Αναζητώντας τον Παράδεισο

Αλεξάντρ Γκριν, Τα πορφυρά πανιά, μτφρ. από τα ρωσικά Ιοκάστη Καμμένου, επίμετρο Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Κίχλη, Αθήνα 2013, σελ. 208 Παρά το γεγονός ότι υπήρξαν πολλές και αντιφατικές προσεγγίσεις και κριτικές στο έργο του Αλεξάντρ Γκριν, αυτό που είναι αξιοσημείωτο είναι πως η απαράμιλλη μυθοπλαστική του ικανότητα και η εμφατική αναφορά του στο Ωραίο ασκούν τέτοια γοητεία στον αναγνώστη, ώστε οι απόπειρες που έγιναν –συχνά ανεπιτυχείς– να ενταχθεί βεβιασμένα η νουβέλα σε ιδεολογικά πλαίσια είναι μάλλον συμπαθείς, αφού συνήθως αφορμώνται από την ανάγκη υπεράσπισης του έργου στα χρόνια της λογοκρισίας και των σταλινικών διώξεων. Με τάσεις εμφανώς αυτοβιογραφικές, ο Γκριν βλέπει ένα μέρος του εαυτού του στον χαρακτήρα του ήρωα Αρθούρου Γκρέυ. Από τον εαυτό του λ.χ. αντλεί την περιγραφή της αριστοκρατικής καταγωγής του ήρωα, αλλά και ταυτόχρονα την απόφασή του να αφήσει το προστατευμένο περιβάλλον και τις πλούσιες βιβλιοθήκες και να δοκιμάσει τον εαυτό του στην πραγματική ζωή. Να αναζητήσει, να ανακαλύψει και να περιγράψει τον ανεκτίμητο θησαυρό που κρύβεται στις ανείπωτες χαρές, τις βουβές ονειροπολήσεις, την αφασία της προσμονής. Και εν τέλει αρκεί μια προφητεία από έναν σοφό μάγο-δάσκαλο που έχει την πλάτη του γυρισμένη γιατί είναι «προσηλωμένος σε κάτι αόρατο» για να αποδείξει την αξία που έχουν η καρτερικότητα της αγάπης και η βεβαιότητα της πίστης. Η Ρωσία έχει μεγάλη παράδοση στην λογοτεχνία του φανταστικού, η οποία ενέπνευσε και τον κινηματογράφο αλλά και την εικαστική δημιουργία. Ο Γκριν αναδεικνύει το περιεχόμενο μιας άψογα δομημένης ιστορίας και απομακρύνει, σαν περιττό υλικό, οτιδήποτε είναι φορμαλιστικά εμφανές. Εξάλλου, θέλει να αφήσει στον αναγνώστη μόνο το συναισθησιακό αποτύπωμα της μαγείας και όχι την τεχνική που θα τον οδηγήσει σε αυτό. Τον 19ο αιώνα αρκετοί Ρώσοι συγγραφείς και ποιητές, όπως ο Βλαντίμιρ Οντογιέφσκι, ο Αλεξέι Κωνσταντίνοβιτς Τολστόι, ο Βασίλι Ζουκόφσκι αλλά και ο Νικολάι Γκόγκολ, ανέδειξαν το φανταστικό στοιχείο στη λογοτεχνία ισορροπώντας ανάμεσα στην μεταφυσική και τον ρομαντισμό. Στις αρχές του 20ού αιώνα ανακινήθηκε το ενδιαφέρον για την λογοτεχνία του φανταστικού με χαρακτηριστικά τα νεορομαντικά πεζογραφήματα του Βαλέρι Μπριούσοφ (π.χ. «Ο Άξονας της Γης», 1907, «Το Όρος του Άστρου» και «Η Εξέγερση των Μηχανών», 1908), ενώ στα πρώτα σοβιετικά χρόνια εμφανίστηκε ένα κύμα επιστημονικής φαντασίας από συγγραφείς όπως ο Αλεξέι Νικολάεβιτς Τολστόι, ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, ο Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ κ.