Εικόνα - Λέξεις: σημειώσατε 2

Ανταίος Χρυσοστομίδης, Οι κεραίες της εποχής μου ΙΙ, Καστανιώτη, Αθήνα 2013, σελ. 640 «Η λογοτεχνία (…) μας βάζει να ταξιδεύουμε στον κόσμο, να ταξιδεύουμε στις ζωές των άλλων, να ταξιδεύουμε στον ίδιο μας τον εαυτό.» Αντόνιο Ταμπούκι Παρουσιάζοντας το βιβλίο του Χαβιέρ Μαρίας για τις ζωές συγγραφέων από τον 18ο ως και τον 20ό αιώνα, στο τεύχος 54 της ARB, επισήμαινα ότι, κατά βάθος, ο Μαρίας διάλεξε συγγραφείς που πάρα πολύ θα ήθελε να είχε γνωρίσει από κοντά. Τα σχόλιά του, για καθημερινές συνήθειες, ερωτικούς καημούς, οικονομικές δυσκολίες, αγωνίες και οράματα των από χρόνια ή κι από αιώνες νεκρών διασημοτήτων που ανθολόγησε, φανερώνουν δυσφορία και θλίψη επειδή δεν πρόλαβε να συγχρωτιστεί με αυτά τα εκλεκτά πνεύματα, να γίνει φίλος με τους πιο πολλούς και να ανοίξει πολύωρες συζητήσεις με όλους, για τη ζωή και τα έργα τους. Με το να διαλέξει σύγχρονούς του συγγραφείς, ο Ανταίος Χρυσοστομίδης απέφυγε εξ αρχής τέτοιο κίνδυνο. Προσέγγισε, ταξίδεψε, συνάντησε, κουβέντιασε, συνέφαγε, διαφώνησε, συμφώνησε, συγκινήθηκε, ανέπτυξε οικειότητα κι έγινε φίλος σχεδόν με όλους τους εξήντα και πλέον συγγραφείς (μεταξύ τους και ο Χαβιέρ Μαρίας) που περιλαμβάνουν ο πρώτος και ο δεύτερος τόμος των Κεραιών. Με κάποιους γνωριζόταν ήδη, έχοντας μεταφράσει βιβλία τους, και με άλλους, όπως ο Αντόνιο Ταμπούκι (στον οποίο αφιέρωσε το πιο καλογραμμένο κείμενο του πρώτου τόμου), ήταν από παλιά και μεταφραστής και φίλος. Βεβαίως, υπήρχαν οι τηλεοπτικές εκπομπές πίσω από την προετοιμασία και την εξέλιξη αυτών των συναντήσεων. Όταν είσαι ένας εξαιρετικός μεταφραστής, όταν εκπροσωπείς ένα μεγάλο εκδοτικό οίκο κι όταν ενδιαφέρεσαι για μια εκτενή τηλεοπτική συνέντευξη, δύσκολα ο συγγραφέας απορρίπτει την πρόσκληση. Όση διεθνή αναγνώριση κι αν απολαμβάνει, ενώ η προοπτική για μεταφράσεις βιβλίων του ή την τηλεοπτική του προβολή αφορά μια μικρή χώρα. Αλλά δεν επρόκειτο ποτέ για τη διεκπεραιωτική δουλειά ενός δημοσιογράφου και την καταδεκτική συναίνεση μιας λογοτεχνικής διασημότητας. Το είδαμε πολύ καλά στις εκπομπές, με τη Μικέλα Χαρτουλάρη δίπλα στον Ανταίο Χρυσοστομίδη, κι ακόμη καλύτερα το βλέπουμε στα κείμενα των δύο τόμων. Έστω και αν η διασημότητα είχε φτάσει σε Νόμπελ, έστω και αν μιλούσε σε γλώσσα που δεν χειρίζονταν οι λαμβάνοντες τη συνέντευξη (άρα απαιτούνταν