Χούλιο Κορτάσαρ

Είναι πράγματι, εντυπωσιακό το πώς ο Κορτάσαρ (1914-1984) παραβιάζει συνεχώς τα όρια της καθημερινότητας, αναστατώνοντας τόσο τη ρουτίνα όσο και την ασφάλειά της, τα δύο χαρακτηριστικά της δηλαδή που την περιορίζουν, με όσα αρνητικά και θετικά κι αν εμπεριέχουν. Με άλλα λόγια, τα έργα του Κορτάσαρ μας προσφέρουν κάτι διαφορετικό από αυτό που συνήθως περιμένουμε όταν ανοίγουμε ένα βιβλίο ή παρακολουθούμε ένα έργο: δεν βλέπουμε ούτε συγκινητικές περιπέτειες ξεχωριστών προσώπων, ούτε ιδιαίτερες εμπειρίες που αλλάζουν τη φυσιολογική ζωή συνηθισμένων ανθρώπων. Όχι, τα περισσότερα διηγήματα του αργεντινού συγγραφέα δείχνουν την καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων, γεμάτη ωστόσο παραξενιές και παραλογισμούς. Ίσως το κύριο μήνυμα που μας απευθύνουν να είναι: «προσέχετε λίγο, κύριοι, μην είστε τόσο σίγουροι ούτε για της ζωής σας την ανία ούτε για την ησυχία. Είναι δε πολύ πιθανό, ανία και ησυχία να μην είναι παρά ένας ωραιότατος μύθος που σας έχουν προσφέρει για να τυλίγετε την ύπαρξή σας σε τούτο τον κόσμο και να παίζετε τον ρόλο που βολεύει να παίζετε». Επομένως, τα έργα του Κορτάσαρ ανήκουν στη μακρινή παράδοση της κοινωνικής κριτικής που απόκτησε τεχνικές διαστάσεις από την εποχή του Αριστοφάνη. Είναι αλήθεια ότι τα διηγήματα του αργεντινού συγγραφέα αποφεύγουν την τραγωδία· ακόμα και στα πιο δραματικά γεγονότα υπάρχει πάντα κάποια δόση χιούμορ, μια σαρκαστική διάθεση που διαλύει οποιαδήποτε συναισθηματική σύγχυση. Σε μερικά έργα του κυριαρχεί αυτή η χαμογελαστή κριτική στις κοινωνικές συνήθειες και τότε έχουμε «σάτιρα». Άλλες φορές τονίζεται το «φανταστικό», με την έννοια ότι κάτι υπερφυσικό εισβάλλει στην καθημερινή ζωή και τη διαταράσσει. Σε άλλα διηγήματα, το ουσιαστικό είναι απλά μια πικρή κριτική της κοινωνικής πράξης, γεμάτη απαισιοδοξία και θλίψη. Καλά παραδείγματα αποτελούν αντίστοιχα τα βιβλία: Ιστορίες των Χρονόπιων και των Φημών (1962), Τέλος του παιχνιδιού (1956) και Οκτάεδρο (1974). Ας ρίξουμε μια ματιά και στις τρεις διαδικασίες. 1. Σάτιρα: Ιστορίες των Χρονόπιων και των Φημών Σε αυτή τη συλλογή διηγημάτων, τα πάντα συνδέονται με την απλότητα και την αθωότητα των παιδικών παιχνιδιών. Ακόμα και η δομή της είναι παιχνιδιάρικη καθώς παραπέμπει σε δύο γνωστά και παρόμοια παιχνίδια: τις «κινέζικες κούτες» και τις «ρώσικες κούκλες». Με ανάλογο τρόπο, όταν ανοίγουμε τη συλλογή βλέπουμε να περιέχει άλλες τέσσερις, μία από τις οποίες –η τέταρτη– έχει ομώνυμο τίτλο. Με τη σειρά της η τέταρτη περιέχει άλλες δύο συλλογές, όπου η δεύτερη φέρει πάλι τον ίδιο τίτλο. Άρα, υπάρχουν τρεις «Ιστορίες των Χρονόπιων και των Φημών», καθεμία μέσα στην άλλη. Και, ως πρώτο δείγμα του παράλογου, διαπιστώνουμε ότι μόνο η τρίτη, η πιο μικρή, έχει άμεση σχέση με το περιεχόμενο και