Πρόσκληση στο εργαστήρι του ποιητή

Johann Peter Εckermann, Συνομιλίες με τον Γκαίτε, τόμοι A΄ και Β΄, μτφρ. Δημήτρης Δημοκίδης, επιμ. Τατιάνα Λιάνη, εισαγωγή - επίμετρο Κατερίνα Καρακάση, Printa, Αθήνα 2014, σελ. 448+448 Τον ερμηνευτή του κλειδοκύμβαλου Γιόχαν Γκότλιμπ Γκόλντμπεργκ δεν θα τον θυμόταν σήμερα κανείς αν δεν είχε συνθέσει ο Μπαχ τις τριάντα Goldberg Variationen, ως κάτι ανάλαφρο για να παίζει ο νεαρός μουσικός στον πάσχοντα από αϋπνίες ευεργέτη του. Ούτε το όνομα του Ντιαμπέλι θα είχε επιβιώσει, αν δεν είχε συναρτηθεί με τις εξαίσιες παραλλαγές του Μπετόβεν. Θα μπορούσε κανείς να πει πως κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον Γιόχαν Πέτερ Έκερμαν, αυτοδίδακτο ποιητή, ο οποίος θα έμενε κατά πάσα πιθανότητα στην αφάνεια αν δεν είχε συνδέσει το όνομά του (και την ζωή του) με έναν από τους αστέρες της εποχής του: τον Γιόχαν Βόλφγκαγκ φον Γκαίτε. Ο Έκερμαν συνοδεύει τον Γκαίτε τα τελευταία χρόνια της ζωής του, από το 1823 ως το 1832, εκτελώντας χρέη επιμελητή και συνομιλητή: Ο ηλικιωμένος Γκαίτε διαπιστώνει γρήγορα ότι ο προικισμένος νεαρός έχει τον απαραίτητο ενθουσιασμό και ζήλο που θα τον καταστήσουν ιδανικό βοηθό για το έργο που έχει αποφασίσει να φέρει σε πέρας προς το τέλος της ζωής του: την έκδοση των Απάντων του. Του αναθέτει λοιπόν –αμισθί– την ταξινόμηση και επιμέλεια των χειρογράφων του, προσφέροντάς του ταυτόχρονα απλόχερα, στις διαρκείς τους συναντήσεις, τις απόψεις και σκέψεις του. Ο νεαρός Έκερμαν, κολακευμένος από την εμπιστοσύνη του μεγάλου άνδρα, δουλεύει ακούραστα, ενθουσιασμένος που βρίσκεται άξαφνα στην καρδιά της πνευματικής ζωής της Βαϊμάρης, ενός κόσμου στον οποίο εξαιτίας της ταπεινής του καταγωγής δεν θα είχε πρόσβαση αλλιώς. Η σχέση τους, σχέση μαθητή και δασκάλου, αποτυπώνεται στις Συνομιλίες με τον Γκαίτε, έργο ζωής του Έκερμαν, με το οποίο ελπίζει, με την ευλογία του Γκαίτε, να καταξιωθεί ως λογοτέχνης και να βελτιώσει την πενιχρή οικονομική του κατάσταση. Επί σειρά ετών καταγράφει τις συνομιλίες τους ελπίζοντας σε μια έκδοση με την έγκριση ή και, ιδανικά, με έναν πρόλογο από τον ίδιο τον Γκαίτε. Εκείνος, γνωρίζοντας ότι μια τέτοια έκδοση θα σήμαινε το τέλος της συνεργασίας τους, δίνει μεν την έγκρισή του, αναβάλλει ωστόσο διαρκώς την χρονολογία της έκδοσης, ενώ ταυτόχρονα αναθέτει τόση δουλειά στον Έκερμαν, ο οποίος μάταια αποπειράται να αυτονομηθεί, που να μην του απομένει χρόνος να δουλέψει τις Συνομιλίες. Έτσι, οι συναντήσεις τους και οι συνομιλίες παρατείνονται ως την παραμονή του θανάτου του Γκαίτε και οι δύο τόμοι θα δημοσιευτούν το 1836, χωρίς ωστόσο να φέρουν την προσδοκώμενη καταξίωση και οικονομική κατοχύρωση στον συγγραφέα τους. Ο χαριστικά, με την μεσολάβηση του