανάμεσά τους: οι φρέσκοι ηλίανθοι και η κασετίνα με τριαντάφυλλα (–και η λ. κασετίνα εδώ σε νέα αθησαύριστη σημασία). Το Χρηστικό Λεξικό λημματογραφεί αρκετά τέτοια λουλούδια, σαν την καλαγχόη και τον λισίανθο (& λυσίανθο), ακόμα και την ανθοσύνθεση. Υπάρχουν όμως πολλά άλλα άνθη (τα πλείστα εισαγόμενα) που τα αγοράζει ο κόσμος, χωρίς ούτε να ξέρει ούτε να ενδιαφέρεται να μάθει την ονομασία τους. Σε πολλά ανθοπωλεία βρίσκουμε πια τα πλέον ασυνήθιστα και πανέμορφα λουλούδια, που τα ονόματά τους ματαίως θα τα αναζητήσει κανείς στα νεοελληνικά λεξικά – όπως είναι λ.χ.: η αλστρομέρια, γνωστή και ως το κρίνο του Περού (αγγλ. alstroemeria, 1833, από το επώνυμο του Σουηδού βαρώνου Claus von Alstroemer), η γκουσμάνια (από το επίθετο του ισπανού φυσιοδίφη Anastasio Guzmán), η ελικόνια (αγγλ. heliconia, 1838, από το όρος Ελικών), η ζάμια (< αγγλ. zamia, 1819), η ορχιδέα φαλαίνοψις (αγγλ. phalaenopsis, 1846, φάλαινα + όψις), το σολιντάστερ (για ανθοστολισμούς γάμου), το σπαθίφυλλο, η στερλίτσια & στρελίτσια, γνωστή και ως πουλί του παραδείσου (αγγλ. Strelitzia, από το επώνυμο της βασίλισσας Charlotte of Mecklenburg- Strelitz). Μας λείπει όμως κάτι απολύτως απαραίτητο: η απεικόνισή τους. Είναι σε περιπτώσεις τέτοιες ή κάποιων σπάνιων τεχνολογικών επιτευγμάτων της εποχής που γίνεται ιδιαιτέρως αισθητή η παντελής στο Χρηστικό Λεξικό απουσία απεικονίσεων. ● Στο Χρηστικό Λεξικό αναπτύσσονται ως κανονικά λήμματα επιλεγμένοι όροι της Βιοχημείας, που δεν υπάρχουν σε κανένα νεοελληνικό λεξικό, και τούτο για να φανεί η σημασία που έχει αποκτήσει στην καθημερινότητά μας η επιστημονική ορολογία. Μερικά παραδείγματα: αδενοσίνη (νουκλεοσίδιο, το κύριο μοριακό συστατικό του DNA και του RNA), αφλατοξίνες (καρκινογόνες ουσίες), γλουτένη (πρωτεΐνη η οποία απαντά στα άλευρα των δημητριακών, κάποιοι άνθρωποι έχουν δυσανεξία στη γλουτένη, βλ. κοιλιοκάκη, λέξη που αγνοούν τα ΛΜπ, ΛΤρ), εγκεφαλίνη (με αναλγητική δράση), κατεχίνες (ομάδα φυσικών ισχυρών αντιοξειδωτικών που βρίσκονται άφθονες στο πράσινο τσάι), λυκοπένιο (με ισχυρή αντιοξειδωτική δράση), προβιοτικά (που συμβάλλουν στην ισορροπία των μικροβίων της εντερικής χλωρίδας), χυμοθρυψίνη (παγκρεατικό ένζυμο απαραίτητο για τη διάσπαση των πρωτεϊνών σε αμινοξέα). Τέτοιοι όροι απαντούν πλέον ακόμη και σε περιοδικά και σε εκλαϊκευτικές σελίδες εφημερίδων μεγάλης κυκλοφορίας. Επίσης, εύλογα ίσως αναρωτηθεί ο μέσος αναγνώστης τι χρειάζεται σε ένα χρηστικό λεξικό η παράξενη λέξη ρεσβερατρόλη, που δεν ανήκει φυσικά στο ενεργητικό λεξιλόγιο του μητρικού ομιλητή. Εντάσσεται όμως και αυτή στο δεκτικό λεξιλόγιο, από τη στιγμή που ο ευαισθητοποιημένος πλέον για ιατρικά θέματα κόσμος είναι πολύ πιθανόν να διαβάσει στο διαδίκτυο ή να ακούσει σε εκπομπές για την αντικαρκινική δράση της ρεσβερατρόλης, του «φυσικού ελιξίριου μακροζωίας», που «μπορεί ακόμη να εξαφανίσει και τα παχάκια». Το κοινό αιφνιδιάστηκε ευχάριστα διαπιστώνοντας ότι η γλώσσα του περιγράφεται πλέον χωρίς ταμπού ή ιδεολογικές προκαταλήψεις. Από τη στιγμή όμως που, όπως τονίστηκε προηγουμένως, η σημερινή νεοελληνική γλώσσα εδώ περιγράφεται και δεν ρυθμίζεται, σύμφωνα με τα διεθνή λεξικογραφικά πρότυπα, δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν λέξεις που βρίσκονται στο στόμα διαφόρων κοινωνικών ομάδων. Ο γκοθάς, ο εντουράς και ο μηχανάκιας ανήκουν στη νεανική αργκό, και καταχωρούνται με προσήμανση στο Λεξικό. Το ίδιο συμβαίνει και με πάμπολλες λόγιες (κάποτε και εξεζητημένα λόγιες) λέξεις, όπως αδολεσχία, ασκαρδαμυκτί, αυθωρεί, γαλή, συνωρίδα. Από