μεταφραστής), έστω και αν ο χώρος δεν ήταν ιδιαίτερα οικείος, αναδυόταν κάτι πολύ περισσότερο από μια ευγενική εγκαρδιότητα, την κάθε φορά, και από προβλέψιμες αποκαλύψεις περί την συγγραφική «κουζίνα». Παντού, η ευστοχία των ερωτήσεων, η βαθιά γνώση του συγγραφικού έργου και η ετοιμότητα για συμπληρωματικά σχόλια υπερέβησαν τα αναμενόμενα από σχετικές συνεντεύξεις. Η δε ευαισθησία τής παραπέρα, γραπτής, επεξεργασίας όσων είχαν ειπωθεί, με τη συρραφή αποσπασμάτων από βιβλία κάθε συγγραφέα, κατέληξε σε σπουδαία μελέτη για την ουσία της λογοτεχνίας, πίσω από συνοπτικά πορτρέτα λογοτεχνών. Με ακόμη μεγαλύτερη ευκρίνεια, απ’ όση ήδη υπήρχε στις τηλεοπτικές εκπομπές, δεν παίρνει κανείς μόνο την εικόνα που οι συγγραφείς θέλουν να δώσουν για τους εαυτούς τους, ουδέτερα μεταφερμένη στο «γυαλί» ή στο χαρτί. Παίρνει, θα έλεγα χωρίς διάθεση μεγαληγορίας, την κορυφαία εκδοχή αυτού που καταφέρνει η λογοτεχνία: να μετατρέπει, δηλαδή, το ατομικό σε οικουμενικό, καθώς ο προσωπικός πόνος που ο συγγραφέας κρύβει στον πόνο των ηρώων του, γίνεται κι αναγνωρίζεται ως πόνος του αναγνώστη, εξίσου. Η επισήμανση που υπάρχει στη συνέντευξη του Νταβίντ Γκρόσμαν, νομίζω πως τα λέει όλα. Λίγο πριν ολοκληρώσει το κορυφαίο του μυθιστόρημα, Στο τέλος της γης, ο γιος του συγγραφέα σκοτώθηκε στα σύνορα Ισραήλ-Λιβάνου. Φυσικά, το γεγονός είχε κρίσιμο ρόλο στην εξέλιξη της δουλειάς του. Αλλά, όπως επισημαίνει ο Χρυσοστομίδης: «Πώς μπορείς να ρωτήσεις έναν άνθρωπο για το πιο οδυνηρό γεγονός της ζωής του; Δεν μπορείς. Περιμένεις να σου μιλήσει ο ίδιος γι’ αυτό.» Και ασφαλώς σου μιλάει, εν τέλει, αν είσαι πηγαία ευαίσθητος και διακριτικός – όχι αν προσποιείσαι για να φέρει αποτέλεσμα. Αλλά ακόμη πιο τέλειο παράδειγμα, γι’ αυτό το προσωπικό άνοιγμα, το έχουμε στη συνέντευξη της Χέρτα Μύλερ (πρώτης του δεύτερου τόμου). Η προσέγγιση είχε γίνει με δυσκολία, η συνάντηση μετά από αρκετές αναβολές, η βραβευμένη με Νόμπελ συγγραφέας μιλούσε μόνο ρουμανικά και γερμανικά –τις δύο μητρικές της γλώσσες– και η συνέντευξη δινόταν με βοήθεια μεταφραστή. Ωστόσο, ένας Χρυσοστομίδης μαγεμένος από τα έργα της άκουγε, ολοφάνερα, με περισσότερες από πέντε αισθήσεις. Παρακολουθούσε τις λέξεις όπως και τις σιωπές, όσα έλεγε η Μύλερ και όσα έλεγαν οι ήρωές της (ιδίως ο ήρωας του μυθιστορήματος Ο άγγελος της πείνας), διασταυρωνόταν