Ο αναγνώστης προ των ευθυνών του

Arthur Schopenhauer, Περί ανάγνωσης και βιβλίων. Η τέχνη της αποχής από την ανάγνωση, μτφρ. Γιάννης Καλιφατίδης, Άγρα, σειρά «Ο άτακτος λαγός» – 10, Αθήνα 2013, σελ. 29 Edith Wharton, Η διαστροφή της ανάγνωσης, μτφρ. Ευαγγελία Ανδριτσάνου, σειρά «Ο άτακτος λαγός» – 9, Αθήνα 2013, σελ. 29 «Όποιος γράφει για τους ανόητους βρίσκει πάντοτε ευρύ κοινό» (Ά. Σοπενχάουερ) «Αν κανείς άλλος δεν διάβαζε βιβλία παρά μόνο όσοι ξέρουν να διαβάζουν, κανείς άλλος δεν θα έβγαζε βιβλία παρά μόνο όσοι ξέρουν να γράφουν» (Ή. Ουώρτον) «Όταν θέλω να διαβάσω ένα καλό βιβλίο κάθομαι και το γράφω» (Ντισραέλι) Η γραφή αποτελεί ένα ατύχημα στην ιστορία του λόγου. Αποτελεί μια σχετικά πρόσφατη επινόηση μέσα στη συνολική ιστορία του ανθρώπινου είδους. Ο κατεξοχήν λόγος είναι ο φωνούμενος. Αν η γραφή είναι ένα εξωσωματικό μέσο μνήμης και συνεπώς αποθήκευσης της γνώσης, η ανά-γνωση είναι ακριβώς η ανάκτηση αυτής της γνώσης. Όπως λέει ο Διόδωρος, η γραφή είναι το μέσον δια του οποίου «οἱ τετελευτηκότες τοῖς ζῶσι διαμνημονεύονται» (Ἱστ. Βιβλ. 12.13.2). Δεδομένου ότι οι απαρχές της γραφής χάνονται στη ζωγραφική και στην πρωτόγονη λογιστική, είναι δύσκολο να πει κανείς αν προηγήθηκε η «γραφή» ή η ανάγνωση. Αν και θεωρούμε ότι η γραφή και η ανάγνωση είναι αξεδιάλυτες, εντούτοις η ανάγνωση αποτελεί το αντίθετο της γραφής. Με τη γραφή και την ανάγνωση απασχολούνται μάλιστα διαφορετικά τμήματα του ανθρώπινου εγκέφαλου. Όπως λέει κάποιος ειδικός, «writing is expression, reading is impression»[1]. Είναι δυνατόν κάποιος να γράφει χωρίς να ξέρει να διαβάζει. Έχουμε ενδείξεις ότι αρκετοί αρχαίοι επιγραφοποιοί δεν ήξεραν να διαβάζουν αυτά που τους έδιναν να χαράξουν στην πέτρα. Ο Θ. Κολοκοτρώνης αντέγραφε, «ζωγράφιζε» την υπογραφή του. Ο Πλάτων έχει επισημάνει την ομοιότητα της γραφής με τη ζωγραφική (Φαῖδρ. 275d), ο δε Σιμωνίδης «τὴν μὲν ζωγραφίαν (ζωγραφική) ποίησιν σιωπῶσαν προσαγορεύει, τὴν δὲ ποίησιν ζωγραφίαν λαλοῦσαν» (Πλουτ. Πότερον Ἀθηναῖοι… 346.F.4). Η γραφή είναι μία τέχνη. Η ανάγνωση είναι μια διανοητική ικανότητα. Όταν έχουμε να κάνουμε με εικονογραφικά συστήματα γραφής, η ανάγνωση αποτελεί ουσιαστικά ερμηνεία εικόνων. Και τα κείμενα σε αλφαβητική γραφή απαιτούν βέβαια συχνά ερμηνεία, αλλά ενός άλλου είδους. Τι θέλει να πει (ή να αποκρύψει) ο ποιητής; Γιατί κάποιος ή κάτι, μπορεί να μη λέγει, να μην κρύπτει αλλά να σημαίνει; Τι καθήκοντα μας θέτει όχι το γραπτό, αλλά το σημαίνον; Γιατί το γράμμα ἀποκτέννει και το πνεύμα ζῳοποιεῖ; Στην αντίληψη των πολλών, ακόμη και κάποιων ειδικών, η γραφή αποτελεί μια γραπτή μορφή της προφορικής γλώσσας, της κατεξοχήν γλώσσας. Για παράδειγμα ο Ντέιβιντ Ντίριντζερ θεωρεί τη γραφή ως «the graphic counterpart of speech»[2]. Αυτό ισχύει μόνο για τις φωνητικές γραφές, τις συλλαβικές και τις αλφαβητικές γραφές· δηλαδή για κάποιο εξελιγμένο στάδιο της ιστορίας της γραφής. Στις προσυλλαβικές γραφές (εικονογραφία, ιδεογραφία), η γραφή αποδίδει ιδέες και όχι τη γλώσσα. Λογικό, αφού οι ιδέες προηγούνται της γλώσσας. Ιδού γιατί σήμερα μπορούμε να κατανοήσουμε προσυλλαβικά συστήματα γραφής πολιτισμών που έχουν εκλείψει – έστω κι αν αγνοούμε τη γλώσσα τους. Ιδού γιατί, προκειμένου να λυθεί το μυστήριο των κειμένων της Γραμμικής Β έπρεπε πρώτα να λυθεί το πρόβλημα της υποκρυπτόμενης γλώσσας. Ιδού γιατί από πολύ ενωρίς μπορούσαν να διαγνώσουν τη σημασία πολλών ιδεογραμμάτων της και των αριθμητικών. Η επινόηση των συλλαβικών γραφών υπήρξε μια επανάσταση στην ιστορία της γραφής, αφού διέσπασε τη λέξη σε συλλαβές. Η οικονομία των συμβόλων ήταν αφάνταστη. Το αλφαβητικό σύστημα στη συνέχεια διέσπασε τη συλλαβή. Στα αλφαβητικά συστήματα γραφής αποδίδεται ένας αρκετά μεγαλύτερος αριθμός φωνημάτων σε σχέση με τον αριθμό των γραμμάτων της συγκεκριμένης αλφαβήτου. Σε πολλά συστήματα γραφής παρατηρείται το φαινόμενο της scriptio continua, της συνεχούς γραφής, δηλαδή του μη διαχωρισμού των λέξεων. Αυτό οφείλεται ίσως στο γεγονός ότι κατέγραφαν τις φράσεις ως λεκτικές ενότητες και όχι τις λέξεις που τις συναποτελούσαν· λέξεις που «χάνονται» μέσα στο σύνολο της φράσης. Πρέπει να μιλάει κανείς πολύ αργά, πολύ καθαρά και στακάτα για να ξεχωρίσουμε τις λέξεις μέσα στην φράση του προφορικού λόγου. Ο εγγράμματος όταν λέει «λέξη» συνήθως εννοεί τη γραπτή μορφή της. Πώς να φαντάζεται άραγε τη λέξη ο αγράμματος; Πώς να φαντάζεται ιδίως τις λέξεις για αφηρημένες έννοιες; Κάποτε οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τη γραφή με εξαιρετική φειδώ και με σεβασμό. Τη θεωρούσαν άλλωστε δώρο των θεών. Αυτό οφειλόταν πρακτικά στην σπάνι και στο πολύτιμο των γραφικών υλών. Αν κάποιος λ.