Ο Καντ και η απειλή του σκεπτικισμού

Paul Guyer, Καντ, πρόλογος-απόδοση Γιώργος Μαραγκός, Gutenberg, Αθήνα 2013, σελ. 686 Στη μονογραφία του με τον μονολεκτικό τίτλο Καντ ο Πωλ Γκάιερ, από τους διαπρεπέστερους μελετητές του Γερμανού διαφωτιστή, εισηγείται μιαν ερμηνευτική προσέγγιση στην οποία η αναμέτρηση του Καντ με τον σκεπτικισμό κατέχει κεντρική θέση. Ο Γκάιερ εντοπίζει τον πυρήνα της φιλοσοφίας του Καντ στο όραμα ότι ο άνθρωπος είναι η πηγή των φυσικών νόμων, του ηθικού νόμου και μιας εμπειρίας της φύσης όπου οι νόμοι αυτοί είναι μεταξύ τους συμβατοί. Το κριτικό αυτό όραμα, το οποίο προϋποθέτει την αναγνώριση της γνωστικής, πρακτικής και συναισθηματικής αυτονομίας (σ. 33) του ανθρώπου, επιβάλλεται όμως να προστατευθεί από δύο καίριες απειλές: τον δογματισμό και τον σκεπτικισμό. Ενώ όμως ο δογματισμός, οποίος εμπνέεται από την πεποίθηση ότι οι νόμοι της φύσης και της ηθικότητας έχουν καθολική ισχύ, χωρίς η σχετική βεβαιότητα να στηρίζεται σε μια πρότερη διερεύνηση των ορίων των ανθρωπίνων νοητικών δυνάμεων, είναι ευκολότερο να αντιμετωπιστεί, η υπεράσπιση της ανθρώπινης αυτονομίας από την απειλή του σκεπτικισμού φαντάζει σαφώς δυσχερέστερη. Εξαρχής ο Γκάιερ αποστασιοποιείται από τους σχολιαστές που θεωρούν ότι η ανασκευή της καρτεσιανής προελεύσεως αντίληψης που αμφισβητεί τη δυνατότητα της φιλοσοφίας να αποδείξει έλλογα την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου βρίσκεται στο κέντρο του καντιανού εγχειρήματος. Απεναντίας, ο σκεπτικισμός που ανησυχεί τον Καντ έχει την καταγωγή του σε διλήμματα και απορίες του κοινού νου και όχι σε αφηρημένους φιλοσοφικούς συλλογισμούς που μοιάζουν να έχουν τεχνητό χαρακτήρα. Από αυτή την άποψη, ο Καντ ενδιαφέρεται μάλλον για εκείνο το είδος του σκεπτικισμού που απορρέει από αντιφατικές αλλά εξίσου στέρεα τεκμηριωμένες κρίσεις για ζητήματα κεφαλαιώδους γνωσιολογικής και ηθικής σπουδαιότητας και που ο Γκάιερ ονομάζει, εμπνεόμενος από τον Πύρρωνα τον Ηλείο (365-275 π.Χ.), «πυρρώνειο» σκεπτικισμό. Τον απασχολεί όμως ακόμη περισσότερο ο σκεπτικισμός που συνδέεται με το όνομα του Ντέιβιντ Χιουμ. Ειδικά ως προς τον Χιουμ, ο Καντ είναι αρκετά σαφής: ο Σκωτσέζος στοχαστής ήταν αυτός που διέκοψε τον «δογματικό του λήθαργο» (σ. 43). Η παραδοχή του τούτη έχει συχνά ερμηνευθεί σαν να εννοούσε ο Καντ ότι η φιλοσοφία του είναι καρπός των προσπαθειών του να απορρίψει τις χιουμιανές ενστάσεις. Απεναντίας, άλλοι ερμηνευτές έχουν επισημάνει ότι μια προσεκτική εξέταση των ιστορικών συμφραζομένων από τα οποία προέκυψαν τα θεμελιώδη έργα του Καντ αρκεί για να δείξει ότι η πραγματική επιρροή του Χιουμ στην εξέλιξη της καντιανής σκέψης είναι υπερεκτιμημένη. Στη συγκεκριμένη διαμάχη ο Γκάιερ αναλαμβάνει να παίξει τον ρόλο του μεσολαβητή, προτείνοντας να διαβαστούν τα κείμενα του Καντ σαν να ήταν απαντήσεις στον Χιουμ.