Το τέλος του καπιταλισμού;

Wolfgang Streeck, Buying Time: The Delayed Crisis of Democratic Capitalism, Verso, Λονδίνο 2014, σελ. 192 Ο καπιταλισμός, αντίθετα με αυτούς που πιστεύουν στο «τέλος της ιστορίας» (όπως οι οπαδοί του Φουκουγιάμα), δεν πρόκειται να λειτουργήσει επ’ άπειρον. Αντίθετα όμως με αυτούς που πιστεύουν πως αυτή τη φορά η καπιταλιστική κατάρρευση έρχεται σύντομα, νομίζω πως για μια ακόμη φορά θα διαψευσθούν. Ο καπιταλισμός δεν θα επιβιώσει για πάντα αλλά για την ώρα δεν είναι ετοιμοθάνατος. Μια πρόσφατη, σοβαρή προσπάθεια αναβίωσης της ελπίδας στον επερχόμενο θάνατο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, την βλέπουμε στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Βόλφγκανγκ Στρικ[1]. Ο συγγραφέας παραδέχεται πως οι γνωστές αναλύσεις διάσημων στοχαστών (από τον Μαρξ μέχρι τον Πολάνι και τον Σόμπαρτ) που προέβλεψαν το άμεσο τέλος του καπιταλισμού αποδείχθηκαν λανθασμένες. Ακόμη και η καπιταλιστική κρίση του 1929 δεν οδήγησε στην κατάρρευση αφού ο Ρούσβελτ κατάφερε να διασώσει το σύστημα. Πράγματι, υπό την πίεση των συνδικάτων, των προοδευτικών κομμάτων και άλλων συλλογικών φορέων οι πολιτικές ελίτ των αναπτυγμένων χωρών υποχρεώθηκαν ν’ αλλάξουν την laisser faire τακτική. Ο έλεγχος της αγοράς έγινε αυστηρότερος, οι ανισότητες μειώθηκαν και τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της πρώιμης μεταπολεμικής περιόδου (1945-1975) μείωσαν, μέσω της φορολογίας, τις τεράστιες ανισότητες δημιουργώντας το κράτος πρόνοιας. Κατά τον Βόλφγκανγκ Στρικ, στη σημερινή συγκυρία τα πράγματα εξελίσσονται τελείως διαφορετικά. Ιδίως από τη δεκαετία του ’70 και μετά, η νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και η επακόλουθη βαθιά κρίση που ξεκίνησε το 2008 δημιούργησαν μια πρωτοφανή κατάσταση. Παρατηρούμε τρεις δομικές, αλληλοσυνδεόμενες τάσεις που έχουν οδηγήσει σε ένα πλήρες αδιέξοδο: τεράστιες ανισότητες (συγκέντρωση ενός μεγάλου μέρους του παραγόμενου πλούτου στο 1% περίπου του πληθυσμού), χαμηλοί ρυθμοί ανάπτυξης των αναπτυγμένων χωρών, καθώς και γεωμετρικά αυξανόμενο δημόσιο χρέος αυτών των χωρών. Οι τρεις παραπάνω τάσεις αλληλοσυνδέονται κατά τρόπο που ο συνολικός έλεγχος της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας δεν είναι πια εφικτός. Και αυτό γιατί, αντίθετα με την πρώιμη μεταπολεμική περίοδο, δεν υπάρχουν σήμερα συλλογικοί φορείς ικανοί να αντισταθούν στην καπιταλιστική λαίλαπα και να ελέγξουν τον άναρχο, χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό. Τα εργατικά συνδικάτα περιθωριοποιούνται, τα λεγόμενα νέα κοινωνικά κινήματα δεν αποτελούν μια σοβαρή παγκόσμια δύναμη ικανή να προβάλλει αντίσταση στο παγκόσμιο κεφάλαιο, ενώ η ευρεία εξατομίκευση οδηγεί στον πολιτικό κυνισμό και συχνά στην αποπολιτικοποίηση