τα 75.000 λήμματα που υπάρχουν σ’ αυτό το Λεξικό μόλις 361 ανήκουν στην αργκό. Ένα ελάχιστο δείγμα σε σχέση με το υπάρχον υλικό. Αν η συνεχής αποδελτίωση αποδείξει ότι κάποιες από αυτές τις λέξεις δεν επικρατήσουν τα επόμενα χρόνια, θα έχουν χάσει τον λόγο της ύπαρξης στις επόμενες εκδόσεις του Λεξικού. Έτσι είναι η γλώσσα. Εξελίσσεται διαρκώς. Νέες λέξεις δημιουργούνται, ενώ άλλες περιπίπτουν σε αχρησία και οδηγούνται σε αχρηστία. Ο γαλατάς και το γαλατάδικο έχουν δώσει πια τη θέση τους στον γαλακτοπώλη και το γαλακτοπωλείο. Και φυσικά δεν πρόκειται για παρακμή: η μεταφορά αυτή από τη βιολογία, δημοφιλής κάποτε, έπαψε ήδη μέσα στον προηγούμενο αιώνα να εκφράζει την επιστημονική αλήθεια της σύγχρονης γλωσσολογίας – έστω κι αν καθυστερημένοι θιασώτες της επιβιώνουν ακόμη παρ’ ημίν. Σήμερα η νεοελληνική είναι πλουσιότερη από οποιαδήποτε άλλη φάση στη μακρά της πορεία (και αυτό αποδεικνύεται και με τη γλώσσα των αριθμών). Αλλά δεν πρέπει να δυσανασχετούμε επιβεβαιώνοντας και στην περίπτωση της ελληνικής την ισχύ του αξιώματος ότι όσο μεγαλύτερος ο πλούτος άλλο τόσο δυσχερέστερη είναι η κατοχή του. Η αναπροσαρμογή του εκπαιδευτικού μας συστήματος αποτελεί μέρος της λύσης, αφού όμως θα έχει προηγηθεί επανεκτίμηση των αξιών της κοινωνίας – και εδώ βρίσκονται τα περισσότερα εμπόδια και οι μεγαλύτερες δυσκολίες, που δεν είναι βέβαια του παρόντος. 8. Συνώνυμα Και απλή ματιά σε τυχαία λήμματα αρκεί για τη διαπίστωση της υπεροχής και της χρηστικότητας του Χρηστικού Λεξικού σε ό,τι αφορά τα συνώνυμα, τα οποία παρατίθενται μέσα στο συγκείμενό τους. Το επίθετο στιλάτος εμφανίζεται χωρίς συνώνυμα στο ΛΤρ και στο ΛΜπ. Στο Χρηστικό Λεξικό υπάρχουν αρκετά: κομψός, φινετσάτος, ντελικάτος, χαριτωμένος. Γνωστά βεβαίως, αλλά δεν έρχονται εύκολα στο νου. 9. Λανθάνει μια πολύτιμη Γραμματική Σ’ αυτό το λεξικό λανθάνει και μια πολύτιμη γραμματική της σημερινής γλώσσας, καθώς παρέχονται οι απαραίτητες φωνολογικές, μορφολογικές, συντακτικές, σημασιολογικές, υφολογικές και πραγματολογικές πληροφορίες που πρέπει να γνωρίζει ο μητρικός ομιλητής και ο ξένος που μαθαίνει Ελληνικά, προκειμένου να παράγει και να κατανοεί ποικίλα κείμενα του προφορικού και του γραπτού λόγου. Tα παραθετικά σύνθετα, τα οποία έχουν ευρύτατη διάδοση, δεν συστηματοποιούνται σε κανένα άλλο λεξικό. Στο Χρηστικό Λεξικό υπάρχει και σχετικό λήμμα: παραθετικό σύνθετο: ΓΛΩΣΣ. Ονοματικό σύνολο που αποτελείται από δύο ομοιόπτωτα ουσιαστικά, συνήθ. με ενωτικό ανάμεσά τους. Βλ. τα παραδείγματα: άνθρωπος-αίνιγμα, κλειδί, ορχήστρα, σύμβολο, φαινόμενο. Απόφαση/πόρισμα: -βόμβα, καταπέλτης, κόλαφος, ορόσημο, ράπισμα, σταθμός, φωτιά, χαστούκι. Γκολ-καρμπόν, μαγεία, οβίδα, όνειρο, ποίημα. Γυναίκα-φωτιά, ηφαίστειο, μαγνήτης (δηλ. εκρηκτική, πολύ εντυπωσιακή). Διαμέρισμα-κλουβί/κουτί. Λέξη-καραμέλα, πιπίλα, τσίχλα. Ξενοδοχείο-μαμούθ, μεγαθήριο. Ομάδα-θρύλος, ξεφτίλα. Ποινή-ρεκόρ, χάδι. Σουτ-βολίδα, αστραπή, πύραυλος. Ταξίδι-αστραπή, εξπρές. Βλ. και: Πρόβλημα-αγκάθι, νίκη-ανάσα, νοσοκομείο-αχούρι, τιμή-έκπληξη, κτίριο-έκτρωμα, απαγωγή-θρίλερ, στροφή-καρμανιόλα, σχολείο-κονσερβοκούτι, κτίριο-κόσμημα, σώμα-λάστιχο, αυτοκίνητο-μινιατούρα, βίντεο-ντοκουμέντο, σύσκεψη-οπερέτα, ερώτηση-παγίδα, λύση-πακέτο, δίκη-παρωδία, σχέδιο-πιλότος, συνέντευξη-ποταμός, άρθρο-σεντόνι, εκπομπή-σκουπίδι, είδηση-σοκ, θέμα-ταμπού, κράτος-τιμωρός, βιβλίο-τούβλο, πλοίο-φάντασμα, τηλεφώνημα-φάρσα. Τα παραθετικά σύνθετα είναι ιδιαιτέρως δημοφιλή στον δημοσιογραφικό λόγο, τα περισσότερα από τα οποία αναπαράγονται σχεδόν μηχανιστικά, ενώ σπάνια προδίδουν αυθεντική δημιουργικότητα. 