χ. στην εποχή του Πεισίστρατου ήθελε να έχει στην κατοχή του ένα «αντίγραφο» των Ομηρικών επών, θα έπρεπε να διαθέσει μια περιουσία. Πρώτα θα έπρεπε να σφαχτεί ένα μέτριο κοπάδι κατσίκια, ώστε να χρησιμοποιηθούν οι προβιές τους ως διφθέρες[3] ή σε κάθε περίπτωση να τις αγοράσει. Κατόπιν θα έπρεπε να μισθώσει τις υπηρεσίες κάποιου γραφέα, πληρώνοντας ουκ ολίγα. Πριν από τους γραφείς στην Ελλάδα υπήρχαν οι λογής μνήμονες, που έπαιζαν ένα ρόλο ζωντανών αρχείων. Η γραφή είναι η μνήμη των ανθρώπων. Γεμίζει τις σελίδες των βιβλίων. Αν κάποτε στο μέλλον για κάποιο λόγο εμποδιστεί η χρήση των βιβλίων, στη μνήμη του θα καταφύγει ξανά ο άνθρωπος. Το έδειξε πολύ παραστατικά ο Μπράντμπερυ στο εκπληκτικό Φαρενάιτ 451. Πολύ ορθά ο Πλάτων θεωρεί τη γραφή όχι μνήμης, αλλά υπομνήσεως φάρμακο (Φαῖδρ. 275a). Η Ήντιθ Ουώρτον (1862-1937), το 1905. Η έλλειψη κατάλληλων επιφανειών γραφής υποχρέωνε τους ανθρώπους στο γραπτώς λακωνίζειν. Πόσο περιεκτικά λιτές είναι οι αρχαίες ελληνικές επιγραφές! Multum in parvo, πολύ εν σμικρώ. Εκεί οφείλεται καταγωγικά η προλυύμνητη πυκνότητα των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Σύμφωνα με τον Έρικ Χάβελοκ τα κείμενα των παλαιότερων προσωκρατικών φιλοσόφων, που έχουν σωθεί στα περίφημα αποσπάσματά τους, δεν είναι ακριβώς ειπείν μέρη ευρύτερων συγγραμμάτων που έχουν χαθεί, όπως συχνά πιστεύεται, αλλά κάτι σαν γραπτές σημειώσεις προφοριστών (oralists) που τους βοηθούσαν στην ανάπτυξη της διδασκαλίας τους. Ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας, μέχρι την κλασική εποχή της Αθήνας, ήταν πολιτισμός μιας κοινωνίας του προφορικού λόγου. Ύστερα μπορούμε να πούμε ότι έγινε πολιτισμός του βιβλίου. Στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα η σιωπηλή κατά μόνας ανάγνωση, την οποία εξυμνεί ο Δημήτρης Φύσσας στον Αναγνώστη του σαββατοκύριακου, ήταν αδιανόητη. Ακόμη και σήμερα πολλοί δεν μπορούν να διαβάσουν «από μέσα τους». Το ρήμα διαβάζω αποτελεί απλολογικό τύπο τού διαβιβάζω, μεταφέρω μέσω του προφορικού λόγου κάποιο κείμενο σε τρίτους. Ο Μακλούαν αναφέρεται στην περίπτωση ενός ιθαγενούς, του μόνου εγγράμματου της φυλής, που διάβαζε στους συγχωριανούς του τα γράμματα που λάβαιναν. Έκλεινε με τα δάχτυλα τα αυτιά του την ώρα που διάβαζε φωναχτά «για να μην παραβιάσει το απόρρητο των επιστολών τους»![4] Αναφέρεται ότι ο Πτολεμαίος ο Ευεργέτης είχε δανειστεί κάποτε από τους Αθηναίους για τη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας το μοναδικό και ιερό «αντίγραφο» με έργα του Αισχύλου που φυλαγόταν στο αρχείο της πόλης. Οι Αθηναίοι του ζήτησαν εγγύηση δεκαπέντε αργυρά τάλαντα, ποσό τεράστιο. Ο Πτολεμαίος ιδιοποιήθηκε το αντίτυπο, προτιμώντας να χάσει την εγγύηση. Οι Αθηναίοι σκέφτηκαν μέχρι και πόλεμο να κηρύξουν για να ξαναπάρουν πίσω τον Αισχύλο τους. Φανταστείτε έναν πόλεμο που γίνεται όχι για μιαν Ελένη, αλλά για έναν Αισχύλο![5]. Ο Γουτεμβέργιος προκάλεσε μια πολιτιστική επανάσταση. Κατέστησε το βιβλίο, και συνεπώς και τη γνώση, προσιτό στον πολύ κόσμο. Σύμφωνα με τον Μακλούαν[6] η τυπογραφία άλλαξε τη διανοητική κατεύθυνση του ανθρώπινου εγκεφάλου, τον τρόπο σκέψης, τερμάτισε τον τοπικισμό και τον φυλετισμό. Παλιά τα βιβλία ήταν ένα, από τα οποία βγαίνανε αντίγραφα. Τώρα βγαίνουν σε χιλιάδες όμοια αντίτυπα. Οι συγγραφείς δεν γνωρίζουν πλέον προσωπικά τους αναγνώστες τους. Από την εποχή του Γουτεμβέργιου κι έπειτα, όλο και περισσότερα βιβλία τυπώνονται και εκδίδονται ετησίως. Λογικό, αν σκεφτεί κανείς ότι, σύμφωνα με κάποιους υπολογισμούς, στις μέρες μας οι γνώσεις μας εφ’ όλων των θεμάτων διπλασιάζονται κάθε 72 μέρες. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια στην προμνημονιακή Ελλάδα οι εκδόσεις βιβλίων ξεπερνούσαν τους 10.000 τίτλους ετησίως. Αν αφήσουμε κατά μέρος τα ξενόγλωσσα βιβλία στα οποία καταφεύγει όλο και μεγαλύτερος αριθμός Συνελλήνων, είναι προφανές ότι αυτοί οι αριθμοί –και ρυθμοί– θέτουν το πρόβλημα της επιλογής. Τι διαβάζει κανείς και με ποια κριτήρια; Τι πρέπει να διαβάζει; Τι διακρίνει ένα καλό βιβλίο από ένα κακό; Ποιος ο ρόλος του αναγνώστη; Με το τεράστιο και σύνθετο αυτό πρόβλημα ασχολούνται τα δύο μεγάλα βιβλίδια που μας απασχολούν εδώ. Ο Σοπενχάουερ είναι οπωσδήποτε ένας από τους μεγάλους της κλασικής γερμανικής αλλά και της παγκόσμιας φιλοσοφίας. Για κακή του όμως τύχη έπεσε πάνω στον Χέγκελ και η ακαδημαϊκή του καριέρα διακόπηκε απότομα. Ήταν μια σύγκρουση τραίνων. Ο Σοπενχάουερ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τοσ Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, την πανεπιστημιακή διδασκαλία γενικά, και εξελίχθηκε σε κάτι σαν freelance author και λοιδοριστή τής από καθέδρας φιλοσοφίας. Το βιβλίο του Ο κόσμος σαν βούληση και παράσταση, που τόσο ενθουσίασε τον Νίτσε, δεν ξέρω πόσους συνεχίζει να ενθουσιάζει. Ωστόσο ο Σοπενχάουερ είναι περισσότερο δημοφιλής για τα πιο δημώδη του κείμενα, εκεί όπου αντιμετωπίζει, με τον δικό του τρόπο, διάφορα ζητήματα. Το ίδιο συμβαίνει και με άλλους φιλοσόφους: αγαπιούνται από το μεγάλο κοινό όχι για τα έργα που απευθύνονται κυρίως στους λίγους ομοτέχνους τους. Εκεί άλλωστε φαίνεται η αξία ενός φιλοσόφου: πώς η φιλοσοφία (του) μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων της ζωής; Στις περισσότερες των περιπτώσεων η ιδιωτική ζωή των φιλοσόφων, ως παράδειγμα, είναι για κλάματα. Το ίδιο και του Σοπενχάουερ. Συνεπώς θα πρέπει να μάθουμε να κάνουμε σαφή διάκριση ανάμεσα στην ιστορία της φιλοσοφίας και τους –πάντα θελκτικούς οπωσδήποτε– βίους των φιλοσόφων. Τα κείμενα αυτά, μέσω των οποίων έγινε γνωστός και αγαπητός σε ένα ευρύτερο εξωφιλοσοφικό κοινό, τα εξέδωσε ο διαβόητος πεσιμιστής, μισάνθρωπος και μισογύνης, πλην κυνόφιλος φιλόσοφος σε δύο τόμους το 1851 στο Βερολίνο με τον τίτλο Parerga und Paralipomena (Παρέργκα ουντ Παραλιπόμενα το προφέρουν οι Γερμανοί). Η μόνη αμοιβή του ήταν δέκα αντίτυπα του βιβλίου. Το νόστιμο είναι ότι ο Σοπενχάουερ θεωρούσε ότι ο τίτλος έπρεπε να μην απωθεί τους λογίους: γι’ αυτό και τον έβαλε στα …λατινικά (!)[7]. Από τον δεύτερο τόμο, τα Παραλιπόμενα, προέρχεται το κείμενο Περί ανάγνωσης και βιβλίων (Über Lesen und Bücher). Ιδιοφυείς είναι μερικές επισημάνσεις του φιλοσόφου· και πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς. Για παράδειγμα, θεωρεί ότι «η αμάθεια υποβιβάζει τον άνθρωπο μόνο όταν συνοδεύεται από υλικά πλούτη». Γι’ αυτόν οι αμαθείς πλούσιοι δεν διαφέρουν από τα μοσχάρια. Όταν διαβάζουμε, κάποιος άλλος σκέφτεται για λογαριασμό μας· εμείς απλώς επαναλαμβάνουμε τις νοητικές του διεργασίες. Κατά βάθος, όταν διαβάζουμε, το μυαλό μας δεν είναι παρά ένα πεδίο ξένων σκέψεων. Όποιος διαβάζει συνεχώς χωρίς να διακόπτει για να στοχαστεί, με τον καιρό χάνει την ικανότητα να σκέφτεται μόνος. Το πρόβλημα το έχει επισημάνει πολύ έγκαιρα ο Δημόκριτος, στα χνάρια του Ηράκλειτου, συμβουλεύοντας πολυνοΐην και όχι πολυμαθίην. Έτσι εξηγείται το φαινόμενο πολλών λογίων που από το πολύ διάβασμα έχουν αποβλακωθεί, αφού διαβάζοντας συνεχώς καταδικάζουν το πνεύμα τους σε παράλυση. Με το πνεύμα συμβαίνει το ίδιο όπως με το στομάχι: η άκριτη πρόσληψη μεγάλων ποσοτήτων τροφής το καταστρέφει. Ωστόσο, οι σκέψεις που μεταφέρονται στο χαρτί δεν είναι τίποτε παραπάνω από τα ίχνη ενός διαβάτη στην άμμο. Που ναι μεν μας επιτρέπουν να ακολουθήσουμε τη διαδρομή που ο ίδιος επέλεξε, αλλά, προκειμένου να μάθουμε τι είδε στο δρόμο του, χρειάζεται να χρησιμοποιήσουμε τα μάτια του. Ο Μπέρτολντ Μπρεχτ στον Γαλιλαίο του εμφανίζει τον αστρονόμο να έχει φέρει ένα τηλεσκόπιο ενώπιον της επιτροπής των σοφών του Πάπα. Το ξεσκεπάζει επιδεικτικά μπροστά τους και τους προκαλεί: «Λοιπόν, εμπιστεύεστε στα μάτια σας, δείτε!». Οπότε ένας απ’ αυτούς του απαντάει με τη φοβερή ατάκα: «Κύριε, όταν διαβάζω Αριστοτέλη, εμπιστεύομαι στα μάτια μου». Μπορεί κανείς να μάθει να γράφει διαβάζοντας έργα τρίτων; Η εύκολη απάντηση δεν είναι πάντα και η αληθινή. «Καμία από τις συγγραφικές αρετές, απαντάει ο φιλόσοφος, δεν αποκτάται διαβάζοντας [ποιος;] συγγραφείς που διαθέτουν ιδιότητες όπως για παράδειγμα, η πειθώ, ο πλούτος των εικόνων, η τέχνη της παρομοίωσης, η τόλμη, η πικρία, η βραχυλογία, η χάρη, η ελαφρότητα της έκφρασης, ο πνευματώδης λόγος, οι απροσδόκητες αντιθέσεις, η λακωνικότητα, η απλότητα και πολλές άλλες ακόμα». Ωστόσο, αν οι ιδιότητες αυτές υπάρχουν δυνάμει (potentia) μέσα μας, μπορούμε να τις ανασύρουμε και να τις αξιοποιήσουμε, έτσι