ά. Οι αρχετυπικές μορφές και έννοιες του παραμυθιού –ο πατέρας, η μητέρα, ο σοφός προφήτης, ο έρωτας του πρίγκιπα και του κοριτσιού, ο θάνατος, η ανάμνηση, η προσμονή, το ταξίδι σ’ έναν κόσμο παραδεισένιο– ακολουθούν μεν την δομή παραμυθιού που βρίσκεται κοντά στην κατάταξη που κάνει ο Βλαντίμιρ Προππ στην Μορφολογία του παραμυθιού (1928), όμως εδώ οι ήρωες δεν αρκούνται σε πράξεις και ανδραγαθήματα, αλλά εμπλουτίζονται με λεπτομερείς περιγραφές του ψυχισμού τους ο οποίος διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής. Η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου περιγράφει καλά αυτή την διαφορά ονομάζοντας το λογοτεχνικό είδος «έντεχνο παραμύθι (Κunstmärchen) που απευθύνεται σε ενήλικες». Σε μια μυθοπλαστική δομή με την προβλέψιμη έκβαση του happy end που χαρακτηρίζει συνήθως τα παραμύθια, αλλά ταυτόχρονα με την εφευρετικότητα του συγγραφέα να περιγράφει απρόβλεπτες λεπτομέρειες των δράσεων και των αντιδράσεων, θα ήταν λάθος να μιλούσαμε για συμβολισμούς. Ο λογοτεχνικός συμβολισμός βασίζεται σε τεχνικές του μοντερνισμού που ο Γκριν απορρίπτει. O Αντρέι Μπέλι στην «Μαγεία των Λέξων» (πρωτοδημοσιεύτηκε στο βιβλίο Συμβολισμός, Μόσχα 1910) αναφέρεται σε μια κοσμοθεωρία του συμβολισμού όπου οι λέξεις μέσα από τον ήχο τους μπορούν να αναπαραγάγουν έναν νέο κόσμο μέσα στον οποίο ο συγγραφέας-δημιουργός ονομάζει τα αντικείμενα και τα αναδημιουργεί για τον εαυτό του. Ο Γκριν δεν δημιουργεί έναν νέο κόσμο μέσα από τις παλιές λέξεις παρά μας καλεί να μείνουμε στην καθαρή εικόνα των πορφυρών πανιών χωρίς να εμπλεκόμαστε σε δεύτερες αναγνώσεις και κρυφές ερμηνείες. Τα πορφυρά πανιά είναι μια άκρως εικαστική εικόνα για την οποία ο συγγραφέας μάς προετοιμάζει κάνοντας μια εξαντλητική περιγραφή του κόκκινου χρώματος: «Αυτό το χρώμα, πεντακάθαρο σαν πρωινή πορφυρή ακτίδα, γεμάτο ευγενή ευφροσύνη και μεγαλοπρέπεια, ήταν ακριβώς το περήφανο χρώμα που αναζητούσε ο Γκρέυ. Δεν είχε ανάμεικτες αποχρώσεις φωτιάς και πετάλων παπαρούνας ούτε βιολετιά παιχνιδίσματα, ούτε μία υποψία ιώδους. Δεν γινόταν μπλε, ούτε έκανε σκιές, δεν άφηνε την παραμικρή αμφιβολία» (σ. 114). Η εμφάνιση των πορφυρών πανιών είναι μια ανοίκεια εικόνα της πραγματικότητας που προκαλεί παραξένισμα λόγω της εξωπραγματικής ομορφιάς της. Εδώ υπάρχει μια εφαρμογή της θεωρίας της ανοικειοποίησης (otstranenie) του Βίκτορ Σκλόφσκι, που σημαίνει την λογοτεχνική περιγραφή ενός ανθρώπου, μιας σκηνής ή μιας πράξης η οποία επειδή συμβαίνει απρόσμενα, ακόμη κι αν είναι αναγνωρίσιμη, μπορεί να φαίνεται ασυνήθιστη. Οι αντιδράσεις των ανθρώπων της ιστορίας μπροστά στην εμφάνιση των πορφυρών πανιών αντανακλούν πραγματικές ανθρώπινες συμπεριφορές, άκρως ρεαλιστικές και καθόλου συμβολικές: έκπληξη, γοητεία, φθόνο, περιέργεια, φόβο... Η πραγματικότητα και η μαγεία συνυπάρχουν αρμονικά, δεν υπάρχουν όρια μεταξύ τους. Αναρωτιόμαστε τι από όλα όσα περιγράφει ο συγγραφέας ξεφεύγει από την πραγματικότητα και διαπιστώνουμε πως δεν μπορούμε να εντοπίσουμε εξωπραγματικές περιγραφές παρά μόνον παραδοξότητες. Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τη νουβέλα ως υπέροχο δείγμα μαγικού ρεαλισμού. Πού βρίσκεται, όμως, η μαγεία; Πού βρίσκεται αυτό το θεατρικό «féerie» που συνοδεύει ως χαρακτηρισμός από τον ίδιο τον συγγραφέα τον τίτλο της νουβέλας; Σίγουρα δεν υπάρχουν στην μυθοπλασία ταχυδακτυλουργοί, ακροβάτες και φαντασμαγορικά θεάματα με την ακριβή σημασία των λέξεων. Η «féerie» βρίσκεται στην ενορχηστρωμένη δράση των ανθρώπων, είτε είναι οι κάτοικοι της Καπέρνα, είτε το πλήρωμα του Σεκρέτ. Βρίσκεται στις εκπληκτικές περιπέτειες των ηρώων και στις εναλλαγές της δράσης τους. Και η μαγεία γίνεται αισθητή μέσα από τις παράξενες και κωδικοποιημένες συμπεριφορές, την διαίσθηση που οδηγεί σε απρόβλεπτα μονοπάτια, την ατμόσφαιρα που σε προδιαθέτει για κάτι καταλυτικό που πρόκειται να συμβεί. Η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, στο επίμετρο, αναφέρεται στην υποδοχή του έργου του Γκριν και συγκεκριμένα στην απόπειρα του συγγραφέα Κωνσταντίν Παουστόφσκι να τον προστατεύσει προσδίδοντας (ίσως, θα συμπλήρωνα εγώ, από ηθελημένη παρερμηνεία) ιδεολογική χροιά στα Πορφυρά πανιά. Ο Παουστόφσκι θυμάται ότι όταν πρωτοαντίκρισε τον Γκριν στη Μόσχα, στα γραφεία της ναυτικής εφημερίδας Na Vakhte το 1924, του θύμισε τον καπετάνιο του Ιπτάμενου Ολλανδού. «Μου φάνηκε πως μπήκε στο γραφείο ο ίδιος ο Στίβενσον» θυμάται στα απομνημονεύματά του (Κ. Παουστόφσκι, Το Βιβλίο των περιπλανήσεων (Kniga Skitanii), Mόσχα 1964, σ. 66-68). Η Ιωαννίδου ξεκινά τον σχολιασμό της από το αρχικό σχεδίασμα των Πορφυρών πανιών όπου ο αφηγητής της ιστορίας της Ασσόλ και του Γκρέυ είναι ένας έφηβος που ήθελε να πετάξει μέχρι τον ήλιο και κάποια στιγμή τα κατάφερε. Ο ιπτάμενος άνθρωπος δεν υπάρχει στην τελική μορφή της νουβέλας, εμφανίζεται όμως στο επόμενο μυθιστόρημα του Γκριν Ο αστραφτερός κόσμος (1923). Αντίστοιχα, τελειώνει το κείμενό της με την περιγραφή του ίδιου του Αλεξάντρ Γκριν, ο οποίος υψώνει τα χέρια εκφράζοντας την βεβαιότητα ότι κάποτε θα πετάξει. Τα πανιά και τα φτερά είναι εξίσου ισχυρά εργαλεία πλοήγησης, όμως τα φτερά παραπέμπουν στον μύθο του Ίκαρου, δηλαδή σε μια ανθρώπινη ήττα, που πιθανόν στα Πορφυρά πανιά ο συγγραφέας θα προτιμούσε να αποφύγει έστω και σαν συνειρμό. Η περιπέτεια της πτήσης στη Ρωσία έχει μια βαθιά φιλοσοφική καταγωγή. Η ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι Αντρέι Ρουμπλιόφ του 1966 αρχίζει με μια πτήση με αερόστατο που αναπαριστά τον φερόμενο ως «τον πρώτο άνθρωπο που πέταξε ποτέ», τον Ρώσο μοναχό Κριάκουτνι στην πόλη Ριαζάν το έτος 906 μ.