10. Το «σωστό» και το «λάθος» Ύστερα από τα ανωτέρω, επανατίθεται το ακανθώδες ζήτημα του «σωστού» και του «λάθους». Πρόκειται για ταμπέλες με σχετική μόνον αξία και με αναπόφευκτη ημερομηνία λήξης: έτσι άλλωστε δεν αντικατέστησε, όταν έφτασε το πλήρωμα του χρόνου, η πρωτόκλιτη ονομαστική μητέρα την τριτόκλιτη ονομαστική μήτηρ – προκαλώντας την αγανάκτηση του αγέραστου σιναφιού των γραμματικών; [Με το ζήτημα αυτό ειδικά έχουν πολλοί καταπιαστεί, μεταξύ τους και ο Χαραλαμπάκης στη μελέτη του: «Η “καλή” και “κακή” χρήση της Νεοελληνικής. Θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα», στον τόμο: Γλωσσική και λογοτεχνική κριτική, Αθήνα 1998, σσ. 105-128. = Πρακτικά του Συνεδρίου: 1976-1996: Είκοσι χρόνια από την καθιέρωση της Νεοελληνικής (Δημοτικής) ως επίσημης γλώσσας, Αθήνα, 29 Νοεμβρίου - 1 Δεκεμβρίου 1996, Αθήνα 1999, σ. 261-275 και σ. 302.] Αυτό που νομίζουμε ότι είναι «σωστό» μπορεί να είναι «λάθος», και το αντίστροφο. Κάποιοι θεωρούν «λεκτικό μαργαριτάρι» την έκφραση «αρνητικές επιπτώσεις». Υποστηρίζουν ότι η επίπτωση έχει αρνητική σημασία, επομένως είναι περιττό το επίθετο αρνητικός. Ακόμα χειρότερο, οι επιπτώσεις, για τους ρυθμιστές της γλώσσας, δεν μπορεί να είναι θετικές. Όμως λέγονται οι θετικές και οι αρνητικές επιπτώσεις, επομένως ο λεξικογράφος οφείλει να τις καταγράψει. Η επιτυχία δεν μπορεί να είναι «κακή», επομένως η διατύπωση «καλή επιτυχία» είναι «λάθος». Όλοι όμως ευχόμαστε «καλή επιτυχία» και όχι απλώς «επιτυχία», γιατί αλλιώς θα νομίσει κανείς ότι η ευχή λέγεται με μισή καρδιά. Οι σημασιολογικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα ζεύγη πολιτιστικός-πολιτισμικός, πρώην-τέως, σαν-ως, υψιπέτης-υψιπετής αναπαράγονται συνήθως με ρυθμιστικά κριτήρια, ενώ στην πράξη τα όρια ανάμεσά τους δεν είναι πάντοτε σαφή. Τα όσα αναπτύσσονται σε ένθετο «πλαίσιο» στο ΛΜπ για τα συνώνυμα του πρέπει και τη διάκριση ανάμεσα σε εσωτερική και εξωτερική υποχρέωση, είναι εντυπωσιακές ασκήσεις επί χάρτου, στην πράξη όμως οι διακρίσεις αυτές δεν ισχύουν, όπως τελικά παραδέχεται έμμεσα και ο ίδιος. Αυτά είναι δομικά προβλήματα του γλωσσικού συστήματος και δεν φταίει πάντα, όπως νομίζει, «ο λιγότερο προσεκτικός ομιλητής». Κανόνες ορθής χρήσης. Ασφαλώς και ενσωματώνονται και στα λήμματα του Χρηστικού Λεξικού κανόνες ορθής χρήσης. Στο λήμμα υπάρχω μπήκε η έκφραση των υπαρχουσών λύσεων, μια διακριτική υπόμνηση ότι είναι απαράδεκτο λάθος το συχνά γραφόμενο ή ακουόμενο «των υπαρχόντων λύσεων». Στο τηλεφωνώ υπάρχει το παράδειγμα τηλεφωνήστε μου (από το τηλεφω-νή-σετε), υποδηλώνοντας ότι το «τηλεφωνείστε» είναι λάθος. Οι ξένες λέξεις λημματοποιήθηκαν με κριτήρια τη στατιστική τους συχνότητα. Ο κόσμος λέει και γράφει ονλάιν αγορές – ποιος ξέρει τις επιγραμμικές αγορές ή τις έγγραμμες και οι επίγραμμες αγορές, που προτάθηκαν από ορισμένους αλλά από κανέναν δεν χρησιμοποιήθηκαν. Έχει γραφτεί ολόκληρο βιβλίο με σκοπό «να ξετουρκέψουμε τη γλώσσα μας». Οι προτάσεις του συγγραφέα του έχουν πέσει στο κενό: ποιος λέει το κανταΐφι «ζυμαρόγνεμα», και «αλευράχνη» τον κουραμπιέ; Ορθογραφία Δυο λόγια και για την ορθογραφική πολιτική του ΧρΛ: Ύστερα από τους ορθογραφικούς ακροβατισμούς του ΛΜπ (που προτιμά τα: γυιός, γλύκυσμα, αγώρι, μαμμά, νοννός, πλημύρα, ρωδάκινο, τσηρώτο, τσυτσυρίζω), είναι ανακούφιση ότι το ΧρΛ (όπως και ο Γεωργακάς και το ΛΚΝ) ακολουθεί πλήρως την ορθογραφική ομάλυνση του Μ. Τριανταφυλλίδη, δηλαδή την επίσημη ορθογραφία, την οποία ευχαρίστως αποδέχεται και