που να φτάσουμε στο σημείο να διαθέτουμε εν ενεργεία (in actu) τις ιδιότητες αυτές. Αυτόν θεωρεί ο Σοπενχάουερ τον μοναδικό τρόπο ανάγνωσης που μπορεί να αποτελέσει προπαρασκευαστικό στάδιο της συγγραφής. Με άλλα λόγια, να μας διδάξει πώς να χρησιμοποιούμε τα φυσικά μας χαρίσματα, υπό την προϋπόθεση ότι όντως τα διαθέτουμε. Χωρίς αυτά, η ανάγνωση δεν μας διδάσκει παρά ψυχρές και στείρες τεχνικές και μας κάνει ρηχούς μιμητές. Ας τα έχουν αυτά υπόψη τους οι λογής διδάσκοντες στις ποικιλώνυμες σχολές «δημιουργικής γραφής». Στα ράφια των βιβλιοθηκών διαφυλάσσονται οι πλάνες του παρελθόντος. Υπάρχουν συγγράμματα που στην εποχή τους έσφυζαν από ζωή, αλλά τώρα απασχολούν μονάχα τους παλαιοντολόγους της λογοτεχνίας[8]. Το αναρίθμητο πλήθος των κακών βιβλίων ληστεύει από το αναγνωστικό κοινό τον χρόνο, το χρήμα και την προσοχή, αφού «τα κακά βιβλία έχουν γραφτεί με μοναδική πρόθεση να αποκομίσουν κέρδη ή να αποκτήσουν δόξα» [ποιοι;][9]. Μια ματιά στους πολλαπλά ύποπτους καταλόγους των «ευπώλητων» βιβλίων θα μας πείσει ότι στις περισσότερες περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε όχι με παρα-λογοτεχνία, αλλά με μια «λογοτεχνία τού παρά» όπως συνηθίζει να λέει χαριτολογώντας ο ρέκτης εκδότης Γιώργος Δαρδανός[10]. Συγγραφείς, εκδότες και βιβλιοκριτικοί της κακιάς ώρας συνωμοτούν για την επίτευξη αυτού του σκοπού, αφού η ισχύς βρίσκεται εν τη ενώσει. Ο πεσιμιστής φιλόσοφος αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν το κοινό να τρέφεται με τα χαμηλού επιπέδου βιβλία και να έχει απλώς και μόνο ακουστά τα έργα των σπάνιων και ανώτερων πνευμάτων όλων των εποχών και εθνικοτήτων. Το γεγονός ότι, αντί ο κόσμος να διαβάζει τα πιο εκλεκτά έργα όλων των εποχών, επιλέγει μονίμως να ασχολείται μόνο με ό,τι πιο πρόσφατο κυκλοφορεί, περιορίζει τους συγγραφείς να παραμένουν στον στενό κύκλο των κυρίαρχων ιδεών. Το αποτέλεσμα είναι η κάθε εποχή να βουλιάζει ολοένα και πιο βαθιά στον ίδιο της τον βούρκο. Η δημοκρατική αρχή της πλειοψηφίας (και των γούστων της) τελικά κάνει πολύ κακό στο κράτος των γραμμάτων. Συνεπώς, σε ό,τι αφορά τα αναγνώσματά μας, επιβάλλεται η ανάπτυξη μιας τέχνης αποχής από την ανάγνωση. De abstinentia ο λόγος. Η άσκηση αυτής της τέχνης προϋποθέτει από εμάς να μην αγγίζουμε οποιοδήποτε βιβλίο απασχολεί κάθε φορά το ευρύ κοινό, διότι «όποιος γράφει για τους ανόητους βρίσκει πάντοτε ευρύ κοινό». Το συμπέρασμα λοιπόν είναι ότι δεν πρέπει να διαβάζουμε κακά βιβλία, διότι –πλην άλλων– η ζωή είναι σύντομη. Και πώς μπορεί να προστατευτεί κανείς από τα κακά βιβλία πριν τα διαβάσει; Με την πείρα. Διότι τα κακά βιβλία συνήθως φωνάζουν από τον τίτλο τους και από το εξώφυλλο. Φυσικά τα κλασικά έργα υπάρχουν, μα το κοινό προτιμά να διαβάζει μόνο ό,τι είναι φρεσκοτυπωμένο. Εδώ ανήκουν και τα βιβλία που μιλάνε για τους κλασικούς. Ο Ά. Β. Σλέγκελ όμως έγραψε κάτι που αποτελούσε για τον Σοπενχάουερ το άστρο που τον οδηγούσε: «Να διαβάζετε επιμελώς τους κλασικούς[11], τους γνήσιους κλασικούς/ Όσα γράφουν γι’ αυτούς οι σύγχρονοι δεν σημαίνουν πολλά». Πώς όμως θα πορευτεί κανείς στο πέλαγος της γραφής δίχως πυξίδα; Πώς θα αποφύγει τους ύποπτους μεσάζοντες, τους λογής καπάτσους του βιβλίου; Ο Σοπενχάουερ θεωρεί ότι σε κάθε εποχή υπάρχουν δύο ειδών λογοτεχνίες: μία πραγματική και μία απλώς φαινομενική. Η πρώτη, καλλιεργούμενη από ανθρώπους που ζουν για τη γνώση ή την ποίηση, βαδίζει τον δρόμο της σοβαρά και αθόρυβα μα εξαιρετικά αργά, μη παράγοντας στην Ευρώπη πάνω από δώδεκα έργα ανά αιώνα, αλλά με μόνιμη αξία. Η άλλη αποτελείται από άτομα που ζουν από τη γνώση ή την ποίηση και προχωράει καλπάζοντας, συνοδευόμενη από θόρυβο. Αυτή κατακλύζει ετησίως την αγορά με χιλιάδες έργα. Λογοτεχνία και ποίηση για πολτοποίηση. Τι γίνεται όμως με το πρόβλημα του χρόνου; Μακάρι μαζί με το βιβλίο να αγοράζαμε και τον χρόνο που απαιτείται για να το διαβάσουμε. Βεβαίως άλλο πράγμα είναι η αγορά, και άλλο η αφομοίωση ενός βιβλίου. Εννοείται ότι δεν μπορούμε να συγκρατούμε στο μυαλό μας ό,τι έχουμε διαβάσει. Φυσικά άλλο πληροφόρηση, άλλο γνώση και άλλο η σοφία. Πολύ εύστοχα το διατυπώνει ο Τ. Σ. Έλιοτ: «Where is the wisdom we have lost in knowledge?