μαζί της σε ζοφερά τοπία της Ρουμανίας του ’70 και του ’80, συμμεριζόταν το πείσμα της, ζούσε τις απελπισίες της, έμενε κι ο ίδιος περιδινούμενος στον ίλιγγο εναλλαγών πλήξης και τρόμου, κατά τις ατελείωτες ώρες συνεδριάσεων σε εργατικές συγκεντρώσεις. Κοντολογίς, παρακολουθούσε, συνέπασχε και στοχαζόταν. Ειδικά οι σελίδες 30 ως 32, κορυφώνουν αυτή την ιδεώδη ενσυναίσθηση. Δύο σελίδες με μία όλο όλο τελεία, από παράγραφο σε παράγραφο, δείχνουν τι θα πει χείμαρρος συνειρμών κι απαιτούν λογοτεχνική δεξιοτεχνία για να καθηλώσουν τον δικό τους αναγνώστη, όπως τον καθηλώνουν. Εδώ, επίσης, αναδεικνύεται η πλήρης επικράτηση των κειμένων των Κεραιών έναντι των τηλεοπτικών εκπομπών. Στις εκπομπές, βλέπει κι ακούει κανείς ό,τι του δίνουν οι δικές του αισθήσεις. Πρόσωπα, χειρονομίες, χροιές φωνών, επιτονισμούς, εσωτερικά σπιτιών ή άλλων κτισμάτων, αστικά ή εξοχικά περιβάλλοντα, δρόμους. Στα κείμενα, τα παραλαμβάνει όλα αυτά εμπλουτισμένα από τη ματιά του Ανταίου Χρυσοστομίδη. Τα άπειρα διαβάσματά του, τη γλωσσική του ευαισθησία, την εικαστική του καλλιέργεια, τις σπουδές ενός ολοκληρωμένου αρχιτέκτονα. Εικόνες - λέξεις, σημειώσατε 2, λοιπόν. Θεμελιακό ερώτημα σε όλες τις συνεντεύξεις είναι, φυσικά, γιατί γίνεται κάποιος συγγραφέας. Αποτελεί η εμπλοκή του στη λογοτεχνία βάσανο, αρρώστια, λύτρωση, αντίσταση, θάνατο, αιωνιότητα; Είναι η ευκαιρία ενός παιδιού από πολύ φτωχή οικογένεια, όπως ο Ίαν Ράνκιν, να κερδίσει πλούτο και δόξα; Είναι, αντίθετα, η απαλλαγή από το στίγμα μιας αριστοκρατικής καταγωγής για κάποιον που ζει σε Λαϊκή Δημοκρατία, όπως ο Πέτερ Εστερχάζι; Είναι η πρόθεση να δώσει μιαν άλλη διάσταση στην αυστηρή, επιστημονική του δραστηριότητα, όπως ο Ουμπέρτο Έκο; Είναι η προσδοκία ευρείας κοινωνικής αποδοχής ομοερωτικών προτιμήσεων, όπως στην περίπτωση της Σάρα Ουότερς; Είναι η κρίσιμη επέκταση μιας μακράς σειράς πολιτικών παρεμβάσεων, όπως για τον Αλάα Αλ-Ασουάνι; Πολύ χονδρικά, η τεράστια ποικιλία σχετικών απαντήσεων καταλήγει σε δύο ενδεχόμενα: η συγγραφή ως παρέμβαση ή ως αυτοθεραπεία. Γράφει κανείς, εν τέλει, είτε για να αλλάξει τον κόσμο είτε για να συμβιβαστεί με τον εαυτό του. Ή, στον συνδυασμό των δύο, για να συμβιβαστεί με τον εαυτό του σε έναν κόσμο που δεν αλλάζει. Οι συνεντεύξεις των τριών μεγάλων συγγραφέων του Ισραήλ –Άμος Οζ (συνέντευξη στον Α΄ τόμο), Αβραάμ Γεοσούα και Νταβίντ Γκρόσμαν (στον Β΄)– αναδεικνύουν χαρακτηριστικά, νομίζω, αυτό το τελευταίο ενδεχόμενο. Ωστόσο, η λογοτεχνία δεν εξασφαλίζει ούτε την αποτελεσματική παρέμβαση ούτε τη θεραπευτική ανακούφιση. «Η λογοτεχνία δεν μπορεί να έχει βεβαιότητες, δεν μπορεί να παραδίδει μαθήματα», δήλωνε ο Ταμπούκι (σ. 99 του Α΄ τόμου). «Το πολύ πολύ που μπορεί να πει η λογοτεχνία», συνέχιζε, «είναι πως η αλήθεια δεν είναι πάντα φανερή, πως τα πράγματα μπορούν να είναι έτσι, αλλά μπορούν να είναι και αλλιώς, ότι πάντα υπάρχουν κρυμμένες αλήθειες». Το ίδιο, πιο παραστατικά και με μια παραπομπή στον Γουίλιαμ Φόκνερ, δηλώνει και ο Χαβιέρ Μαρίας (σ. 209 του Β΄ τόμου). «Δεν γράφω για να ξεκαθαρίσω τα πράγματα. Αυτό είναι αδύνατο. Κάνω κάτι παρόμοιο με το άναμμα ενός σπίρτου, όταν βρεθούμε νύχτα στον αγρό ή στο δάσος. Η στιγμιαία λάμψη του σπίρτου στην πραγματικότητα δεν σε βοηθά να δεις τίποτα. Απλώς σε βοηθά να δεις πόσο σκοτεινά είναι γύρω σου…». Μια λάμψη για «να δεις πόσο σκοτεινά είναι τα πράγματα γύρω σου», λοιπόν, η λογοτεχνία. Τίποτε παραπάνω. Είναι, όμως, πολύ σημαντική γνώση το να ξέρεις τη σκοτεινιά που σε περιβάλλει. Μια σοφή «τύφλα», άλλωστε, δεν επαινεί κι εκείνο το σωκρατικό: «ουδέν οίδα»; Με αυτή την έννοια δικαιώνεται απολύτως και ο τίτλος: Κεραίες. Είναι τω όντι «κεραίες» οι συγγραφείς. Ακριβώς επειδή ψηλαφούν το σκοτάδι και έχουν, έτσι, διαίσθηση των επερχομένων. Όσα έλεγε ο Γεοσούα π.χ., για τους Παλαιστίνιους της Χαμάς και τους φανατικούς εθνικιστές του Ισραήλ, το ίδιο εχθρικούς απέναντί του (σ. 159, Β΄), επαληθεύτηκαν με τη δραματική κορύφωση των βομβαρδισμών στη Γάζα πριν δυο μήνες. Και όσα έλεγε ο Ράνκιν (σ. 279, Β΄), για «εκνευριστικούς ανθρώπους σαν τον Σον Κόνερι που, ενώ περνούν τις μέρες τους στις Μπαχάμες, εκσφενδονίζουν εθνικιστικές ατάκες υπέρ της ανεξάρτητης Σκωτίας», επαληθεύτηκαν στο κρίσιμο δημοψήφισμα της 18ης Σεπτεμβρίου. Κοντεύοντας να οδηγήσουν το όραμα μιας διευρυνόμενης Ευρώπης, με ενιαίο δίκαιο και ορθολογικά προσδιορισμένα ατομικά δικαιώματα, πίσω στα ιδεώδη των προβιομηχανικών κοινοτήτων. Ενίοτε, βέβαια, η λογοτεχνία δημιουργεί εσκεμμένα μιαν εικόνα πλαστής ασφάλειας, δικαιοσύνης και κοινωνικής ισορροπίας. Συγγραφείς αστυνομικών μυθιστορημάτων, όπως η Ντόνα Λεόν, ομολογούν (σ. 243, Β΄) πως στα βιβλία τους προσφέρουν ό,τι δεν καταφέρνει