η Ακαδημία Αθηνών. Σήμερα δεν υπερβαίνουν τις πέντε εκατοντάδες οι διπλές ορθογραφήσεις λέξεων (του τύπου αβγό/αυγό) που επιμένουν. Το ζήτημα είναι ουσιαστικά λυμένο, και πολύ λίγα θα είχε να προσθέσει μια νέα ορθογραφική απλοποίηση. Βλέπε, μεταξύ άλλων: Γ. Παπαναστασίου, Νεοελληνική ορθογραφία, Θεσσαλονίκη, 2008, Χρ. Χαραλαμπάκη «Προτάσεις για την εκλογίκευση του ορθογραφικού μας συστήματος», Πρακτικά 4ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, Λευκωσία, 17-19 Σεπτεμβρίου 1999, Θεσσαλονίκη 2001: University Studio Press, σ. 455-461 και «Ορθογραφικά προβλήματα της Νεοελληνικής», Μέντορας, 4, 2001, σ. 185-202. Σύγκριση λημμάτων Η παράθεση του παρακάτω λήμματος αρκεί για να βγάλει κανείς τα συμπεράσματά του: Χρηστικό Λεξικό Ντι-Εν-Έι ουσ. (ουδ.) {άκλ.} & DNA 1. ΒΙΟΧ. νουκλεϊκό οξύ με τη μορφή συνήθ. διπλής έλικας, το οποίο αποτελεί τον φορέα των γενετικών πληροφοριών: δίκλωνο ~. Η αλυσίδα/οι πρωτεϊνικές βάσεις (: αδενίνη, γουανίνη, θυμίνη, κυτοσίνη) του ~. Αλληλουχία ~. Αποκωδικοποίηση/χαρτογράφηση του (ανθρώπινου) ~. Βλ. Αρ-Εν-Έι, γον-, νουκλεοτ-ίδιο, γονιδίωμα, χρωμόσωμα. ΣΥΝ. δεσοξυριβο(ζο)νουκλεϊ(νι)κό οξύ 2. (μτφ.) το σύνολο των στοιχείων που συνθέτουν την προσωπικότητα, την ταυτότητα κάποιου: Έχει στο ~ του (= στο αίμα του, στα γονίδιά του) τη στόφα του πρωταθλητή. Το άγχος είναι μέρος του ~ της. ● ΣΥΜΠΛ.: τεστ Ντι-Εν-Έι & Ντι-Εν-Έι τεστ: ΙΑΤΡ. ανάλυση δείγματος Ντι-Εν-Έι από ιστό, με σκοπό την εξακρίβωση της ταυτότητας κάποιου (π.χ. της πατρότητας ενός παιδιού). [< αγγλ. DNA Test, 1988] , ανασυνδυασμένο DNA βλ. ανασυνδυάζω [< αγγλ. ακρ. D(eoxyribo) N(ucleic) A(cid), 1944] Λεξικό Μπαμπινιώτη Ντι-Εν-Έι (το) (D.N.A.) ΒΙΟΛ. το δεσοξυριβοζονουκλεϊ(νι)κό οξύ· απαντά στα χρωμοσώματα και είναι σύνθετη χημική ένωση αποτελούμενη από δύο επιμήκη τμήματα, τα οποία διατηρούνται το ένα δίπλα στο άλλο λόγω ηλεκτροστατικών αλληλεπιδράσεων που αναπτύσσονται μεταξύ διαφόρων τμημάτων τους, των νουκλεοβάσεων, και τυλίγονται σε ελικοειδή μορφή (διπλή έλικα)· η αλληλουχία των νουκλεοβάσεων αντιπροσωπεύει τη γενετική πληροφορία, καθώς καθορίζει τα κληρονομικά χαρακτηριστικά των ζωντανών οργανισμών. [ΕΤΥΜ. < αγγλ. D(eoxyribo)n(ucleic) A(cid)] Στο Λεξικό Τριανταφυλλίδη το σπουδαίο αυτό λήμμα απουσιάζει. Χρηστικό Λεξικό γάλα γά-λα ουσ. (ουδ.) {γάλ-ακτος (σπάν.) -ατος | -ατα} 1. λευκό, αδιαφανές, πολύ θρεπτικό υγρό, που εκκρίνεται από τους αδένες των μαστών θηλυκών κατοικίδιων ζώων (κυρ. από αγελάδες, προβατίνες ή κατσίκες) και αποτελεί βασικό στοιχείο της ανθρώπινης διατροφής· γενικότ. το αντίστοιχο υγρό που παράγεται από όλα τα θηλυκά θηλαστικά μετά τη γέννα ως πρώτη και κύρια τροφή για τα νεογέννητά τους: αγελαδινό/ αγνό/ αιγοπρόβειο/ άπαχο/ (ημι)αποβουτυρωμένο/ αποστειρωμένο (~ μακράς διαρκείας)/ αφυδατωμένο/ βουβαλίσιο/ βρεφικό/ γίδινο/ εβαπορέ/ ζαχαρούχο/ κατσικίσιο/ νωπό/ ολόπαχο/ ομογενοποιημένο/ παστεριωμένο/ πλήρες/ πολυβιταμινούχο/ συμπυκνωμένο/ συσκευασμένο/ φρέσκο ~. ~ κατανάλωσης (: που πληροί τις προδιαγραφές για να κυκλοφορεί στο εμπόριο). ~ χαμηλό σε/χωρίς λιπαρά. ~ με κακάο/σοκολάτα (= σοκολατούχο). ~ (σε) σκόνη (: που έχει αφυδατωθεί). Ένα λίτρο/ μπουκάλι/ ποτήρι ~. Καφές/ σοκολάτα/ τσάι με ~. Κορν φλέικς με ~. Βιομηχανία/ καρτέλ/ παραγωγή ~ακτος. Βλ. ανθό-, αφρό-, βουτυρό-, ξινό-, τυρό-γαλα, γαλακτοκομικά προϊόντα.|| ~ της γάτας/ γαϊδούρας/ καμήλας/ φάλαινας. 2. (ειδικότ.) το ανάλογο υγρό που εκκρίνεται από τους αδένες των μαστών των γυναικών μετά τον τοκετό: μητρικό ~. Βλ. πρωτόγαλα. 