/ Where is the knowledge we have lost in information?». Γιατί μπορεί μεν να έχουμε άμεση πρόσβαση στην πληροφόρηση («πατώντας ένα κουμπί»), αλλ’ αυτό δεν εξισώνεται με τη γνώση· πολύ δε περισσότερο με τη σοφία. Κάποιος είπε ότι «παιδεία είναι αυτό που μας μένει όταν ξεχάσουμε όλα όσα έχουμε μάθει». Ο φιλόσοφος συμβουλεύει κάθε σημαντικό βιβλίο να το διαβάζουμε δύο φορές. Η δεύτερη ανάγνωση μας βοηθάει να συλλάβουμε καλύτερα τα νοηματικά συμφραζόμενα και να κατανοούμε την αρχή σε όλο το βάθος, αφού τώρα γνωρίζουμε το τέλος. Τα σπουδαία έργα είναι η πεμπτουσία του πνεύματος. Αυτό κατά μείζονα λόγο ισχύει για τους αρχαίους κλασικούς. Ο Σοπενχάουερ ασχολείται με την «επίκαιρη απειλή» (είμαστε στα 1850!) να πάψει η διδασκαλία των αρχαίων γλωσσών. Θεωρεί ότι σύντομα θα βλαστήσει μια νέα λογοτεχνία αποτελούμενη από ένα είδος γραφής πιο βάρβαρο, πιο ρηχό και πιο ευτελές από ό,τι έχει υπάρξει μέχρι σήμερα. Σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη γνώση ο Σοπενχάουερ κάνει χρήση των επικύκλων, έννοια δανεισμένη από το μοντέλο του Πτολεμαίου. Η ανθρώπινη γνώση, αφού εκτελέσει μια πλήρη περιφορά γύρω από κάθε έναν τέτοιο επίκυκλο, επιστρέφει και πάλι εκεί απ’ όπου ξεκίνησε. Τα μεγάλα μυαλά όμως –στα οποία ο Σοπενχάουερ κατατάσσει αδιστάκτως τον εαυτό του– δεν συμμετέχουν στην περιφορά γύρω από τον εκάστοτε επίκυκλο. Ένας τέτοιος επίκυκλος είναι, για παράδειγμα, «η φιλοσοφία του Φίχτε και του Σέλινγκ, με τελευταίο αποκορύφωμα την εγελιανή καρικατούρα». Συνεχίζει δε λέγοντας ότι «ο εν λόγω επίκυκλος παρέκλινε από την περιφέρεια του κύκλου στον οποίο είχε καταλήξει ο Καντ και απ’ όπου εγώ ο ίδιος ανέλαβα αργότερα να συνεχίσω τη χάραξη της περιφέρειας». Σημειώνει μάλιστα ότι η υστεροφημία έχει ως σύνηθες τίμημα την απώλεια της επιδοκιμασίας από τους συγκαιρινούς μας, πράγμα που συνέβαινε στον Σοπενχάουερ την εποχή που έγραφε τα παραπάνω. Πάντως έστω και κάπως αργά, η αξία του αναγνωρίστηκε όσο αυτός ζούσε. Η αλήθεια είναι ότι οι πολλοί δεν διαβάζουν. Σε ό,τι αφορά τους μανιώδεις συγγραφείς, νομίζω ότι αυτοί δεν διαβάζουν γιατί –προφανώς– δεν ευκαιρούν από το γράψιμο. Δυστυχώς οι Νεοέλληνες δεν είμαστε έθνος αναγνωστών. Συνεπώς το να δίνει κανείς οδηγίες στο κοινό για το πώς διαβάζουμε είναι σχεδόν σαν να παραδίδει μαθήματα μαγειρικής σε πεινασμένους. Το Περί ανάγνωσης και βιβλίων αποτελεί το 24ο κεφάλαιο του Β΄ τόμου των Παρέργων και Παραλιπομένων του Σοπενχάουερ. Το 23ο κεφάλαιο, που και λογικά προηγείται, έχει τίτλο Περί συγγραφικής και ύφους (Über Schriftstellerei und Stil). Η έκτασή του όμως είναι πολύ μεγαλύτερη των όντως σπουδαίων κειμένων που κατά κανόνα επιλέγονται για την πετυχημένη σειρά «Ο άτακτος λαγός» των εκδόσεων Άγρα. Ας είναι όμως στα υπ’ όψιν για μια ενδεχομένως αυτοτελή έκδοση σε βιβλίο αυτού του επίσης σημαντικού κειμένου του μεγάλου φιλοσόφου. Εξάλλου πολλά κεφάλαια από τα Πάρεργα και Παραλιπόμενα έχουν αποτελέσει σε διάφορες χώρες, και σε εμάς, αντικείμενο αυτοτελών βιβλίων. Εδώ ένας κότινος περιμένει κάποιον μεταφραστή· και κάποιον εκδότη. Η Ήντιθ Οώρτον (Νέα Υόρκη 1862 – Γαλλία 1937) ως παιδί σύχναζε στη μεγάλη βιβλιοθήκη του αστού πατέρα της. Που προφανώς δεν της προκαλούσε τρόμο, όπως συμβαίνει συνήθως με τα παιδιά που «πλακώνονται» από τον όγκο των βιβλίων του σπιτιού, μη ξέροντας από πού να αρχίσουν. Στην εφηβεία της έγραψε κάποια ποιήματα και μια νουβέλα, μόνο που η οικογένεια δεν ενέκρινε αυτή των πρώιμη συγγραφική της κλίση. Μια κατάθλιψη που της εμφανίζεται μετά από έναν διαλυμένο αρραβώνα επανεμφανίζεται στη ζωή της κατ’ επανάληψη. Ένας γάμος, στον οποίο οφείλει το επώνυμό της, δεν πάει καλά. Κινείται μεταξύ Αμερικής και Παρισιού. Στη γαλλική πρωτεύουσα συνάπτει φιλίες με τους Ανν ντε Νοάιγ, Αντρέ Ζιντ, Ζαν Κοκτώ. Ήδη στα 1891 είχε γνωρίσει στην Αγγλία τον Χένρυ Τζέιμς. Το 1905 εκδίδει το μυθιστόρημα Το σπίτι της ευθυμίας και έξι χρόνια μετά το Ήθαν Φρομ. Το μυθιστόρημα Τα χρόνια της αθωότητας εκδόθηκε το 1920 και της αποφέρει το Βραβείο Πούλιτζερ – μια διάκριση που δεν είχε δοθεί μέχρι τότε σε γυναίκα. Το 1923 ανακηρύσσεται επίτιμη διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Γέηλ. Η αυτοβιογραφία της Μια ματιά προς τα πίσω εκδίδεται τρία χρόνια προ του θανάτου της. Εκεί αφηγείται τις αναμνήσεις της, αλλά και αναφέρεται σε όσα την χαρακτηρίζουν ως συγγραφέα. Το δοκίμιο Η διαστροφή της ανάγνωσης (The Vice of Reading) πρωτοδημοσιεύθηκε τον Οκτώβριο 1903 στη North American Review. Πορτρέτο του Σοπενχάουερ (1815), από