ότι μόνο ο τίτλος αυτής είναι κυριολεκτικός. Ουσιαστικά, λοιπόν, είναι η κατανόηση της μικρότερης που θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε τις υπόλοιπες. Έτσι γεννάται η πρώτη απορία στον αναγνώστη: τι σημαίνουν αυτοί οι δύο νεολογισμοί; Τι είναι «Χρονόπιο» και τι «Φήμη»; Ερωτήματα που μας οδηγούν σε άλλο παιχνίδι, αυτό των αινιγμάτων, καθώς ο Κορτάσαρ αν και υπονοεί ότι πρόκειται για όντα, ποτέ δεν μας λέει ξεκάθαρα το πώς είναι αυτά τα πλάσματα. Θα μπορούσε, επίσης, να είναι και κάποιο είδος αλληγορίας. Και, για να γίνει ακόμα πιο αλλόκοτο το παιχνίδι, αυτά τα όντα δεν έχουν πάντα τα ίδια χαρακτηριστικά. Συνεπώς, μαντεύουμε συνέχεια. Επιπλέον, κάθε φορά που νομίζουμε ότι έχουμε βρει τη σωστή απάντηση, ένα καινούργιο στοιχείο μας μπερδεύει και πάλι. Έτσι, η εντύπωση που μας δίνεται στην αρχή της μικρότερης συλλογής διηγημάτων είναι ότι το κριτήριο που διαφοροποιεί τα δύο είδη όντων είναι κοινωνικό-οικονομικό. Πρόκειται, δηλαδή, για δύο διαφορετικά κοινωνικά στρώματα όπου οι Φήμες είναι οι πιο πλούσιοι και μέλη της αστικής τάξης, ενώ οι Χρονόπιοι είναι μέλη της εργατικής τάξης. Φήμες και Χρονόπιοι ζουν στον ίδιο κόσμο, έχουν επαφές και ανταλλαγές μεταξύ τους και συναντούν ένα τρίτο είδος πλασμάτων που ονομάζεται «Ελπίδες» και που αντιστοιχεί στα πιο φτωχά ή πιο αδύναμα μέλη της κοινωνίας. Στη συνέχεια, όμως, αντιλαμβανόμαστε ότι το οικονομικό κριτήριο μάλλον δεν επηρεάζει τη μεταξύ τους σχέση, αλλά, απλούστατα, τα όντα αλληλεπιδρούν με διαφορετικούς τρόπους συμπεριφοράς. Όπως φαίνεται τελικά δεν έχει σημασία και δεν απασχολεί η σωστή και συνεπής περιγραφή προσώπων. Αυτό που προέχει είναι τα παιχνίδια που παίζουν αυτά τα όντα τα οποία με τη σειρά τους προκαλούν και τη συμμετοχή του αναγνώστη: να ανοίγει και να κλείνει πολλές φορές τις κινέζικες κούτες, να ψάχνει την ταυτότητα όντων που διαλύονται, να παίζει κρυφτό, να λύνει αινίγματα. Αν ο αναγνώστης δεχτεί αυτές τις προσκλήσεις (και προκλήσεις) του συγγραφέα, θα απολαύσει τις αλλόκοτες πράξεις αυτών των πλασμάτων. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να νιώσει τη χαρά που ένιωσε ένας Χρονόπιο απέναντι σε ένα μοναχικό λουλούδι στην μέση του λιβαδιού· θα μπορούσε, ίσως, να αισθανθεί ότι του κάνει τρυφερή παρέα, ακριβώς όπως έκανε ο Χρονόπιος, δίνοντας στο λουλούδι την εντύπωση ότι είναι φίλος του, ένας φίλος πολύ δεμένος μαζί του, ένα άλλο λουλούδι δηλαδή. Θα μπορούσε, επίσης ο αναγνώστης, να νιώσει την αγαλλίαση ενός Φήμη όταν συναντά έναν ευκάλυπτο· να φανταστεί ότι χορεύει γύρω του όπως ακριβώς το έκανε ο Φήμη για να κάνει στη συνέχεια μια πράξη τόσο συνηθισμένη όσο και παράλογη: να τον κόψει (να τον σκοτώσει) μόνο και μόνο για να φτιάξει μερικές καραμέλες με γεύση ευκάλυπτο. Σε αυτά τα παραδείγματα, και ο Χρονόπιος