Γκαίτε, ανακηρυγμένος διδάκτορας αποτελεί εύκολο στόχο για όσους ενοχλούνται από την δόξα του Γκαίτε, που εξακολουθεί και μετά θάνατον να λειτουργεί ως μέτρο στα γερμανικά γράμματα. Οι Συνομιλίες αγνοούνται ή εισπράττουν αρνητικά σχόλια ουσιαστικά ως τις αρχές του 20ού αιώνα, οπότε και αρχίζει η συστηματική φιλολογική ενασχόληση με αυτές. Στις συνομιλίες αυτές ο ρόλος του Έκερμαν –ο οποίος δεν έβλεπε τον εαυτό του ως γραμματέα του Γκαίτε αλλά ως συνομιλητή, αν όχι φίλο του– είναι να δίνει την αφορμή στον «δάσκαλο» να αναπτύξει ένα θέμα: συχνά οι αφορμές είναι χειροπιαστές, ένα αγαλματίδιο ή μια γκραβούρα, άλλοτε αναφέρει κάποια παράσταση, μία γνωριμία («τον πληροφόρησα ότι είχα δει την προηγουμένη το Δούκα του Ουέλλινκτον…» (Α΄, 215) ή κάποιο κείμενο που διάβασε. Κάνοντας ερωτήσεις και ζητώντας επεξηγήσεις παροτρύνει τον Γκαίτε να αναπτύξει περαιτέρω τις θέσεις του, διευρύνοντας συχνά το αντικείμενο της συζήτησης: «Είχα αγοράσει μια αγγλική Βίβλο, στην οποία όμως προς μεγάλη λύπη μου δεν περιέχονταν τα απόκρυφα βιβλία, τα οποία είχαν αποκλεισθεί ως μη γνήσια και ως στερούμενα θεϊκής προέλευσης. (…) Εξέφρασα στον Γκαίτε την λύπη μου για την εξαιρετικά στενόμυαλη θεώρηση (…). “Συμφωνώ απολύτως μαζί σας” είπε ο Γκαίτε. “Υπάρχουν όμως δύο πρίσματα μέσα από τα οποία μπορούμε να εξετάσουμε τα βιβλικά πράγματα.”» (Β΄, 410). Ο Έκερμαν λειτουργεί στους διαλόγους αυτούς ως κάτοπτρο που επιτρέπει στον καταξιωμένο Γκαίτε να λάμψει σε όλο του το μεγαλείο: Μέσα από τις Συνομιλίες επιβεβαιώνεται η εικόνα του Γκαίτε ως homo universalis, ενός λογίου που ενδιαφέρεται εξίσου για την λογοτεχνία, τις τέχνες, την θρησκειολογία, την φιλοσοφία και τις θετικές επιστήμες, τις ανακαλύψεις και τα τεχνικά επιτεύγματα της εποχής του. Συναντάμε εδώ μια από τις πλέον εντυπωσιακές προσωπικότητες της νεώτερης γερμανικής γραμματείας, με ισχυρές απόψεις για την ιστορία, την πολιτική, τις τέχνες, αλλά και τα φυσικά φαινόμενα. Οι θεματικές εναλλάσσονται και επανέρχονται πολλάκις στις συζητήσεις που απαρτίζουν τους τόμους αυτούς και ο προσεκτικός αναγνώστης θα αναγνωρίσει θέσεις που γνωρίζει από άλλα έργα του Γκαίτε, όπως την θεωρία του περί χρωμάτων, τις απόψεις του για τον ρομαντισμό κτλ, ενώ θα ανακαλύψει σε κάποια σημεία και αντιθέσεις, γεγονός που προσδίδει αληθοφάνεια στο κείμενο, καθότι πρόκειται για διαλόγους που έλαβαν χώρα επί εννέα έτη, και όχι συγκροτημένες μελέτες πάνω σε κάποιο θέμα. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση αναφέρεται στο πρόσφατο παρελθόν, στην παρελθούσα ημέρα, ενώ μεγάλο μέρος του κειμένου καταλαμβάνουν οι διάλογοι, τους οποίους ο συγγραφέας παραθέτει αυτολεξεί. Το κείμενο διαρθρώνεται επομένως ανά ημέρες, τα χωρία φέρουν αντί επικεφαλίδας ημερομηνίες και συχνά προσδιορίζεται η μέρα της εβδομάδας και η ώρα της συζήτησης. Έτσι δημιουργείται στον αναγνώστη η εντύπωση ότι διαβάζει το χρονικό μιας σχέσης, ότι μοιράζεται με τους συνομιλητές τις σχεδόν καθημερινές τους συναντήσεις. Ωστόσο πρόκειται για μια προσεκτικά σκηνοθετημένη εντύπωση, καθώς το κείμενο που κρατάμε στα χέρια μας και που δείχνει σαν ημερολόγιο το οποίο συμπληρώνεται στο τέλος κάθε ημέρας, στην πραγματικότητα καταγράφεται βάσει αφαιρετικών σημειώσεων χρόνια αργότερα. Η κριτική που στάθηκε συχνά στο ζήτημα της αυθεντικότητας των Συνομιλιών απέδειξε πως ο Έκερμαν ενίοτε παρεμβαίνει αλλάζοντας την σειρά των συζητήσεων, επιλέγοντας εκείνες που ταιριάζουν στο πορτρέτο του μεγάλου άνδρα που ήθελε να συνθέσει, ενώ είναι πιθανό κάποιοι από αυτούς τους διαλόγους να μην πραγματοποιήθηκαν ποτέ. Σε αντίθεση λοιπόν με τον περιστασιακό ρόλο του Γκόλντμπεργκ και του Ντιαμπέλι στα παραδείγματα που ανέφερα παραπάνω, ο Έκερμαν είναι ο προσεκτικός σκηνοθέτης αυτών των Συνομιλιών, ο οποίος δημιουργεί επιλέγοντας, ανακατατάσσοντας, ταξινομώντας και απορρίπτοντας. Τα όρια μεταξύ χρονικού και μυθοπλασίας συγχέονται επομένως εδώ, και σε αρκετά σημεία ο Έκερμαν θεματοποιεί τον ρόλο του ως συμπιλητή, ως του δημιουργού αυτού του προσεκτικά συναρμολογημένου πορτρέτου: «Με όλα αυτά μου έρχεται στο νου ένα ανέκδοτο διαφορετικού τύπου, που ο Γκαίτε μου είχε αφηγηθεί παλαιότερα και που θα μπορούσε να βρει εδώ τη θέση του.» (Β΄, 402). Το κείμενο που προκύπτει χαρακτηρίζεται από γλωσσική αρτιότητα, έχει δε τονιστεί από την κριτική ότι και τα χωρία που αντιστοιχούν στις συμβολές του Έκερμαν στον διάλογο βρίσκονται υφολογικά πολύ κοντά στον τρόπο έκφρασης του Γκαίτε, έτσι ώστε συχνά να μην ξεχωρίζουν οι δύο συνομιλητές. Πρόκειται λοιπόν για έναν ιδιαίτερα προικισμένο μαθητή, που είναι σε θέση να φέρει σε πέρας το έργο που ανέλαβε: να συνοδεύσει ως «δορυφόρος» το λαμπερό άστρο του Γκαίτε στα τελευταία χρόνια της ζωής του, αναδεικνύοντάς το με όλες του τις δυνάμεις. Οι Συνομιλίες παρουσιάζουν και ένα άλλο ενδιαφέρον: αν εστιάσει κανείς στις περιγραφές των κινήσεων και χειρονομιών, θα προσέξει ότι δεν συμβάλλουν απλώς στην αληθοφάνεια του διαλόγου, αλλά αποτυπώνουν επίσης την σχέση ισχύος και εξάρτησης μεταξύ των συνομιλητών. Έτσι παρουσιάζεται ο ηλικιωμένος δάσκαλος που μοιράζεται την εμπειρία μιας ζωής με τον νεαρό θαυμαστή του: «...