τον Λούντβιχ Σίγκισμουντ Ρουλ. Βρίσκεται στο Αρχείο Σοπενχάουερ της δημοτικής και πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης της Φρανκφούρτης. Σύμφωνα με την Ουώρτον λοιπόν, η λεγόμενη «διάδοση της γνώσης», που συνήθως την κατατάσσουμε στην κατηγορία των σύγχρονων προόδων, μαζί με την κεντρική θέρμανση και την καθολική ψήφο, έχει οδηγήσει στη γέννηση μιας νέας διαστροφής: της διαστροφής της ανάγνωσης. Από όλες τις διαστροφές, οι πιο δύσκολες να ξεριζωθούν είναι εκείνες που από τον πολύ κόσμο θεωρούνται αρετές. Ανάμεσα σ’ αυτές η ανάγνωση κατέχει την πρώτη θέση. Είναι γενικά παραδεκτό ότι το να διαβάζει κανείς σκουπίδια αποτελεί διαστροφή. Υπάρχουν και οι αναγνώστες «από αίσθηση καθήκοντος». Αυτοί χαίρουν μεγάλης εκτίμησης γιατί ακολουθούν μια επιταγή τελειότητας. «Μακάρι να διάβαζα κι εγώ όσο εσείς», δηλώνει ο αδαής αρχάριος σ’ αυτόν τον ειδήμονα του περιττού. Η συνέπεια είναι ότι ένας τέτοιος αναγνώστης βλέπει την συνήθειά του αυτή σαν ένα αξιοσημείωτο πνευματικό επίτευγμα. Ο γεννημένος αναγνώστης διαβάζει ασυνείδητα, όπως αναπνέει. Όσο λοιπόν είναι αρετή η αναπνοή, άλλο τόσο είναι και η ανάγνωση. Όσο πιο αξιέπαινη θεωρείται τόσο πιο ανώφελη καταλήγει. Η ανάγνωση δεν είναι παρά μια ανταλλαγή σκέψεων ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη. Αν το βιβλίο μπαίνει στο μυαλό του αναγνώστη ακριβώς όπως βγήκε από το μυαλό του συγγραφέα, τότε διαβάστηκε μάταια. Η αξία των βιβλίων είναι ανάλογη με αυτό που η Ουώρτον ονομάζει πλαστικότητά τους, η δυνατότητα δηλαδή να διαπλάθονται με διαφορετικούς τρόπους υπό την επίδραση φρέσκων μορφών σκέψης. Μήπως έτσι όμως αρνούμαστε στην ύπαρξη στη λογοτεχνία αφηρημένων αξιολογικών κριτηρίων; Τα καλύτερα βιβλία είναι εκείνα από τα οποία οι καλύτεροι αναγνώστες μπόρεσαν να αντλήσουν τη μεγαλύτερη αναλογία σκέψεων υψηλής ποιότητας. Από αυτά τα βιβλία ο ανεπαρκής αναγνώστης παίρνει τα λιγότερα. Η ιδιότητα του ανεπαρκούς αναγνώστη μπορεί να θεωρηθεί δυστύχημα, οπωσδήποτε όμως δεν είναι ελάττωμα. Δεν είναι αναμενόμενο να είμαστε όλοι μουσικοί. Να διαβάζουμε όμως έχουμε όλοι υποχρέωση. Έτσι όσοι δεν μπορούν να διαβάζουν δημιουργικά, διαβάζουν μηχανικά. Η Αμερικανίδα συγγραφέας δηλώνει πως πρέπει να καταλάβουμε μια και καλή ότι στο ζήτημα της ανάγνωσης οι πραγματικοί φταίχτες δεν είναι εκείνοι που περιορίζονται στα κατά γενική ομολογία σκουπίδια. Φυσικά αυτό το «κατά γενική ομολογία» παίρνει πολύ νερό: αν ήταν έτσι κανείς δεν θα διάβαζε σκουπίδια. Ή, για να το πούμε αλλιώς, κανείς δεν παραδέχεται ότι διαβάζει σκουπίδια. Εκτός κι αν πρόκειται για επαγγελματία κριτικό που πρέπει να τα διαβάζει και αυτά, ενόψει μάλιστα του ότι η μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων που κυκλοφορούν αποτελείται από σκουπίδια. Κάποια βιβλία, πώς να το κάνουμε, δεν απαιτούν άλλη προσπάθεια πέρα από το γύρισμα των σελίδων και τη χρήση των ματιών. Πρόκειται για αυτά που είναι σχεδιασμένα για να καταναλωθούν από τον μηχανικό αναγνώστη. Η ιδέα ότι το διάβασμα είναι ένα ηθικό προτέρημα, έχει οδηγήσει πολλούς ευσυνείδητους ανθρώπους να αρνηθούν την αβλαβή ερωτοτροπία τους με την ελαφρά λογοτεχνία προς χάριν πολύ πιο επίμοχθων επαφών. Αυτοί προσπαθούν «να μην τους ξεφύγει τίποτε απ’ όλα όσα γράφονται!». Συνεπώς, όταν ο μηχανικός αναγνώστης εισβάλλει στην επικράτεια των γραμμάτων –συζητά, κριτικάρει, καταδικάζει ή, ακόμα χειρότερα, επαινεί– τότε είναι που η διαστροφή της ανάγνωσης γίνεται απειλή για τη λογοτεχνία. Το κακό είναι ότι ο μηχανικός αναγνώστης δεν αμφιβάλλει ποτέ για την πνευματική του δεινότητα. Το να διαβάζεις δεν είναι αρετή. Το να διαβάζεις καλά όμως είναι τέχνη, μια τέχνη που μόνο ο γεννημένος αναγνώστης μπορεί να την κατακτήσει. Φυσικά τα πάντα χρειάζονται εξάσκηση, αλλά αν δεν υπάρχει η εγγενής ικανότητα, η εξάσκηση θα πάει χαμένη. Κάτι παρόμοιο δεν λέει και ο Σοπενχάουερ; Το ότι οι προθέσεις του μηχανικού αναγνώστη μπορούν να υποκαταστήσουν την ικανότητα είναι μια αυταπάτη. Ο γεννημένος αναγνώστης αντιλαμβάνεται την ανάγνωση με όρους αντικειμενικούς. Ο μηχανικός αναγνώστης διαβάζει με το μέτρο, με τη σελίδα. Σε κάποιο νεανικό ημερολόγιο του Χάμερτον διαβάζουμε: «Θα ξεκινήσω τώρα μια σειρά αναγνώσεων ποίησης αρχίζοντας με 50 ώρες Τσώσερ, καθώς μάλιστα του αφιέρωσα 1,5 ώρα χθες βράδυ, μου απομένουν ακριβώς 48 ώρες και μισή». Εννοείται βέβαια