και ο Φήμη φαίνονται γελοίοι: ο ένας διότι είναι αφελής και ο άλλος επειδή είναι απροσάρμοστος και χαζός. Είναι ο σκοπός του παιχνιδιού –των διηγημάτων αυτών– να ανακαλύψει και να παραδεχθεί ο αναγνώστης όλα όσα μέσα του μοιάζουν με τους Φήμες, τους Χρονόπιους και τις Ελπίδες. Να αντιληφθεί τα ελαττώματά του και να γελάσει εξαιτίας τους. Πρόκειται για τον πιο βαθύ σκοπό της σάτιρας: να προκαλέσει την αυτογνωσία, την αυτοκριτική και, τελικά, να προκαλέσει τις αναγκαίες αλλαγές. Όπως ήδη έχουμε πει, η μικρότερη «ρωσική κούκλα» –η μικρότερη των μικροδιηγημάτων με τον τίτλο «Ιστορίες των Χρονόπιων και των Φημών»– δεν είναι το μοναδικό περιεχόμενο της μεσαίας κούκλας: δίπλα της στέκεται άλλη μία κουκλίτσα, παρόμοια. Πρόκειται για μία σειρά μικροδιηγημάτων όπου πρωταγωνιστές είναι και πάλι οι Χρονόπιοι, οι Φήμες και οι Ελπίδες, όμως οι ιστορίες τους έχουν μία ιδιαιτερότητα: αναφέρουν «την πρώτη εμφάνιση». Με αυτόν τον τρόπο διαχωρίζονται χρονικά οι δύο σειρές: η σειρά «ιστοριών» τοποθετείται στον κανονικό χρόνο, τον γνωστό, εκείνον στον οποίο κυλάνε τα γεγονότα που ζούμε και οι πράξεις που κάνουμε, ο χρόνος «της πραγματικότητας», ενώ «η πρώτη εμφάνιση» μετακινείται στον αρχικό χρόνο. Αφού πρόκειται για την προέλευση ενός είδους όντων, ο χρόνος των διηγημάτων γίνεται πια μυθικός και επομένως μαγικός. Πράγματι, τα τρία είδη όντων ξεπετάγονται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη όπως τα κουνέλια από ένα φανταστικό μαγικό καπέλο. Έτσι, χάρις στη μυθική προέκταση, η μαγεία γίνεται μέσα σε αυτά τα διηγήματα ακόμα ένα παιχνίδι που προστίθεται στα προηγούμενα· ενώ νιώθει ο αναγνώστης ότι τα χέρια του συναρμολογούν και αποσυναρμολογούν κουτιά ή κουκλίτσες και το μυαλό του προσπαθεί να λύσει αινίγματα, έχει ταυτόχρονα την εντύπωση ότι τα μάτια του κινούνται ζωηρά προσπαθώντας να ακολουθήσουν και να προλάβουν τα τρυκ του ταχυδακτυλουργού. Είναι αυτή η μαγική προέκταση που βοηθάει τον αναγνώστη να δεχτεί το παράλογο χαρακτηριστικό των διηγημάτων αυτών. Η καθημερινή λογική έχει διακοπεί και, ως εκ τούτου, έχει δημιουργηθεί πια στον αναγνώστη η διάθεση να παραδεχθεί ότι εδώ πρέπει να κοιτάζει τα καθημερινά πράγματα με μία άλλη λογική. Μία λογική την οποία ναι μεν δεν αγνοούσε αλλά που είχε συνηθίσει να την χρησιμοποιεί αλλού: μόνο στα αστεία, στην απόλαυση, στα παιχνίδια. Ο συγγραφέας οδηγεί τον αναγνώστη να δει όλα αυτά που συνήθως θεωρεί σεμνά και σοβαρά με ένα βλέμμα ναΐφ, αθώο, αφελές, με το βλέμμα της παιδικής του ηλικίας. Αυτά τα μικροδιηγήματα συνδέονται με το μικρό παιδί που κουβαλάει ο αναγνώστης μέσα του. Με την ικανότητά του να πιστεύει, με την περιέργειά του, με την διάθεσή του να δεχτεί ως πιθανά όσα αγνοεί και με τη τάση να αναρωτιέται και να ρωτά συνέχεια. Ο αναγνώστης συναντά, λοιπόν, τους