μετά, σαν να κάτι να σκέφτηκε ξαφνικά, ήρθε προς το μέρος μου και, βάζοντας το δάχτυλο στα χείλη, μου είπε τα εξής: “Θα σας αποκαλύψω κάτι, που θα το δείτε πολλές φορές να επιβεβαιώνεται στη ζωή σας.”» (Α΄, 212). Ακούραστα τονίζει ο Έκερμαν πόσο ευεργετικές είναι γι’ αυτόν αυτές οι κουβέντες: «Απόψε είχα την ευχαρίστηση να ακούσω κάποιες ιδέες του Γκαίτε για το θέατρο» (Α΄, 219), ενώ τονίζει πόσο πολύ φροντίζει να ικανοποιεί τον δάσκαλό του: «…ενώ εγώ έμεινα καθισμένος στην καρέκλα μου στο τραπέζι, πράγμα που ξέρω ότι αρέσει στον Γκαίτε.» (Α΄, 212). Οι διάλογοι αυτοί επιτρέπουν στον αναγνώστη να ρίξει μια ματιά στο «εργαστήριο του ποιητή», την δουλειά εν προόδω: αποκομίζουμε μια εντύπωση για το εύρος των ενδιαφερόντων του και τον πλούτο των σκέψεών του, αντιλαμβανόμαστε τις αντιθέσεις, τις στιγμές της ικανοποίησης, αλλά και τις δυσκολίες της πνευματικής εργασίας. Ταυτόχρονα, χάρη στην προσεκτική κατασκευή του Έκερμαν διαμορφώνουμε μια εικόνα για την καθημερινότητα και τους τρόπους συναναστροφής του μεγάλου άνδρα με τους ανθρώπους που τον περιτριγύριζαν. Συχνά σχολιάζει ο αφηγητής την εντύπωση που προκαλεί ο Γκαίτε στην ομήγυρη: «Όλοι βρήκαν τα λόγια αυτά του Γκαίτε πειστικά, και ήταν διατεθειμένοι να δουν το θέμα κι απ’ την πλευρά αυτή» (Β΄, 178), «Η παρουσία του προκάλεσε εξαιρετική εντύπωση, ιδίως δε σε εκείνους που δεν τον είχαν δει ποτέ» (Β΄, 403). Σε άλλες περιπτώσεις διαφαίνεται η υπεροψία της διασημότητας απέναντι σε άλλους ποιητές, όπως όταν αναφέρεται η γνώμη του για τον Σλέγκελ: «“Φυσικά από πολλές απόψεις δεν είναι άντρας” είπε ο Γκαίτε, “όμως δεν μπορείς να του αρνηθείς τον πλούτο της καλλιέργειάς του και το μεγάλο του έργο”. (…) Μου ανέφερε ότι ο Σλέγκελ τον είχε επισκεφθεί το σούρουπο και ότι οι δυο τους είχαν μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και πολύ διδακτική για τον ίδιο συζήτηση για λογοτεχνικά και ιστορικά θέματα. “Βέβαια” συμπλήρωσε, “δεν μπορείς να περιμένεις σταφύλια από τα αγκάθια, ούτε σύκα από τα γαϊδουράγκαθα· κατά τα άλλα, όλα υπέροχα”». (Β΄, 263). Είναι αυτές οι λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής που καθιστούν την ανάγνωση των Συνομιλιών γοητευτική, πέρα από το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το περιεχόμενο των συζητήσεων καθεαυτό. Η ελληνική έκδοση του έργου σε δύο τόμους προσφέρει στο ελληνικό κοινό το κείμενο του Έκερμαν στο σύνολό του, σε μια προσεγμένη έκδοση: Ο Δημήτρης Δημοκίδης αποφεύγει στην μετάφρασή του αρχαιοπρεπείς εκφράσεις και επιλέγει μια γλώσσα σημερινή, που συμβάλλει στην δημιουργία της εντύπωσης και στον έλληνα αναγνώστη ότι πραγματικά παραβρίσκεται σε έναν διάλογο. Μια σειρά υποσημειώσεων παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες για τόπους, ανθρώπους και πράγματα τις εποχής, εξασφαλίζοντας την κατανόηση του κειμένου. Η λεπτομερής εργοβιογραφία του Έκερμαν στον Α΄ τόμο αποτελεί κατά κάποιον τρόπο φόρο τιμής στον αδικημένο συγγραφέα, ενώ μια σειρά από πορτρέτα και γκραβούρες του Γκαίτε και των ανθρώπων του περιβάλλοντός