των πολιτών. Με άλλα λόγια, αν στην «χρυσή εποχή» της σοσιαλδημοκρατίας (1945-1975) η μαζική οργάνωση της εργατικής τάξης οδήγησε σε μια ισορροπία δύναμης μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, δεν βλέπουμε σήμερα μια ανάλογη ισορροπία να ξεπροβάλλει σε παγκόσμιο επίπεδο. Η δραματική μείωση της αυτονομίας του κράτους και η αδυναμία του να ελέγξει τις κινήσεις των κεφαλαίων εντός των εθνικών συνόρων οδήγησε στην πρωτοφανή κινητικότητα του κεφαλαίου. Αυτό σημαίνει πως κάθε προσπάθεια ελέγχου του από το εθνικό κράτος ή την οργανωμένη εργασία αποτυγχάνει. Οδηγεί στην άμεση φυγή των κεφαλαίων σε χώρες όπου τα συνδικάτα είναι αδύναμα και οι έλεγχοι ασήμαντοι ή και ανύπαρκτοι. Κατά τον Στρικ όμως ο ολοκληρωτικός θρίαμβος του καπιταλισμού έχει έναν αυτοκαταστροφικό χαρακτήρα. Η συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια ενός μικρού αριθμού πλουτοκρατών οδηγεί στη μείωση της ζήτησης και στη μόνιμη οικονομική στασιμότητα. Οδηγεί στην αποφυγή παραγωγικών επενδύσεων και στην στροφή των κεφαλαιούχων στον χρηματοπιστωτικό τομέα. Σε ένα χώρο όπου η δημιουργία νέων χρηματιστηριακών «προϊόντων» οδηγεί σε τεράστια κέρδη, στην παραπέρα συγκέντρωση του πλούτου στην κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας και στη συνεχιζόμενη συρρίκνωση της παγκόσμιας οικονομίας. Οδηγεί επίσης σε φούσκες που καταστρέφουν νοικοκυριά, διαλύουν μικροεπιχειρήσεις και εντείνουν την ανεργία. Όλα τα παραπάνω δημιουργούν αλλεπάλληλες κρίσεις που δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν – αφού δεν υπάρχουν ισχυροί παγκόσμιοι συλλογικοί φορείς ικανοί ν’ αντισταθούν, να βάλουν φραγμούς στην καπιταλιστική ασυδοσία. Συμπέρασμα: αντίθετα με ό,τι συνέβη στο παρελθόν, η αδυναμία ελέγχου του κεφαλαίου από συλλογικά υποκείμενα παγκόσμιας εμβέλειας δημιουργεί κρίσεις που υποθάλπουν όχι μόνο την παραπέρα οικονομική ανάπτυξη, αλλά και την ίδια την αναπαραγωγή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αντίθετα με τον Μαρξ, δεν είναι πια το εξαθλιωμένο προλεταριάτο αλλά η συστημική αδυναμία ελέγχου του καπιταλισμού καζίνο που θα οδηγήσει σύντομα στο τέλος του τωρινού οικονομικού συστήματος. Κατά τον Στρικ, δεν ξέρουμε τι είδους κοινωνία θα υπάρξει μετά την καπιταλιστική κατάρρευση. Το μόνο σίγουρο είναι πως οδηγούμαστε ραγδαία σε μια μετακαπιταλιστική κατάσταση η οργάνωση της οποίας δεν είναι προβλέψιμη. Μπορεί η ανάλυση του Στρικ να αποφεύγει τα συνήθη δόγματα της παραδοσιακής αριστεράς αλλά όχι το πιο βασικό: πως αλλαγές που στοχεύουν στον έλεγχο του άκρατου καπιταλισμού μπορούν να έρθουν μόνο από «κάτω», από αυτούς δηλαδή που υποφέρουν από την μη ύπαρξη ελέγχων. Όταν δεν υπάρχει λαϊκή πίεση για αλλαγή, οι «μεταρρυθμίσεις» είναι επιφανειακές και ανώδυνες γι’ αυτούς