3. (κατ’ επέκτ.) λευκή ή υπόλευκη ρευστή ουσία που εκκρίνεται από ορισμένα φυτά ή παράγεται με την πολτοποίηση των καρπών τους: ~ αμυγδάλου/ καρύδας/ ρυζιού/ σόγιας/ συκιάς. ● Υποκ.: γαλατάκι (το) 1. (οικ.) γάλα: Το μωρό ήπιε το ~ του. 2. πολύ μικρή συσκευασία γάλακτος, συνήθ. 15 γραμμαρίων: ~ια λάιτ. Ατομικά ~ια για τον καφέ. ● ΣΥΜΠΛ.: τεχνητό γάλα: αγελαδινό γάλα ενισχυμένο με τέτοια συστατικά, ώστε να αποκτήσει σύνθεση παρόμοια με του μητρικού: Σίτιση βρέφους με ~ ~., κρέμα (γάλακτος) βλ. κρέμα, ορός γάλακτος βλ. ορός ● ΦΡ.: βγάζω/ κατεβάζω γάλα (προφ.): (για γυναίκα ή θηλυκό ζώο) παράγω γάλα για θηλασμό., βλαστημάω/ ξερνάω/ μαρτυρώ/ φτύνω το γάλα της μάνας μου/ της μάνας μου το γάλα (προφ.): υφίσταμαι μεγάλη δοκιμασία, ταλαιπωρία: (απειλητ.) Θα φτύσεις ~ ~! Πβ. υποφέρω., γάλακτος: χαρακτηρισμός κρέατος που προέρχεται από ζώο πολύ μικρό σε ηλικία: αρνάκι/ κατσικάκι/ μοσχαράκι/ χοιρινό (του) ~. , και του πουλιού το γάλα (μτφ.-εμφατ.): για μεγάλη ποικιλία και υψηλή ποιότητα αγαθών: Έχει ~ ~., μέλι-γάλα/ μέλι και γάλα (μτφ.): αρμονικά, ήρεμα: Τα ξαναβρήκαν και τώρα όλα ~ ~ (= μια χαρά). , πιες το γάλα/το γαλατάκι σου (ειρων.): είσαι πολύ άπειρος και ανώριμος (για κάτι): Άντε ~ ~ καλύτερα ... ΣΥΝ. φάε την κρέμα/ την κρεμούλα σου, σαν (το) γάλα: ως χαρακτηρισμός για κάποιον που έχει πολύ λευκό δέρμα και γενικότ. για οτιδήποτε έχει έντονα λευκό χρώμα: Ήταν άσπρη ~ ~. , σαν τη μύγα μες στο γάλα (προφ.-αρνητ. συνυποδ.): για κάποιον ή κάτι που δεν ταιριάζει, που ξεχωρίζει μέσα σε ένα σύνολο: Στις παρέες αισθανόμουν πάντα ~ ~., της κόπηκε το γάλα (προφ.): (για γυναίκα που θηλάζει) σταμάτησε να παράγει γάλα για ψυχολογικούς ή παθολογικούς λόγους., χύνει/ κλοτσά την καρδάρα με το γάλα βλ. καρδάρα [< αρχ. γάλα, γαλλ. lait, αγγλ. milk] Λεξικό Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη γάλα το [γála] Ο48 γεν. και γάλακτος : 1. παχύρρευστο υγρό, άσπρο ή ελαφρά κίτρινο, που εκκρίνεται από τους μαστούς της γυναίκας και των άλλων θηλυκών θηλαστικών μετά τον τοκετό: Tο μητρικό ~ είναι αναντικατάστατο. Πρόβειο / κατσικίσιο / αγελαδινό ~. Πλήρες / αποβουτυρωμένο / ολόπαχο ~. ~ φρέσκο / εβαπορέ. ~ σκόνη*. ~ του κουτιού, βιομηχανικά συμπυκνωμένο. Ξίνισε το ~. Πίνει πάντα καφέ με ~. (έκφρ.) κατεβάζω* ~. || Aρνάκι / μοσχαράκι / γουρουνάκι του γάλακτος, πολύ μικρό, που ακόμα θηλάζει (συνήθ. για σφάγιο). Bιομηχανία γάλακτος. Kρέμα γάλακτος. Σοκολάτα γάλακτος. || Είναι άσπρη σαν το ~, για γυναίκα με πολύ λευκό δέρμα. ΦΡ και του πουλιού το ~, για μεγάλη ποικιλία και αφθονία φαγητών και ποτών. το στόμα του μυρίζει ~, για κπ. πολύ νέο και άπειρο. μέλι* ~. σαν τη μύγα μες στο ~, για κπ. ή για κτ. που φαίνεται αταίριαστο, που ξεχωρίζει έντονα μέσα σε ένα σύνολο. ΠAΡ Όποιος καεί / κάηκε στο ~ / στο χυλό / στο κουρκούτι, φυσάει και το γιαούρτι*. 2. ο γαλακτώδης χυμός διάφορων φυτών: ~ συκιάς / καρύδας. γαλατάκι το YΠΟKΟΡ. 1. Πιες το ~ σου, παιδί μου, και ύστερα θα βγεις να παίξεις. 2. γάλα σε συσκευασία που αντιστοιχεί στην ποσότητα που βάζει συνήθ. κάποιος στον καφέ του: Πίνει τον καφέ του με δύο γαλατάκια. [αρχ. γάλα] Χρηστικό Λεξικό ψάρι ψά-ρι ουσ. (ουδ.) {ψαρ-ιού | -ιών} 1. ΙΧΘΥΟΛ. κάθε σπονδυλωτό ζώο που ζει αποκλειστικά σε υδάτινο περιβάλλον, κινείται με πτερύγια, αναπνέει με βράγχια και το σώμα του καλύπτεται συνήθ. με λέπια: ~ια της θάλασσας/ πελαγίσια ~ια (βλ. κολιός, μαγιάτικο). Λιμνίσια/ ποταμίσια (= ποταμόψαρα) ~ια ή ~ια του γλυκού νερού (βλ. πέρκα, πέστροφα, χέλι). Αρπακτικά ή επιθετικά (βλ. τούρνα)/ ενδημικά/ ερμαφρόδιτα (βλ. μένουλα)/ μεταναστευτικά (βλ. ξιφίας, τόνος3)/ σαρκοφάγα (βλ. χειλού, μυλοκόπι)/ τροπικά ~ια (βλ. τέτρα). ~ια του αφρού (= αφρόψαρα)/βυθού (βλ. πατόψαρο). ~ια (του) ενυδρείου (βλ. γλείφτης)/ ιχθυοτροφείου. Χοντρό (βλ. συναγρίδα, σφυρίδα)/ ψιλό (βλ. αθερίνα, γαύρος, μαρίδα) ~. Η ουρά του ~ιού. Κοπάδι ~ιών (βλ. σπάρος). Αλιεία/εκτροφή ή καλλιέργεια (= ιχθυο-τροφία, -καλλιέργεια· βλ. γόνος) ~ιών. Πβ. ιχθύς.