Φήμες, τους Χρονόπιους, τις Ελπίδες και το παιδί που ζει στον εσωτερικό του κόσμο: συναντά τις χαρές του, τις ιδιοτροπίες του, τα ατυχήματά του, τον αυθορμητισμό και την αθωότητά του, για να αποκτήσει ξανά εκείνο το απλό βλέμμα που υπήρχε πριν μάθει από την εμπειρία, τη γνώση και την προκατάληψη. Ο Χούλιο Κορτάσαρ και ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες σε σχέδιο του Χερμενεχίλδο Σάμπατ, Cultura y Naciόn, Μπουένος Άιρες 5.4.1984. Όντως, είναι αυτό το ναΐφ βλέμμα και αυτή η παιχνιδιάρικη διάθεση που μεταδίδονται στο σύνολο της συλλογής, σε όλες τις «κουκλίτσες». Υπάρχουν άλλες τρεις σειρές παρόμοιες με την μεσαία που φέρει τον τίτλο «Ιστορίες των Χρονόπιων και των Φημών», όλες μέσα στην μεγαλύτερη συλλογή. Σε αυτές τις τρεις, τα πρόσωπα δεν είναι τα ασυνήθιστα όντα αλλά οι συνηθισμένοι ανθρώπινοι χαρακτήρες. Μερικοί όμως είναι λίγο παράξενοι επειδή κάνουν αλλόκοτες πράξεις, σαν ζόρικα παιδιά, αλλά με την ελευθερία και τις προσβάσεις των ενήλικων. Το αποτέλεσμα αυτού του συνδυασμού είναι η αναστάτωση των υπόλοιπων χαρακτήρων που αντιπροσωπεύουν τους «φυσιολογικούς ανθρώπους». Ωστόσο, ο αναγνώστης μάλλον θα υποστηρίξει τους «παράξενους» αφού με τους παραλογισμούς τους αυτό που καταφέρνουν είναι να ρίχνουν φως σε μερικές κακές πλευρές της ανθρωπότητας, όπως είναι η υποκρισία, το ψέμα και ο αυταρχισμός. Υπάρχουν επίσης αρκετά διηγήματα όπου το αλλόκοτο είναι ανεξάρτητο από τους χαρακτήρες των προσώπων. Σε αυτά, η κύρια τεχνική του χιούμορ είναι η αμφιβολία μίας απλής «αλήθειας», μίας κοινής «βεβαιότητας». Ένα ωραίο παράδειγμα είναι το διήγημα «Οι οδηγίες για να κουρδίζουμε το ρολόι», όπου προκύπτουν κάποια απλά ερωτήματα: «πράγματι είναι δικό μου αυτό το ρολόι που κουβαλάω κάθε μέρα; πράγματι είμαι εγώ εκείνος που το ελέγχει και πράγματι το έχω για να με εξυπηρετεί;». Για να απαντήσει αυτά τα ερωτήματα, ο συγγραφέας αναδημιουργεί όλη τη χαρά και τον φόβο που νιώθει ένα παιδί όταν του χαρίζουν το πρώτο του ρολόι, όλο το βάρος και τις ευθύνες που αποκτά εκείνη τη στιγμή. Ουσιαστικά, το γεγονός αυτό μοιάζει με τελετή μύησης αφού το ρολόι σημαίνει ότι το παιδί παύει να είναι πια μωρό: το ρολόι είναι ένα μεγάλο βήμα προς τον δρόμο της ωριμότητας. Καθώς το βάρος πέφτει στη σοβαρή πλευρά του γεγονότος, γρήγορα διαλύεται στο διήγημα η χαρά του παιδιού που λαμβάνει το δώρο. Μια χαρά που στο τέλος του διηγήματος εξαφανίζεται τελείως διότι υπάρχει και άλλη μία ανατροπή: το συνηθισμένο ρολόι, πάντα δεμένο στο χέρι μας σαν ένα κομμάτι του σώματός μας, στην πραγματικότητα μας δένει με κάτι άλλο. Μας δένει με τη «μοντέρνα ζωή», με ένα σύστημα στο οποίο ο περισσότερος χρόνος δεν μας ανήκει πια, ένα σύστημα όπου εμείς είμαστε το εργαλείο του, ένα από τα ατελείωτα κομμάτια του, ένα αντικείμενο