που ελέγχουν άμεσα ή έμμεσα την οικονομία. Αυτόν τον μύθο δεν τον βλέπουμε μόνο στο κείμενο του Στρικ, παραμένει στον χώρο σχεδόν όλης της αριστεράς, παλιάς και νέας. Σήμερα όμως τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά σε ό,τι αφορά τους συλλογικούς φορείς δράσης. Μπορεί οι οικονομικοί φορείς δράσης σε εθνικό ή και σε παγκόσμιο επίπεδο να μην είναι ισχυροί, υπάρχουν όμως πολιτικοκρατικά υποκείμενα που είναι ικανά να οδηγήσουν σε μια προοδευτική κατεύθυνση, στο πέρασμα από το βάρβαρο σε έναν δεύτερο εξανθρωπισμό του καπιταλισμού. Το παλαιομαρξιστικό επιχείρημα πως το αστικό κράτος, αφού ελέγχεται άμεσα ή έμμεσα από το κεφάλαιο, δεν μπορεί να επιφέρει φιλολαϊκές αλλαγές είναι ξεπερασμένο. Με άλλα λόγια, το αριστερό επιχείρημα πως οι πολυεθνικές εταιρείες και τα άλλα οικονομικά «λόμπι» στις ΗΠΑ και αλλού καθορίζουν την εσωτερική και εξωτερική πολιτική των αναπτυγμένων κοινωνικών σχηματισμών δεν ευσταθεί. Όσο για τις σχετικά πρόσφατες (εξαιρετικά δημοφιλείς στους κύκλους της νέας αριστεράς της διανόησης) προφητείες περί της επερχόμενης, επαναστατικής υπέρβασης του παγκόσμιου καπιταλιστικού κατεστημένου από το «παγκόσμιο πλήθος» (Χαρντ και Νέγκρι), από μια νεοσταλινική (Ζίζεκ) ή νεοκομμουνιστική (Μπαντιού) avant-garde, αποτελούν περισσότερο φαντασιώσεις και λιγότερο σοβαρές αναλύσεις και προβλέψεις μελλοντικών εξελίξεων στην περίοδο της ύστερης νεωτερικότητας. Δεν χρειάζεται να τονίσω πως παγκόσμιοι οργανισμοί όπως τα Ηνωμένα Έθνη, η Παγκόσμια Τράπεζα και άλλοι παρόμοιου τύπου οργανισμοί, για προφανείς λόγους, δεν μπορούν να καταστούν ανάχωμα στον άναρχο καπιταλισμό. Από την άλλη μεριά όμως υπάρχουν παγκόσμιοι οργανισμοί, κρατικοί φορείς δράσης, που μπορούν να παίξουν έναν παρεμβατικό ρόλο. Αυτό γίνεται προφανές αν λάβουμε υπόψη μας τη διαμόρφωση τριών τύπων καπιταλισμού στο πλαίσιο της σημερινής παγκοσμιοποίησης: – τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό όπου ο κύριος παίκτης είναι οι ΗΠΑ, – τον αυταρχικό καπιταλισμό της νοτιοανατολικής Ασίας, χώρο στον οποίο κυριαρχεί η ραγδαία αναπτυσσόμενη Κίνα, και – τον ευρωπαϊκό «σοσιαλφιλελεύθερο»[2] καπιταλισμό στον οποίο ηγεμονεύει η Γερμανία. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, δεν επικρατεί σε παγκόσμιο επίπεδο το χάος που φαντάζεται ο Στρικ. Μπορεί σήμερα να μην υπάρχει ένας ηγεμόνας, όπως η Μεγάλη Βρετανία στον 19ο αιώνα ή οι Ηνωμένες Πολιτείες στον 20ό. Αν ο μελλοντικός ηγεμόνας δεν είναι η Κίνα, τότε η παγκόσμια διακυβέρνηση θα είναι διπολική (Κίνα-ΗΠΑ). Επιπλέον, αν η ΟΝΕ δεν διαλυθεί λόγω της μυωπικής γερμανικής αδιαλλαξίας, αν κατορθώσει να ενοποιηθεί όχι μόνο οικονομικά αλλά και πολιτικοκοινωνικά, τότε η παγκόσμια ηγεμονία θα είναι τριπολική. Στη διπολική περίπτωση, η συνδιαχείριση του