|| (ΜΑΓΕΙΡ.) ~ βραστό/ πλακί/ σούπα (= ψαρόσουπα)/τηγανητό/ψητό/ωμό (βλ. σούσι). ~ στα κάρβουνα/ στη σχάρα/ στον φούρνο. Καθαρίζω ~ια. Λιπαρά/ παχιά ~ια (βλ. ρέγγα, σαρδέλα, σκουμπρί, σολομός, τσιπούρα). Διατροφή πλούσια σε ~ια (= ψαροφαγία).|| (ΤΕΧΝΟΛ. ΤΡΟΦ.) Καπνιστά/ κατεψυγμένα/ παστά/ φρέσκα ή νωπά ~ια. Αβγά (βλ. αβγοτάραχο, ταραμάς, χαβιάρι)/ φιλέτο ~ιού. ~ια και θαλασσινά. Βλ. ιχθυο-, -ψαρο, ψαρο-. 2. (μτφ.-αργκό) αφελής, ευκολόπιστος, που μπορεί εύκολα να εξαπατηθεί: Α, ρε ~, έχαψες το παραμύθι που σου πούλησαν! 3. (μτφ.-αργκό) άπειρος, πρωτάρης· (στη στρατιωτική αργκό) νεοσύλλεκτος. Πβ. αρχάριος, νέος, στραβάδι. 4. ΑΣΤΡΟΛ. (προφ.) πρόσωπο που ανήκει στο ζώδιο των Ιχθύων. ● Υποκ.: ψαράκι (το): στη σημ. 1. Πβ. ιχθύδιο. ● Μεγεθ.: ψάρακας & ψάρακλας (ο): στις σημ. 2, 3., ψαρούκλα (η) ● ΣΥΜΠΛ.: κεφαλιά-ψαράκι βλ. κεφαλιά ● ΦΡ.: σαν (το) ψάρι έξω απ' το νερό (προφ.): για κατάσταση αμηχανίας, ιδ. σε μη οικείο περιβάλλον: Στο πάρτι δεν ήξερα κανέναν, ήμουν ~ ~. Πβ. έξω από τα νερά μου., τι ψάρια θα πιάσουμε (μτφ.-προφ.): ποια θα είναι τα αποτελέσματα, τι θα καταφέρουμε: Για/άντε να δούμε ~ ~!, το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό (παροιμ.): ο ισχυρότερος επικρατεί του ασθενέστερου. Πβ. ο νόμος της ζούγκλας., του έψησε/του έχει ψήσει το ψάρι στα χείλη (μτφ.-προφ.): τον ταλαιπώρησε, τον παίδεψε αφάνταστα: Του έψησε ~ ~, μέχρι να δεχτεί. Μου έχεις ψήσει ~ ~ (: δεν σε αντέχω άλλο). Πβ. βγάζω σε κάποιον το λάδι, χορεύω (κάποιον) στο ταψί., τρέμει σαν (το) ψάρι (προφ.) 1. φοβάται πολύ, έχει τρομοκρατηθεί. 2. κρυώνει πολύ., τσίμπησε το ψάρι (μτφ.-προφ.): έπεσε στην παγίδα, κατάφεραν να τον εξαπατήσουν. Πβ. πιάστηκε (σαν τον ποντικό)/έπεσε στη φάκα., αν δεν βρέξεις κώλο, ψάρι δεν τρως/δεν τρως ψάρι βλ. βρέχω, βαφτίζει το κρέας ψάρι βλ. βαφτίζω, το ψάρι βρομά(ει) απ’ το κεφάλι βλ. βρομώ, φάτε μάτια ψάρια και κοιλιά περίδρομο βλ. τρώω [< μεσν. ψάρι] Λεξικό Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη ψάρι το [psári] Ο44 : 1. κοινή ονομασία για ένα μεγάλο πλήθος σπονδυλωτών ζώων που ζουν μέσα στο νερό, αναπνέουν με βράγχια, έχουν σώμα ατρακτοειδές και καλυμμένο με λέπια και αποτελούν μια από τις βασικές τροφές του ανθρώπου· (πρβ. ιχθύς): Ψάρια της θάλασσας / του γλυκού νερού. Λιμνίσια / ποταμίσια ψάρια. Ψάρια του βυθού. Ψάρια του αφρού, αφρόψαρα. Πελαγίσια ψάρια. Φρέσκο / σπαρταριστό / ζωντανό / μπαγιάτικο ~. Ψαρεύω / καθαρίζω / αλευρώνω / τηγανίζω ψάρια. Ψάρια τηγανητά / ψητά. ~ σούπα, ψαρόσουπα. ~ πλακί / μαρινάτο. Ψάρια νωπά / παστά / καπνιστά / κατεψυγμένα. || Kολυμπάει σαν ~, πολύ καλά. Bουβός σαν ~, απόλυτα σιωπηλός. Tρέμει σαν το ~ από το φόβο του / από το κρύο, φοβάται πολύ / κρυώνει πολύ. Είμαι / νιώθω σαν το ~ έξω από το νερό, αισθάνομαι πλήρη αμηχανία μέσα σε ένα ξένο περιβάλλον. (έκφρ.) (να δούμε) τι ψάρια θα πιάσουμε, τι θα καταφέρουμε. ΦΡ ψήνω* σε κπ. το ~ στα χείλια. τσίμπησε* το ~. ΠAΡ Φάτε μάτια ψάρια και κοιλιά περίδρομο, ειρωνικά για κπ. που μόνο να βλέπει μπορεί ό,τι πάρα πολύ επιθυμεί. Aπ΄ το κεφάλι βρομάει* το ~. Tο μεγάλο ~ τρώει το μικρό, ο ισχυρότερος πάντα επικρατεί, κατανικά τον ασθενέστερο. 