για μερικές χρήσεις. Έτσι, το ρολόι-μέσο του ελέγχου των κινήσεών μας παύει να αποτελεί εργαλείο, για να γίνει τελικά το αφεντικό μας, και αυτό ακριβώς είναι το συμπέρασμα του διηγήματος: «Εσύ είσαι το δώρο για το ρολόι». Επομένως, αυτά τα κείμενα του Κορτάσαρ περιέχουν έντονη και πικρή κριτική της κοινωνίας μας, ωστόσο γεμάτη γέλιο που διευρύνεται σε μία κλίμακα που αρχίζει στην αθωότητα και μεσουρανεί στο μαύρο χιούμορ. Το παιδικό βλέμμα και τα αθώα παιχνίδια της μικρότερης «κουκλίτσας» αυτού του βιβλίου μεταμορφώνονται μέσα στις άλλες κουκλίτσες για να γίνουν τελικά στο σύνολο των διηγημάτων το μέσο που θα τραντάξει τα θεμέλια της καθημερινότητας και της κοινωνίας μας: εκεί που συνήθως πλήττουμε, ο Κορτάσαρ μας προσφέρει παιχνίδια, απόλαυση, παράξενες δράσεις και εκεί που περιμένουμε ασφάλεια, ο Κορτάσαρ μας οδηγεί στο ψέμα, στη σκλαβιά, στην εκμετάλλευση, στη στενοχώρια και στην αβεβαιότητα. 2. Η παρωδία: Τέλος του παιχνιδιού Σε άλλα έργα του Κορτάσαρ, όπως το Τέλος του παιχνιδιού, παρατηρείται μειωμένη η διάθεση του χιούμορ, ενώ αντίστοιχα αυξάνεται η αίσθηση της αβεβαιότητας που προκαλείται στον αναγνώστη. Τα πρόσωπα αυτής της συλλογής είναι κυρίως απλοί και φυσιολογικοί άνθρωποι –πολλές φορές ανώνυμοι– που κάνουν απλές, καθημερινές, φυσιολογικές, και ασήμαντες πράξεις: διαβάζουν ένα βιβλίο («Συνέχεια των πάρκων»), οδηγούν μία μηχανή («Η νύχτα ανάσκελα»), μέχρι και ντύνονται («Μην κατηγορείτε κανέναν»). Το εκπληκτικό είναι ότι, συνήθως, αυτές οι τόσο ασήμαντες πράξεις καταλήγουν μέσα σε αυτά τα διηγήματα στον θάνατο. Εύκολα γίνεται κατανοητό ότι το «παιχνίδι» είναι η «ζωή», άρα το τέλος του δεν μπορεί να είναι άλλο από τον θάνατο. Κατά συνέπεια, ο τίτλος αυτής της σειράς διηγημάτων μας οδηγεί να προβλέψουμε ότι το θέμα της είναι το «μοιραίο». Εύλογα, το αναμενόμενο δεν είναι ικανό να μας αναστατώσει, όπως ούτε και το ίδιο το θέμα του θανάτου καθώς υπάρχουν αναρίθμητα έργα σχετικά. Η ταραχή που μας προκαλείται οφείλεται στον τρόπο που βρίσκουν το τέλος τους αυτά τα άτομα: πρόκειται πάντα για ένα βίαιο, αναπόφευκτο συμβάν (μία πτώση, ένα ατύχημα, ένας φόνος), το οποίο είναι ταυτόχρονα και λογική συνέπεια των καθημερινών, συνηθισμένων πράξεων αυτών των προσώπων. Υπάρχει, ωστόσο, κάτι που ξεφεύγει από τη λογική θεώρηση των πραγμάτων και που μας δίνει την αίσθηση ότι το όλο συμβάν δεν ταιριάζει καθόλου με την καθημερινότητα. Συνεπώς, η αλυσίδα των γεγονότων φαίνεται μη αποδεκτή και όμως η τέχνη του συγγραφέα την κάνει όχι μόνο πιστευτή αλλά και συνετή ταυτόχρονα. Όπως ήδη έχουμε αναφέρει, η ρουτίνα στα έργα του Κορτάσαρ μετατρέπεται σε περιπέτεια με όλη την ένταση, τα ρίσκα και τους κινδύνους που εμπεριέχουν οι περιπέτειες. Το ιδιαίτερο εδώ είναι πως η μετατροπή ρουτίνας-περιπέτειας οφείλεται πάντα