Χ. Ένας άλλος λαϊκός μύθος γύρω από το θέμα της ανθρώπινης πτήσης είναι αυτός του ιπτάμενου δούλου Νικίτκα: Στη διάρκεια της μοναρχίας του Ιβάν του Τρομερού, τον 15ο αιώνα, ο νεαρός δούλος Νικίτκα ανακοίνωσε δημόσια ότι κατασκεύασε μια πτητική μηχανή με την οποία μπορεί να πετάξει. Ανέβηκε στο καμπαναριό, πήδηξε, πέταξε και προσγειώθηκε επιτυχώς. Όμως ο Ιβάν ο Τρομερός, όταν το έμαθε, τον καταδίκασε σε φρικτό θάνατο με την αιτιολογία ότι ο άνθρωπος δεν είναι πουλί και όποιος προσαρτήσει ξύλινα φτερά αντιτίθεται στη φύση και στη βούληση του Θεού, επομένως του αξίζει η πιο αυστηρή τιμωρία. Παρά την εφεύρεση του αεροπλάνου, ο μύθος του Δαίδαλου και του Ίκαρου και η δημιουργία μιας πτητικής μηχανής, κινητήρια δύναμη της οποίας θα ήταν αποκλειστικά ο άνθρωπος, συνέχισε να απασχολεί τους μηχανικούς και τους καλλιτέχνες, με πιο γνωστό ίσως παράδειγμα το ανεπιτυχές εγχείρημα του καλλιτέχνη Βλαντίμιρ Τάτλιν να δημιουργήσει το αεροποδήλατο «Λετάτλιν», προσπάθεια που πριν από αυτόν, στις αρχές της δεκαετίας του 1920, είχε ξεκινήσει, επίσης χωρίς επιτυχία, και ο καλλιτέχνης Πιοτρ Μιτούριτς. Όμως τα πανιά δεν θα προδώσουν τον ταξιδευτή που αναζητά κρυμμένους παραδείσους. Ο τόπος και ο χρόνος δεν προσδιορίζονται στη νουβέλα του Γκριν. Η Καπέρνα, η Λις, το Ντούμπελτ είναι τοπωνύμια που μπορεί να βρίσκονται κάπου στην Βόρεια Θάλασσα, μπορεί όμως και σε κάποιο ανύπαρκτο νησί του Ειρηνικού Ωκεανού. Όπως σημειώνεται στο επίμετρο, «ο χρόνος μοιάζει να έχει σταματήσει λίγο πριν από την βιομηχανική επανάσταση. Στα Πορφυρά πανιά υπάρχουν κάποιες νύξεις για αλλαγή εποχής, για το πέρασμα σ’ έναν πιο σύγχρονο τρόπο ζωής στο χωρίο που αναφέρεται στα καινούργια παιγνίδια που αγοράζονται» (σ. 181). Επίσης, δεν υπάρχει αναφορά στην εθνικότητα των ηρώων. Το μόνο στοιχείο που χρησιμοποιεί ο Γκριν για να συνδέσει τους ανδρικούς ήρωές του με την Ρωσία είναι κι αυτό αυτοβιογραφικό: η συχνή κατανάλωση βότκας. О συγγραφέας Κορνέλιι Ζελίνσκι ονόμασε τον απροσδιόριστο τόπο του Γκριν «Γκρινλάντια», λέξη που σήμερα σηματοδοτεί την αναζήτηση του ουτοπικού παραδείσου. Η λέξη έγινε σήμα κατατεθέν σε φεστιβάλ τραγουδιού, σε εταιρείες, ενώ δύο συγκροτήματα υπερσύγχρονων κατοικιών στην Αγία Πετρούπολη και στη Μόσχα βαφτίστηκαν αντίστοιχα «Γκρινλάντια» και «Πορφυρά πανιά»... Το βιβλίο γυρίστηκε σε διάφορες παραλλαγές ταινιών για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, ανέβηκε σε ποικίλες θεατρικές παραστάσεις και μιούζικαλ και έγινε μπαλέτο που πρωτοπαρουσιάστηκε στο θέατρο Μπολσόι το 1942. Η γνωριμία του ελληνικού κοινού με το κλασικό αυτό έργο της ρωσικής λογοτεχνίας γίνεται χάρη στην φροντισμένη μετάφραση της Ιοκάστης Καμμένου από τα ρωσικά και συμπληρώνεται από ένα ενημερωτικό και επιστημονικά τεκμηριωμένο επίμετρο της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.

Αναζητώντας τον Παράδεισο

Σύνδεση