παγκόσμιου συστήματος θα βασίζεται στη συνεργασία ή ανταγωνισμό μεταξύ της αμερικανικής και κινεζικής υπερδύναμης. Άρα δεν θα έχουμε το ημι-χάος των G8, αλλά μια πιθανή, πιο σταθερή κατάσταση των G2. Οι δύο υπερδυνάμεις δεν θα είναι παθητικά εργαλεία των πολυεθνικών. Και εξίσου σίγουρα, αν έχουν να αντιμετωπίσουν συστημικές πιέσεις που βλάπτουν τα συμφέροντα και των δύο, είναι πιθανόν να συνεργαστούν. Η συνδιαχείριση θα είναι δυνατή όχι μόνο για τον έλεγχο ενός τυφλού/μυωπικού καπιταλισμού που βρίσκεται σε αδιέξοδο, αλλά και σε περιπτώσεις όπως οι κλιματολογικές καταστροφές παγκόσμιας εμβέλειας, η κακοδιαχείριση της ατομικής ενέργειας που μπορεί να οδηγήσει στην καταστροφή του πλανήτη, τα παγκοσμιοποιημένα δίκτυα εγκληματικότητας και τρομοκρατίας κ.ά. Πάνω απ’ όλα βέβαια έχουν και οι δύο συμφέρον να τιθασεύσουν τον σημερινό άναρχο χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό και τις πρωτοφανείς ανισότητες που οδηγούν στην παγκόσμια οικονομική ύφεση και στασιμότητα. Τέλος, σε ό,τι αφορά τη γερμανικά κυριαρχούμενη ΕΕ, αυτός ο τρίτος σοσιαλφιλελεύθερος χώρος μπορεί να καταστεί ένας τρίτος παγκόσμιος παίκτης αν η ΟΝΕ δεν διαλυθεί, αν προχωρήσει σε μια ένωση αλληλέγγυων χωρών. Σ’ αυτή την περίπτωση θα περάσουμε από τους G2 στους G3. Αν μια ενωμένη Ευρώπη καταστεί ο τρίτος παίκτης στην παγκόσμια οικονομική και γεωπολιτική αρένα, και αν περάσει από τον σοσιαλφιλελεύθερο σε έναν νεο-σοσιαλδημοκρατικό καπιταλισμό, ο τελευταίος μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στη διαμόρφωση ενός πιο ανθρώπινου καπιταλιστικού κόσμου. Ενός κόσμου που, όπως σωστά υποστήριζε ο Μπέρνσταϊν,[3] είναι η βασική αν όχι και αναγκαία προϋπόθεση για το πέρασμα στον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Μιας κατάστασης που αν επιτευχθεί, αυτό θα γίνει όχι σε μερικά χρόνια αλλά σε μερικές δεκαετίες. [1] Βλ. επίσης το άρθρο του Στρικ, “How Will Capitalism End”, New Left Review, τχ. 87, Μάιος-Ιούνιος 2014. [2] Στην περίοδο του σοσιαλφιλελεύθερου καπιταλισμού τα λεγόμενα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, λόγω δομικών αλλαγών (συρρίκνωση της εργατικής βιομηχανικής τάξης λόγω του μεταφορντικού συστήματος παραγωγής, γραφειοκρατικοποίηση των συνδικάτων, νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση κ.ά.), πλησίασαν χωρίς να δεχτούν απόλυτα τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία. Κατόρθωσαν όμως σε ένα μεγάλο βαθμό να εμποδίσουν την δραματική συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας, κυρίως, αλλά όχι μόνο, στις σκανδιναβικές χώρες. [3] Έντουαρντ Μπέρνσταϊν, Οι προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας, μτφρ. Αικατερίνη Μαυροκεφαλίδου, Ηλίας Κατσούλης, Παπαζήση, Αθήνα 1996.

Το τέλος του καπιταλισμού;

Σύνδεση