σε ένα περιστατικό τόσο αναμενόμενο όσο και αλλόκοτο. Έτσι, το άτομο που ντύνεται μπερδεύεται μέσα στον λαβύρινθο του πουλόβερ που προσπαθεί να φορέσει και καταλήγει σε μία πτώση δώδεκα ορόφων· αυτός που διαβάζει το βιβλίο, μένει παγιδευμένος στη ασύλληπτη πιθανότητα της επαφής δύο κόσμων: τον «αληθινό» όπου ζει και τον «ψεύτικο» του μυθιστορήματος που διαβάζει, στον οποίο ο ίδιος ο αναγνώστης πέφτει θύμα απάτης και φόνου· τέλος, ο άντρας που κυκλοφορεί ήρεμα με τη μηχανή του απολαμβάνοντας μία υπέροχη μέρα δεν πεθαίνει από ένα απλό ατύχημα, για το οποίο μάλιστα δεν ευθύνεται ο ίδιος, αλλά από ένα παράξενο πέρασμα που ενώνει τον κόσμο του με την παλιά κοινωνία των Αζτέκων όπου θυσιάζεται για θρησκευτικούς λόγους. Τα παραπάνω συνδέονται με την –για τους κριτικούς– αγαπημένη πλευρά του έργου του Κορτάσαρ, που δεν είναι άλλη από τη σχέση που έχουν κάποια από τα διηγήματά του με τη λεγόμενη «φανταστική λογοτεχνία». Ας θυμηθούμε ότι στην ίδια κατηγορία βρίσκονται οι ιστορίες τεράτων και μάγων και, επιπλέον, κανονικά σε αυτήν την κατηγορία θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε τις ιστορίες επιστημονικής φαντασίας και τα παραμύθια. Πρόκειται, λοιπόν, για διηγήματα όπου το όποιο τους «μοτέρ» είναι ένα γεγονός «αδύνατο» (Αριστοτέλης), άρα, ένα συμβάν άσχετο με την πραγματικότητα – σύμφωνα βέβαια με την εικόνα της πραγματικότητας που μας προσφέρει η επιστήμη. Για παράδειγμα, ας εξετάσουμε λίγο το διήγημα «Η νύχτα ανάσκελα». Το γεγονός «μοτέρ» εδώ είναι το όνειρο. Η επιστήμη μας λέει ότι, πράγματι, οι άνθρωποι ονειρεύονται όταν κοιμούνται, και ότι κάποια σχέση έχουν τα όνειρα με τα μυστικά της ψυχής. Όμως η επιστήμη δεν λέει ότι τα όνειρά μας είναι το μέσο για προβλέψεις, ούτε για κανενός είδους επικοινωνία με κανέναν κόσμο. Αφού το όνειρο του διηγήματος «Η νύχτα ανάσκελα» έχει τέτοιες ιδιότητες είναι ένα «γεγονός μοτέρ» «αδύνατο», επομένως, «φανταστικό» και κατά συνέπεια μολύνει όλο το διήγημα το οποίο γίνεται ακολούθως φανταστικό. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει στο διήγημα «Συνέχεια των πάρκων», αφού και το πέρασμα από τον κόσμο της πραγματικότητας σε αυτόν της λογοτεχνίας θεωρείται ανύπαρκτο και, συνεπώς, φανταστικό. Επιπλέον, τα διηγήματα του Κορτάσαρ έχουν τις αρετές της «φανταστικής λογοτεχνίας»: προκαλούν φόβο, αναμονή και στενοχώρια. Και όμως, μόλις περνά το πρώτο σοκ απέναντι στις εκπληκτικές τραγωδίες των πρωταγωνιστών, ο αναγνώστης νιώθει ότι κάτι «δεν κολλάει». Αντιλαμβάνεται ότι, από τη μία πλευρά, η ιστορία είναι αριστούργημα, με εξαιρετική δουλειά στο μοντάρισμα των χαρακτήρων και υπέροχη τεχνική στους διαλόγους και μονολόγους. Ταυτόχρονα, καταλαβαίνει μία αντινομία, αφού τα «γεγονότα μοτέρ» των δύο διηγημάτων δεν είναι ούτε υπέροχα, ούτε