να προσφέρει η πραγματική ζωή: την ικανοποίηση της ανάγκης, που νιώθουμε οι περισσότεροι, να τιμωρούνται οι κακοί. Κάτι ανάλογο ισχύει και για συγγραφείς της λεγόμενης «ροζ» λογοτεχνίας (μολονότι δεν υπάρχουν τέτοιοι στις συνεντεύξεις), όπου ευοδώνονται με τον ιδεωδέστερο τρόπο όλα τα ερωτικά αισθήματα. Κι αυτή την ανάγκη την έχουμε, εξάλλου, πάρα πολλοί. Αλλά, πρώτον, οι σχετικοί αναγνώστες γνωρίζουν πολύ καλά πως κάποια πράγματα «γίνονται μόνο στα μυθιστορήματα» κι έχουν πάψει να πέφτουν θύματα, από την εποχή της Έμμας Μποβαρύ. Και, δεύτερον, ακόμη κι εκεί, η τήρηση των κλισέ έχει τις διαβαθμίσεις της. Μπορεί κάθε πρωτοχρονιάτικη συναυλία της φιλαρμονικής της Βιέννης να κλείνει απαρεγκλίτως με το “Radetzky March”, έχει σημασία, όμως, ποιος είναι ο μαέστρος. Άλλος, λοιπόν, ο Χένινγκ Μάνκελ και άλλος ο Μίκυ Σπιλέην, άλλη η Τζέιν Ώστιν και άλλη η κυρία Ελ Τζέιμς. Και στους δύο τόμους, οι συγγραφείς ομαδοποιούνται σε ενότητες με κριτήρια γεωγραφικά. Έχει και η οικουμενικότητα τα αζιμούθιά της. Ιδίως όταν πρέπει να διανύσεις τεράστιες αποστάσεις για να συναντήσεις κάθε συγγραφέα. Στον Α΄ τόμο, οι κατανομές διατηρούσαν έναν μάλλον παιγνιώδη χαρακτήρα. «Ανατολικά της Κορνουάλης», με σημείο αναφοράς τον Τζον Λε Καρέ, «Χαμηλά στο Περού, Ψηλά στη Ρωσία», όπου όμως εντασσόταν και ο Αντρέα Καμιλέρι, ή «Πατώντας σε τρεις ηπείρους», για να καλυφθούν συγγραφείς από την Ευρώπη, τη Βόρειο Αμερική και την Αφρική. Στον Β΄ τόμο, οι σχετικές κατανομές είναι κάπως πιο πειθαρχημένες. «Ανατολή και Δύση», για συγγραφείς από την Ισπανία ως τη Νορβηγία, με μια κάθοδο μέχρι το Κάιρο του Αλάα Αλ-Ασουάνι. «Αμερική», όπου ο Τζέφρι Ευγενίδης, ο Ίρβιν Γιάλομ, αλλά και η Κούβα του Λεονάρδο Παδούρα. «Μόνο Ευρώπη», με πιο γνωστό τον Ουμπέρτο Έκο. Και ορισμένοι συγγραφείς εκτός γεωγραφικής ενότητας, με γενικό τίτλο «Κατά μόνας». Έχω την υποψία πως αυτές οι κατανομές του Ανταίου Χρυσοστομίδη τείνουν να κρύψουν μιαν άλλη κατανομή: εκείνη ανάμεσα σε πολύ μεγάλους συγγραφείς και άλλους, απλώς, πολύ διάσημους. Οι δύο ιδιότητες δεν συμπίπτουν πάντα. Αλλά το ενδιαφέρον του κοινού μοιράζεται σε όλους, και ανάλογη έκταση έπρεπε να πάρουν οι συνεντεύξεις – οι τηλεοπτικές και, ως εκ τούτου, οι αναδιατυπωμένες στα βιβλία. Στα βιβλία, όμως, υπάρχουν οι ιδιαίτερα τιμητικές θέσεις: στην αρχή και στο τέλος. Με τις