του, καθώς και το εξώφυλλο της πρώτης ελληνικής έκδοσης τμήματος των Συνομιλιών το 1918, σε μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη, αποτελούν ένα ευχάριστο κλείσιμο του Β΄ τόμου. Οι Συνομιλίες πλαισιώνονται από μια εισαγωγή (Α΄ τόμος) και ένα επίμετρο (Β΄ τόμος) της Κατερίνας Καρακάση, επίκουρης καθηγήτριας γερμανικής και συγκριτικής γραμματολογίας. Στα δύο αυτά εξαιρετικά κατατοπιστικά κείμενα η Καρακάση δίνει πληροφορίες σχετικά με τον Έκερμαν και την σχέση του με τον Γκαίτε, καθώς και το πλαίσιο της δημιουργίας αλλά και την πρόσληψη των Συνομιλιών, μεταφέροντάς μας τόσο τις σκωπτικές (Χάινριχ Χάινε: Έκερμαν, «ο παπαγάλος του Γκαίτε») όσο και τις θετικές φωνές (Φρίντριχ Νίτσε: «το καλύτερο γερμανικό βιβλίο»). Τοποθετεί το έργο στα γραμματολογικά του συμφραζόμενα, ως παράδειγμα του είδους των συνομιλιών / διαλόγων με κάποιον επιφανή, είδος που την εποχή αυτή άλλωστε είχε μεγάλη απήχηση: η έκδοση των αντίστοιχων διαλόγων του Μέντουιν με τον Βύρωνα (Thomas Medwin, Journal of the Conversations of Lord Byron, London 1824), τον οποίο και θαύμαζε ο Γκαίτε, λειτούργησαν χωρίς αμφιβολία ως πρότυπο του εγχειρήματος του Έκερμαν. Πέρα από τα γραμματολογικά αυτά στοιχεία, η Καρακάση εστιάζει στην μέθοδο που εφαρμόζει ο Έκερμαν, τονίζοντας τον ρόλο του ως εμπνευστή και συγγραφέα αυτού του λογοτεχνικού πορτρέτου του Γκαίτε. Τέλος προσφέρει μια κριτική επισκόπηση της σχετικής βιβλιογραφίας, σκιαγραφώντας τις διαφορετικές απόψεις των ερευνητών: αφενός παρουσιάζει –και αντικρούει– την άποψη σύμφωνα με την οποία ο Έκερμαν είναι θύμα εκμετάλλευσης του Γκαίτε, ή ότι οι Συνομιλίες αποτελούν δείγμα μιας διαταραγμένης ψυχοπαθολογίας, ότι ο Έκερμαν στερούνταν καλλιτεχνικών ικανοτήτων και πως εκτελούσε απλώς χρέη στενογράφου και, αφετέρου, συζητά τις φωνές εκείνες της κριτικής που θέτουν το ζήτημα της αυθεντικότητας του κειμένου, προσπαθούν να επαληθεύσουν τα στοιχεία των συνομιλιών, διασταυρώνοντάς τα με πληροφορίες από άλλες πηγές, αποκαλύπτοντας την «αλήθεια» κάποιων διαλόγων και την πλασματικότητα κάποιων άλλων. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για την προσεκτική καταγραφή και ανάπλαση μιας «ποιητικής εν τω γίγνεσθαι» αυτού του μεγάλου λόγιου και ποιητή, από έναν εξαιρετικά προικισμένο μαθητή, ο οποίος δεν πέφτει στην παγίδα της εξομάλυνσης του πολυσχιδούς πορτρέτου που έχει βαλθεί να δημιουργήσει. Πρόκειται για μια έκδοση που έρχεται να πλαισιώσει το έργο του Γκαίτε που κυκλοφορεί στα ελληνικά, δίνοντας στον έλληνα αναγνώστη την ευκαιρία να μεταφερθεί, κατά την διάρκεια της ανάγνωσης των δύο τόμων, στην γοητευτική ατμόσφαιρα των λογίων της Βαϊμάρης των αρχών του 19ου αιώνα.

Πρόσκληση στο εργαστήρι του ποιητή

Σύνδεση