εξαιρετικά. Αντιθέτως, είναι μπανάλ και κλισέ. Πώς στέκεται αυτή η φοβερή αντινομία, πώς μπορούν να έχουν τόσο εμφανή αδυναμία κάποια διηγήματα που είναι άριστα από όλες τις υπόλοιπες απόψεις; Μία καλή απάντηση είναι ότι ο Κορτάσαρ δεν δημιουργεί φανταστικά διηγήματα αλλά την παρωδία τους. Σαν να κλείνει το μάτι στον αναγνώστη λέγοντάς του «κοίτα προσεκτικά πόσο εύκολα καταλήγεις να πιστεύεις το απίστευτο και να τρομάζεις από το ανύπαρκτο»· «πραγματικά θεωρείς δυνατόν να διασχίζει κανείς διαφορετικούς κόσμους μέσω ενός ονείρου ή βιβλίου;»· «δεν κουράστηκες πια με την ατελείωτη επανάληψη αυτού του τεχνάσματος σε τόσες ταινίες και βιβλία δεύτερης κατηγορίας;». Το συμπέρασμα είναι ότι ο Κορτάσαρ ξαναδημιούργησε τα «τρυκ» της εμπορικής φανταστικής λογοτεχνίας για να γίνουν εδώ αντικείμενο ανάκρισης, κρίσης και κριτικής. Πρώτα τα επινοεί και έπειτα απαντά σε αυτά τα «τρυκ» μέσω του χιούμορ. Σύμφωνα με τα παραπάνω, στα φανταστικά διηγήματά του, ο Κορτάσαρ συνδέει το χιούμορ «πρώτου βαθμού» που είδαμε στις σάτιρες της καθημερινότητας με ένα ιδιαίτερο χιούμορ «δευτέρου βαθμού» στο οποίο ο στόχος της κοροϊδίας είναι η ίδια η λογοτεχνία. 3. Η ειρωνεία: Οκτάεδρο Έχουμε ρίξει μία ματιά σε δύο από τα χιουμοριστικά εργαλεία του Κορτάσαρ: τη σάτιρα και την παρωδία. Για να ολοκληρώσουμε τον σχολιασμό μας θα κοιτάξουμε λίγο μια τρίτη έκφανση του χιούμορ, πιο εξεζητημένη. Πρόκειται για μια μορφή ειρωνείας που, όπως και η τραγική ειρωνεία, γίνεται όχι στις λέξεις αλλά στα γεγονότα· θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε «ειρωνεία της ζωής». Αυτό το στοιχείο είναι το κλειδί της συλλογής Οκτάεδρο. Τα διηγήματά της περιέχουν γεγονότα εντελώς πιθανά και ρεαλιστικά, αλλά ιδιαίτερα σπουδαία ώστε να ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία γεγονότων που αλλάζουν τη φυσιολογική πορεία μιας ζωής. Για παράδειγμα, σε ένα από τα διηγήματα ο πρωταγωνιστής συναντά μία ωραία κοπέλα σε κάποια εθνική οδό και τη συνοδεύει μέχρι ένα σημείο της διαδρομής της, ενώ σε άλλο διήγημα, ο πρωταγωνιστής αγγίζει τη δόξα και τα βραβεία χάρις στη βιογραφία που έγραψε για έναν άλλο καλλιτέχνη. Στο πρώτο διήγημα ο συγγραφέας μάς ενημερώνει για τις φαντασιώσεις και τις ψευδαισθήσεις του πρωταγωνιστή σχετικά με την κοπέλα, οι οποίες δεν πραγματοποιούνται και όλα τελειώνουν την στιγμή ακριβώς που φτάνουν στο σημείο εκείνο του δρόμου που η νέα ήθελε, για να συνεχίσει τελικά τον δρόμο της. Επομένως, η ζωή έφερε, ξαφνικά και αυθόρμητα, μια ψευδαίσθηση στο πρόσωπο του διηγήματος και μαζί, ως λογική συνέπεια, τη διάλυσή της. Από την ψευδαίσθηση δεν μένει κανένα ίχνος εκτός από αυτό της απογοήτευσης. Η βασική ιδέα, λοιπόν, είναι ότι η ζωή μάς δίνει ελπίδες, που όμως μας τις παίρνει πίσω εξαιτίας του τρόπου που μας τις προσφέρει. Σαν να μας