υποδιαιρέσεις «γεωγραφικών» ενοτήτων, οι σχετικές θέσεις πολλαπλασιάζονται. Στην αρχή και στο τέλος κάθε επιμέρους ενότητας, πλέον. Δεν θα επέμενα ότι αυτή ήταν η στρατηγική του Ανταίου Χρυσοστομίδη. Μια διακριτική, δηλαδή, αξιολογική ιεράρχηση πίσω από μια γεωγραφική κατανομή. Στις κρίσιμες θέσεις διακρίνονται, πάντως, συγγραφείς που τους εκτιμά περισσότερο, έργα που τα μνημονεύει με συγκίνηση, τύποι γραφής που τους αντιμετωπίζει με δέος. Η φυσική ευγένεια και η αγάπη για τη λογοτεχνία τον κάνουν να διατηρεί ανυπόκριτο σεβασμό προς όλους, βέβαια, και η ερευνητική ματιά παραμένει, παντού, το ίδιο διεισδυτική. Αυτό άλλωστε κάνει συναρπαστική την ανάγνωση όλων των συνεντεύξεων, χωρίς καμία εξαίρεση. Αλλού μια παρατήρηση για τη συμπεριφορά κάποιου συγγραφέα, αλλού η περιγραφή του τόπου και του κλίματος της συνάντησης, αλλού τα εύστοχα δείγματα λογοτεχνικού ύφους, κρατούν το ενδιαφέρον στο γύρισμα κάθε σελίδας. Ακόμη και για συγγραφείς που δεν είναι ιδιαίτερα ή και καθόλου γνωστοί. Ιδίως γι’ αυτούς. Μετά από τόσες συναντήσεις και συζητήσεις, τι μπορούμε να πούμε πως μένει τελικά από τη λογοτεχνία; Ό,τι μένει και από όλη την τέχνη, όπως έχει ειπωθεί: εμείς, αλλαγμένοι, μένουμε. Στους υπότιτλους που δίνει σε κάθε συνέντευξη, κάτω από το όνομα του ή της συγγραφέως, ο Ανταίος Χρυσοστομίδης συνόψισε εξαιρετικά τα όσα λέει ο Τζόναθαν Κόου, με τη φράση: «Όσο περισσότερο διαβάζουμε, τόσο πιο ελεύθερα σκεφτόμαστε». Και τα όσα λέει ο Ουμπέρτο Έκο, με τη φράση: «Έχουμε την ανάγκη να βρίσκουμε συνεχώς ιστορίες που θα μας εξηγούν τον κόσμο». Νομίζω ότι οι δύο συγκεκριμένοι υπότιτλοι αποκαλύπτουν, αντίστοιχα, το γιατί ο ίδιος καταπιάστηκε να μετατρέψει σε βιβλία τις συνεντεύξεις που είχε πάρει, καθώς και το πού βρίσκεται η αφετηρία της λογοτεχνίας. Όλα τα άλλα είναι θέμα στυλ. «Αν δεν είστε θρήσκος», δήλωνε ο Έκο, «τα ευαγγέλια είναι μια ιστορία που εξηγεί τον κόσμο» (σ. 515, Β΄). Στο ίδιο πνεύμα και η Χέρτα Μύλερ, δήλωνε: «Δεν μπορώ να προσεύχομαι, δεν πιστεύω στον Θεό. Πιστεύω όμως ότι τα ποιήματα είναι κάτι σαν αντιστάθμισμα, ένα υποκατάστατο, είναι ίσως οι προσευχές εκείνων που δεν πιστεύουν στον Θεό.» (σ. 28, Β΄). Γι’ αυτό ακριβώς, θα έλεγα, οι άθεοι που δεν καταφεύγουν στη λογοτεχνία καταλήγουν, σύντομα, να επισκέπτονται το Άγιο Όρος ή το Βατικανό.

Εικόνα - Λέξεις: σημειώσατε 2

Σύνδεση