2α. (λαϊκ.) ως χαρακτηρισμός προσώπου αφελούς και εύπιστου, που εύκολα το εξαπατούν. β. περιπαικτικός χαρακτηρισμός νεοσύλλεκτου στο στρατό. γ. ως χαρακτηρισμός προσώπου που δε μιλάει πολύ ή δεν τραγουδάει καλά. ψαράκι το YΠΟKΟΡ. || Kεφαλιά* ~. ψαρούκλα η MΕΓΕΘ. ψάρακας ο MΕΓΕΘ στις σημ. 2α, β. [μσν. ψάρι < ελνστ. ὀψάριον με αποβ. του αρχικού άτ. φων. από συμπροφ. με το άρθρο και αποφυγή της χασμ., υποκορ. του αρχ. ὄψον `ετοιμασμένη τροφή, μεζές (στην Aθήνα κυρ. από ψάρι), προσφάγι΄, η νέα σημ. ελνστ.: πρβ. ὀψαριόπωλις ἡ `ψαρομανάβικο΄· ψάρ(ι) -ούκλα, -ακας] ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ Τα έντυπα λεξικά κρίνονται αναγκαστικά με βάση τη «στατική» μορφή που έχουν λάβει. Όσοι ασχολούμαστε χρόνια με τη λεξικογραφία ξέρουμε ότι το πραγματικό λεξικό είναι το «δυναμικό» λεξικό, αυτό που κρύβεται πίσω από το «τελικό» προϊόν, οι προεργασίες και οι αλλεπάλληλες επεξεργασίες και διεργασίες που προηγήθηκαν για να γίνουν οι κατάλληλες επιλογές. Όποιος διαβάζει το Χρηστικό Λεξικό καταλαβαίνει πίσω από τις γραμμές τι μόχθο κρύβει και τι αγώνας καταβλήθηκε για την πύκνωση του λόγου, χωρίς τις φλύαρες επαναλήψεις που βρίσκουμε σε άλλα λεξικά. Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών παρουσιάζει τη σημερινή δυναμική μορφή της νεοελληνικής γλώσσας, την ομορφιά και τον πλούτο της. Είναι λογικό να μην ικανοποιεί όλους τους χρήστες, αφού δεν έχουν όλοι τις ίδιες γλωσσικές προτιμήσεις και ιδεολογικές απόψεις. Εκτός των άλλων, σημασία έχει ότι διαψεύδει όσους θρηνολογούν για τη φθορά της, όπως τονίζει στον Πρόλογο του Λεξικού ο Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου Βασίλειος Χ. Πετράκος. Η Ακαδημία Αθηνών με την έκδοση του Χρηστικού Λεξικού προσφέρει σπουδαίες υπηρεσίες στην έρευνα, τη διδασκαλία, και την προβολή και διάδοση της ελληνικής γλώσσας. Εκφράζουμε την ευχή να συνεχίσει τον εμπλουτισμό της ηλεκτρονικής βάσης, και την ανανέωση του λημματολογίου, παρακολουθώντας τη συνεχιζόμενη γλωσσική εξέλιξη. Λεξικά που δεν παρακολουθούν την εξέλιξη καταντούν μουσειακά είδη, πράγμα που δεν φαντάζομαι ότι θα επιτρέψει η Ακαδημία Αθηνών να συμβεί στο λεξικό της αυτό – ένα πράγματι «μέγα επίτευγμα». Γι’ αυτό κλείνω με το επόμενο βήμα-πρόταση: Παραφράζοντας τον Πλάτωνα, θα λέγαμε ότι το τέλειο λεξικό ἴσως ἐν οὐρανῷ κεῖται. Πολύ πεζότερα θα λέγαμε ότι το τέλειο λεξικό βρίσκεται στη συμπληρωματικότητα των υπαρχόντων καλών. Ως επιστημονικός επιμελητής του Λεξικού Γεωργακά και διευθυντής σύνταξης του Μεσαιωνικού Λεξικού Κριαρά, εκφράζω την ευχή το Χρηστικό Λεξικό, όπως και το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας να συμπαραταχτούν ΚΑΙ στην ψηφιακή Βάση Δεδομένων της «Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα», έτσι ώστε, μαζί με τα τέσσερα ψηφιακά Λεξικά του ΚΕΓ (το Λεξικό Γεωργακά, το Λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, το Λεξικό Κριαρά, και το Επίτομο Λεξικό της Αρχαίας των Liddell & Scott) να δώσουν στον αναγνώστη –σε όλο τον κόσμο– τη διαχρονική εικόνα της ελληνικής, αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας. Και μόνη η τεχνική εναρμόνιση-σύνθεση αυτών των καθαρώς επιστημονικών και μη εμπορικών λεξικών της ελληνικής θα επιτρέπει στον κριτικό αναγνώστη, με τη βοήθεια και των ενσωματωμένων σωμάτων κειμένων και Αρχείων, να συμπληρώνει εφεξής και θα διορθώνει τα ελλείποντα και τα ημαρτημένα σε ένα έκαστο εξ αυτών. Όλα μαζί θα προσφέρουν ανεκτίμητες υπηρεσίες στο επιστημονικό και εκπαιδευτικό κοινό εντός και εκτός της χώρας, γιατί η ψηφιακότητα έχει να προσφέρει πάρα πολλά στην