ξεγελάει η ζωή, σαν να βρίσκει γελοία την ευπιστία μας, την αφέλειά μας, την αλλόκοτη επιμονή να κρατιόμαστε από κάτι που ξέρουμε ότι είναι απίθανο να πραγματοποιηθεί. Στο διήγημα του βραβευμένου συγγραφέα, η δόξα οφείλεται τόσο στην καλλιτεχνική ποιότητα του προσωπικού του έργου όσο και στον θαυμασμό του κοινού απέναντι στο έργο του ατόμου του οποίου την βιογραφία γράφει. Ο συγγραφέας πιστεύει αληθινά στην σπουδαιότητα του άλλου καλλιτέχνη μέχρι τη μέση του διηγήματος, όταν για να συμπληρώσει κάποια κενά κάνει μια δεύτερη έρευνα ανάλογου ζήλου με την πρώτη που είχε καταλήξει στο βραβευμένο βιβλίο. Η δεύτερη αυτή έρευνα καταλήγει σε αντίθετα αποτελέσματα. Με άλλα λόγια, λόγω της αφοσίωσής του, ο πρωταγωνιστής αρχικά ανακαλύπτει ένα σπουδαίο άτομο και μετά αντιλαμβάνεται ότι τελικά όχι μόνο δεν ήταν καθόλου σπουδαίο αλλά ήταν και ανήθικο. Κατά συνέπεια, καταρρέει ο θαυμασμός του και ακολούθως η δόξα του επειδή όταν αποφασίζει να πει την καινούργια αλήθεια στο κοινό, αυτό τον απορρίπτει. Έτσι κερδίζει και χάνει τη φήμη εξαιτίας μίας μεμονωμένης πράξης: της βιογραφίας του άλλου καλλιτέχνη. Συνεπώς, και σε αυτό το διήγημα, συναντάμε την «ειρωνεία της ζωής» που ξεγελάει αυτόν που παρασύρεται από τις ψευδαισθήσεις που η ίδια η ζωή του προσφέρει. Η διαφορά μεταξύ των δύο διηγημάτων είναι ότι στο πρώτο όλα συμβαίνουν αποκλειστικά και μόνο στις σκέψεις του πρωταγωνιστή, ενώ στο δεύτερο τα γεγονότα είναι πραγματικά. Ωστόσο μοιάζουν στα βασικά: στη «χειρονομία» της Μοίρας, σε εκείνη την πικρή κοροϊδία της ζωής. Βλέπουμε, λοιπόν, ότι τα διηγήματα του Οκταέδρου, δείχνουν το πρόσωπο της πραγματικότητας αντίθετα από το Τέλος του παιχνιδιού και το Ιστορίες των Χρονόπιων και των Φημών· ενώ τα δύο τελευταία μας βάζουν σε εγρήγορση απέναντι στις εκπλήξεις της ζωής, το πρώτο μας λέει ότι θα ήταν προτιμότερο να αγνοούμε αυτές τις εκπλήξεις, να μην παρασυρόμαστε και να μένουμε ταπεινοί στην ασφάλειά μας και στην άνοστη ρουτίνα μας. 4. Ούτε τραγωδία ούτε κωμωδία Ο Αριστοτέλης μας έδειξε ότι τόσο η τραγωδία όσο και η κωμωδία βασίζονται στη θέση των προσώπων-χαρακτήρων σε σχέση με το κοινό: σπουδαία πρόσωπα που προκαλούν θαυμασμό στην τραγωδία, υποβιβασμένα ωστόσο στην κωμωδία. Αυτή η διευκρίνιση μας βοηθάει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι χαρακτήρες του Κορτάσαρ έχουν μέσα τους και το μεγαλείο και τη μικροπρέπεια· τους εαυτούς τους θαυμάζουν αλλά και με τους εαυτούς τους γελάνε. Κάθε διήγημα, είτε ταυτίζεται ο αναγνώστης με τους χαρακτήρες του, είτε παραμένει στην απλή ανάγνωση, λειτουργεί σαν καθρέφτης μέσα από τον οποίο ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί τα μειονεκτήματα και τις αδυναμίες του, χωρίς πόνο, με το καταδεκτικό χαμόγελο της αυτοκριτικής και την αυτοσυνείδηση.

Σύνδεση