ότι εκείνος που διαβάζει με την ώρα, συχνά «δεν έχει ώρα να διαβάσει». Όμως για τον γεννημένο αναγνώστη το διάβασμα αποτελεί ένα συνεχές υπόγειο ρεύμα που διατρέχει όλες του τις ασχολίες. Ο μηχανικός αναγνώστης είναι σκλάβος του σελιδοδείκτη του. Αν χάσει το σημείο, ξεκινάει πάλι απ’ την αρχή. Δεν του ξεφεύγει λέξη, αφού «διαβάζει τα βιβλία από την αρχή ως το τέλος». Εννοείται ότι ο μηχανικός αναγνώστης είναι ανίκανος να διακρίνει διαισθητικά αν ένα βιβλίο αξίζει να διαβαστεί ή όχι. Προσωπικά παρέχω μια περίοδο χάριτος 20-25 σελίδων: αυτή τη διορία δίνω στο συγγραφέα να με πείσει ότι αξίζει να συνεχίσω. Τον κανόνα αυτόν εφαρμόζω και στους φτασμένους συγγραφείς. Ο μηχανικός αναγνώστης δεν θα εκφράσει γνώμη, αν δε φτάσει στην τελευταία σελίδα. Συνήθως δε εκφράζεται θετικά, ουδέτερα ή αόριστα – η εύκολη δουλειά. Το έχω ξαναπεί: αν υπήρχε πραγματική κριτική στη χώρα μας, όλοι μας θα ήμασταν προσεκτικότεροι. Και έτσι θα γινόμασταν καλύτεροι. Καλός φίλος μου που πρόσφατα εξέδωσε το πρώτο βιβλίο του διηγημάτων, παλιός όμως στο κουρμπέτι, ρωτάει: «Πες μου τι σου άρεσε στο βιβλίο, και γιατί· και τι δεν σου άρεσε, και γιατί». Κατά κανόνα όμως όταν οι άνθρωποι ζητούν κριτική εννοούν τον έπαινο. Φυσιολογικά θα έπρεπε να ευγνωμονούμε όσους επισημαίνουν τα λάθη μας. Συνήθως όμως περιοριζόμαστε στις τετριμμένες κουβέντες των ψεύτικων αμοιβαίων φιλολογικών φιλοφρονήσεων. Μια κρατούσα συνήθεια του μηχανικού αναγνώστη είναι το καθήκον να διαβάσει κάθε βιβλίο «που συζητιέται», αφού ακολουθεί τη vox populi. Το από ποιους και για ποιο λόγο συζητιέται, μικρή σημασία φαίνεται να έχει. Για τον μηχανικό αναγνώστη τα βιβλία που μόλις διάβασε δεν μοιάζουν με αναπτυσσόμενα όντα που πιάνουν ρίζες και πλέκουν κλαδιά, αλλά με απολιθώματα που ο γεωλόγος τούς κολλάει μια ταμπελίτσα και τα αποθηκεύει στα συρτάρια του γραφείου του. Για να μην πούμε για φυλακισμένους που καταδικάστηκαν σε ισόβια απομόνωση. Μέσα σ’ ένα τέτοιο μυαλό τα βιβλία δεν συνομιλούν ποτέ το ένα με το άλλο. Αυτός αντιπαθεί εκ φύσεως κάθε βιβλίο που δεν καταλαβαίνει – χωρίς βέβαια να είναι πάντα ο ίδιος ο φταίχτης γι’ αυτή την μη κατανόηση. Ένα βιβλίο για το οποίο μιλούν όλοι, αποτελεί για τον μηχανικό αναγνώστη σχεδόν αδιαμφισβήτητη απόδειξη της αξίας του. Συχνά ό,τι δεν καταλαβαίνει το κριτικάρει κρατώντας κάποια «πισινή». Μια κυρία δεν ενέκρινε τα μυθιστορήματα του Μπαλζάκ, αλλά ήταν πρόθυμη να παραδεχτεί ότι «είναι γραμμένα στα ωραιότερα γαλλικά». Συχνά η κριτική ασκείται με «δανεισμό απόψεων». Πέρα όμως από τον μηχανικό αναγνώστη που πλήττει με την «κατανόηση του προφανούς», υπάρχει και μια υποκατηγορία που βαδίζει «εν μέσω της πικρότητος πραγμάτων αποκρύφων». Αυτού του τύπου ο υπερβατισμός δείχνει σεβασμό για το ακατανόητο, θεωρώντας την ανάγνωση ενός βιβλίου εξίσου μεγάλο κατόρθωμα με την κατανόησή του. Αυτοί οι θιασώτες του εσωτερισμού όμως είναι πολύ λίγοι ώστε να προκαλέσουν ζημιά. Αυτό που θέτει πραγματικά σε κίνδυνο την ακεραιότητα των γραμμάτων είναι όμως η αδηφάγα πλειονότητα του μέσου μηχανικού αναγνώστη. Πώς μπορεί κανείς να κατηγορεί ανθρώπους ότι εχθρεύονται τα γράμματα όταν συμβάλλει σε πωλήσεις εκατοντάδων χιλιάδων; Το μικρότερο αδίκημα του μηχανικού αναγνώστη είναι ότι ενθαρρύνει τον μηχανικό συγγραφέα. Είναι φτιαγμένοι ο ένας για τον άλλον. Όμως η βλαπτική επίδραση του μηχανικού αναγνώστη είναι τετραπλή, και συγκεκριμένα: α) προκαλώντας ζήτηση για μέτρια γραπτά, διευκολύνει τη σταδιοδρομία του μέτριου συγγραφέα. «Το έγκλημα ότι προσελκύει το δημιουργικό ταλέντο στις τάξεις της μηχανικής παραγωγής είναι στην πραγματικότητα το σοβαρότερο αδίκημα για το οποίο είναι ένοχος ο μηχανικός αναγνώστης». β) μέσα από το πάθος του για τις «λαϊκές» εκδοχές των σκοτεινών και δύσκολων θεμάτων, καθυστερεί την αληθινή κουλτούρα και μειώνει τη δυνητική αναλογία έργων που πραγματικά διαρκούν στον χρόνο. γ) η συνήθειά του να συγχέει τις ηθικές με τις διανοητικές κρίσεις βλάπτει τη λογοτεχνία. Το γεγονός ότι ο μηχανικός αναγνώστης συγχέει το πέραν της ηθικής με το ανήθικο δ) τέλος, ο μηχανικός αναγνώστης, με την απαίτησή του για εύπεπτη λογοτεχνία, έχει οδηγήσει σε λάθος δρόμο τις τάσεις της κριτικής ή μάλλον έχει φτιάξει ένα πλάσμα κατ’ εικόνα του, τον μηχανικό κριτικό. Κάποιος ανέφερε ότι οι άνθρωποι δεν έχουν πια χρόνο να διαβάζουν κριτικές παρουσιάσεις βιβλίων, αλλά εκείνο που θέλουν είναι μια περίληψη του περιεχομένου τους. Φυσικά παραμένει τεράστιο το ερώτημα κατά πόσο ωφελείται η λογοτεχνία από την κριτική. Όμως ο γεννημένος αναγνώστης αν ενδιαφέρεται να διαβάσει μια κριτική, εκείνο που ζητάει είναι το μόνο είδος άξιο του ονόματος της κριτικής: μια ανάλυση περιεχομένου και μορφής. Εξάλλου μια απλή απαρίθμηση των επεισοδίων ενός βιβλίου αργά ή γρήγορα καταλήγει στο γνωστό και συμβατικό: «Δεν θα καταστρέψουμε όμως την απόλαυση του αναγνώστη αποκαλύπτοντας…» κ.