ώριμη στιγμή της νεοελληνικής λεξικογραφίας της ελληνικής γλώσσας. Ελπίζουμε να επιδείξει και η Ακαδημία Αθηνών την ετοιμότητα του ΚΕΓ, το οποίο πέρα από τα ψηφιακά αυτά λεξικά, σύντομα θα αρχίσει να προσφέρει, πάλι δωρεάν, και το τεράστιο Αρχείο του αείμνηστου καθηγητή Δ. Γεωργακά που μεταφέρθηκε από την Αμερική και δόθηκε στο ΚΕΓ: μια Βάση Δεδομένων με 2,5 εκατομμύρια δελτία-χωρία της ελληνικής γραμματείας από το 1800 έως σήμερα. Το Αρχείο αυτό που, πέραν του ότι επιτρέπει τις συνθέσεις των λεξικογράφων, τεκμηριώνει με τον αντικειμενικότερο τρόπο το συναρπαστικό φαινόμενο της διαμόρφωσης της Νεοελληνικής γλώσσας στους δύο αιώνες ελεύθερου βίου. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998 Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη 1998 A Modern Greek-English Dictionary, volume 1 (A), Compiled and Edited by Demetrius J. Georgacas, Publication Director John N. Kazazis, A. Caratzas, Ν. Υόρκη και Αθήνα 2005 Ladislav Zgusta, Manual of Lexicography, Academia, Πράγα 1971 Robert Beekes, Etymological Dictionary of [Ancient] Greek, τόμοι 1-2, [Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series], Brill, Leiden - Βοστώνη 2010 Pierre Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue greque: Histoire des mots, Klincksieck, Παρίσι 1968 [21999] H. Frisk, Griechisches Etymologisches Wőrterbuch, Χαϊδελβέργη 1973-79 [1] Λογοπλοήγηση, 4 (1998), σ. 30-37. [2] Ήδη εκτυπώνεται ο 6ος τόμος του ΙΛΝΕ, έργο της διευθύντριας Χριστίνας Μπασέα, με 2000 λήμματα (δὲ – διάλεκτος) και με σημαντικές καινοτομίες: φωνητική τεκμηρίωση και απόδοση των ιδιωματικών τύπων πληρέστερη και ριζικά εκσυγχρονισμένη, χάρη στον νέο Κανονισμό Συντάξεως του ΙΛΝΕ 2012, αλλά και με ενδελεχέστερη ιστορική και χρονολογική διερεύνηση της πρώτης εμφάνισης των λέξεων. [3] Leo Spitzer, “The linguistic factor in Linguistic Innovation”, Cultura Neolatina, vol. 16 (1956), 71-89, 73. [4] Εδώ απαιτείται προσοχή, διότι ακόμη και πραγματικοί γλωσσοπλάστες, όπως (στην ελληνική περίπτωση) η παλαμική γενιά και ο Καζαντζάκης, άλλο δεν κάνουν συχνά παρά να χρησιμοποιούν λέξεις που μόνον εκ πρώτης όψεως μοιάζουν πλάσματα, ενώ στην πραγματικότητα είναι ευρήματα από την παλιότερη λογοτεχνία μας (ακόμη και τη μεσαιωνική· βλέπε το θαυμάσιο μαγνάδι) και από τις διαλέκτους – αυτό είναι κάτι που λίγοι μόνον υποψιάζονται. [5] «Η αγγλική λ. crane (γερανός) έχει δύο κύριες σημασίες: πρώτη το πτηνό με μακρά πόδια, λαιμό και ράμφος, και δεύτερη το ανυψωτικό μηχάνημα. Ωστόσο, αυτή η ιστορική γνώση ούτε απαραίτητη είναι για τη σύλληψή της μεταξύ των δύο σημασιών σχέσης, ούτε συνιστά προϋπόθεση για να γίνει κατανοητή η δεύτερη σημασία. Η φράση “για την κατασκευή της γέφυρας θα χρειαστούν πέντε τουλάχιστον μεγάλοι γερανοί” κατανοείται ακόμη κι από άτομα που δεν έχουν την παραμικρή ιδέα ότι υπάρχει πτηνό με το ίδιο όνομα.» [6] Στο λ. αγριολούλουδο. Όλοι πλην Γεωργακά το ετυμολογούν από το άγριος και λουλούδι, ενώ εκείνος ορθά διέγνωσε σύνθεση του αγρός & λουλούδι, θεωρώντας τον τύπο αγριο-λούλουδο προερχόμενο «by folk etymological influence of άγριος». Την περίπτωση την παραλληλίζει με την αγράμπελη à αγριάμπελη. [η επιβεβαίωση της ετυμολογίας του Γεωργακά βρίσκεται σε παράθεμα με αγρολούλουδο από τον Τερζάκη. [7] Βλ. «To Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 89 Β΄, 2014, σσ. 178-220. Βλ. και Προσφώνηση από τον Γενικό Γραμματέα και Επιστημονικό Υπεύθυνο του Λεξικού κ. Βασίλειο Χ. Πετράκο, αυτ., σσ. 175-177.

Η Νεοελληνική της Τεχνολογικής Εποχής και της EE

Σύνδεση