λπ. Επειδή όμως ο μηχανικός αναγνώστης αποτελεί την πλειονότητα, γι’ αυτό και ο μηχανικός «εξαγωγέας πλοκών» του παραπάνω τύπου, ταχύτατα εκτοπίζει τον κριτικό. Όλες οι μορφές τέχνης βασίζονται στην αρχή της επιλογής. Και όπου αυτή η αρχή δεν θεωρείται ότι επιδρά στο συνολικό εξαγόμενο της πνευματικής δημιουργίας, δεν μπορεί να υπάρξει αυθεντική κριτική. Έτσι λοιπόν ο μηχανικός αναγνώστης δρα συστηματικά ενάντια σε ό,τι καλύτερο συνδέεται με τη λογοτεχνία. Προφανώς δε τη μεγαλύτερη βλάβη την προκαλεί στον συγγραφέα. Ίσως μάλιστα ο συγγραφέας να χρειαστεί να φτάσει ως το Παλάτι των Κοινοτοπιών και να καθίσει σε ένα συμπόσιο αδιάκριτων εγκωμίων, όπου οι γραφιάδες που του ήταν περισσότερο απεχθείς σερβίρονται χωρίς κανένας να τους αποδοκιμάζει από το πιάτο που έχει ετοιμαστεί προς τιμήν του, για να στραφεί τότε η σκέψη του με νοσταλγία σ’ εκείνη την άλλη οδό, στο ευθύ μονοπάτι που οδηγεί “To the Happy Few”, στους ευτυχείς ολίγους. Σ’ αυτούς τους λίγους αναγνώστες που πραγματικά κατανοούν τα έργα. [1] S.R. Fischer, A History of Reading, Reaktion Books, Λονδίνο 2004, σ. 8. [2] D. Diringer, Writing, Thames and Hudson, Λονδίνο 1962, σ. 13. [3] Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο «από παλιά οι Ίωνες ονομάζουν τα βιβλία διφθέρες, διότι όταν οι πάπυροι ήταν σπάνιοι, χρησιμοποιούσαν δορές αιγοπροβάτων» (5.58). [4] Μ. Μακλούαν, Media. Οι προεκτάσεις του ανθρώπου, μτφρ. Σπ. Μάνδρος, Κάλβος, Αθήνα χ.χ., σ. 104-5. [5] Παίρνω την ιδέα από τον Βικτόρ Υγκό, Φιλοσοφία και Φιλολογία, μτφρ. Κ. Μεραναίου - Μίνας Ζωγράφου, εκδ. Μαρή, Αθήνα χ.χ., σ. 64. Για το ζήτημα βλ. Mostafa El-Abbadi, The Life and Fate of the Ancient Library of Alexandria, UNESCO, Παρίσι 1990, σ. 97-98. Το ανέκδοτο αναφέρει ο Γαληνός (Εἰς τὸ τρίτον βιβλίον τῶν ἐπιδημιῶν Ἱπποκράτους ὑπόμνημα πρῶτον, 17a.607) κάνοντας λόγο για τα έργα των τριών μεγάλων τραγικών. Εκεί αναφέρεται ότι ο Πτολεμαίος κράτησε τα πρωτότυπα και έστειλε στους Αθηναίους αντίγραφα. [6] M. McLuhan, The Gutenberg Galaxy: The making of Typographic Man, University of Toronto Press, 1962. Σύμφωνα με το ρηξικέλευθο αυτό έργο, οι εποχές της ανθρώπινης ιστορίας είναι: α) ο προφορικός πολιτισμός της φυλής, β) ο πολιτισμός των χειρογράφων, γ) ο γαλαξίας του Γουτεμβέργιου και δ) η ηλεκτρονική εποχή. Κάθε εποχή χαρακτηρίζεται από την εισαγωγή ενός νέου μέσου. Το χειρόγραφο βάζει τέρμα στην προφορική εποχή, η τυπογραφία στο χειρόγραφο κ.ο.κ. Εξ ού και το αξίωμα ότι «το μέσον είναι το μήνυμα». [7] D.E. Cartwright, Historical Dictionary of Schopenhauer’s Philosophy (sv. “Parerga and Paralipomena”), The Scarecrow Press, Λάνχαμ, Μέριλαντ 2005. [8] Η γερμανική λέξη Literatur, όπως και άλλες αντίστοιχες των ευρωπαϊκών γλωσσών, συνήθως μεταφράζεται ως «λογοτεχνία». Κατά λέξη όμως σημαίνει γραμματεία. Ο όρος λογοτεχνία είναι φυσικά ευρύτερος, αφού σ’ αυτόν μπορεί να συμπεριληφθεί και η προφορική λογοτεχνική δημιουργία. Εξάλλου η καθιέρωση της γραφής ως κυριότερου μέσου μετάδοσης της λογοτεχνίας είναι σχετικά πρόσφατη. [9] Δεν βρίσκω τη φράση λογικά και μεταφραστικά ορθή. Τα βιβλία δεν μπορεί «να αποκομίσουν κέρδη ή να αποκτήσουν δόξα». Ίσως να αποφέρουν κέρδη ή δόξα· στους συγγραφείς τους, εννοείται. Η φράση στο πρωτότυπο είναι «…während sie [= τα κακά βιβλία] bloß in der Absicht, Geld einzutragen oder Ämter zu verschaffen, geschrieben sind». Που θα μπορούσε να αποδοθεί: «… ενώ τα κακά βιβλία έχουν γραφτεί απλώς με την πρόθεση να αποφέρουν χρήμα ή αξιώματα [στους συγγραφείς τους]». [10] Γ. Δαρδανός, στον Πρόλογο του βιβλίου της Εύας Στάμου Η επέλαση της ροζ λογοτεχνίας, Gutenberg, Αθήνα 2014, σ. 12. [11] Ο Σλέγκελ κάνει εδώ λόγο για αρχαίους (Alten) και όχι για κλασικούς. Κλασικός μπορεί να είναι ένας συγγραφέας χωρίς να είναι και αρχαίος.

Ο αναγνώστης προ των ευθυνών του

Σύνδεση