[1] Η πρότασή του έχει ασφαλώς το πλεονέκτημα ότι δεν προϋποθέτει την άσκηση πραγματικής επιρροής του Χιουμ στον Καντ. Ωθεί, ωστόσο, τον Γκάιερ να εμπλακεί σε μια πιο φιλόδοξη προσέγγιση, η οποία τείνει να ερμηνεύσει στο φως της σκέψης του Χιουμ όχι μόνο τη θεωρία του Καντ για την αιτιότητα και την παραγωγή έγκυρης γνώσης, αλλά και την πρακτική φιλοσοφία του, την αισθητική του και την τελεολογία του. Εκκινεί εν προκειμένω από την υπόθεση ότι ο Καντ υποβάλλει σε κριτική διερεύνηση της θεμελιώδεις δυνάμεις της ανθρώπινης νόησης, την αισθητικότητα, τη διάνοια, τον Λόγο και την κριτική ικανότητα, προκειμένου να καταδείξει ότι πρέπει να αναζητήσουμε εντός μας τα θεμέλια του φυσικού και ηθικού νόμου. Διότι μόνο μέσω της διασφάλισης της θεωρητικής και πρακτικής αυτονομίας μας είναι δυνατή η ανατροπή του χιουμιανού σκεπτικισμού, ενώ παράλληλα μόνο μέσω της καταστολής των καταχρηστικών αξιώσεων του Λόγου μας είναι εφικτό να καμφθούν και οι αντιρρήσεις του πυρρώνειου σκεπτικισμού. Το αν και σε ποιο βαθμό κατορθώνει ο Καντ να απαντήσει στις προκλήσεις του σκεπτικισμού είναι ένα από τα καίρια ζητήματα που απασχολούν τον Γκάιερ στην ομολογουμένως κατατοπιστική μονογραφία του. Ο στοχαστικός του διάλογος με τον Καντ αρθρώνεται σε τρία μέρη. Όπου στο πρώτο μέρος («Φύση») συστήνονται και αξιολογούνται τα κείμενα του Καντ για τη θεωρητική φιλοσοφία, στο δεύτερο μέρος («Ελευθερία») απογράφεται η εξέλιξη των ιδεών του για την ελευθερία, τον ηθικό νόμο και τη θρησκευτική εμπειρία, ενώ στο τελευταίο μέρος («Φύση και Ελευθερία») παρουσιάζονται τα κείμενά του για την αισθητική, τη βιολογία, την πολιτική και την ιστορία. Πιο συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος ο Γκάιερ υποβάλλει σε εξονυχιστικό έλεγχο τα θεμελιώδη επιχειρήματα που διατυπώνει ο Καντ στην Κριτική του καθαρού Λόγου (1781) και ιδίως εκείνα που εναντιώνονται στις απόψεις του Χιουμ για την περί αιτιότητας αντίληψή μας. Φρονεί πώς βασική επιδίωξη της πρώτης Κριτικής είναι να μας πείσει ότι ο Χιουμ έσφαλε εκτοπίζοντας από τη φιλοσοφία τις συνθετικές a priori αρχές και να ανασκευάσει τη θέση του Χιουμ ότι ακόμη και οι βασικότερες αρχές της γνώσης μας, όπως η αρχή της αιτιότητας, ριζώνουν στην εμπειρία και ως εκ τούτου δεν έχουν ποτέ αναγκαίο και αυστηρώς καθολικό κύρος, αλλά είναι, στην καλύτερη περίπτωση, προτάσεις με υποθετική και συγκριτική γενικότητα (σ. 100). Ο Γκάιερ παραδέχεται ότι μια επιφανειακή ανάγνωση των κειμένων δίνει την αίσθηση αναντιστοιχίας ανάμεσα στα ερωτήματα του Χιουμ και στις απαντήσεις του Καντ. Από μιαν επιμελέστερη, ωστόσο, ανάγνωση προκύπτει ότι ο Καντ δίνει όντως απαντήσεις, καίτοι ατελείς. Ο Γκάιερ συμπυκνώνει τα ερωτήματα που απευθύνει ο Καντ στον τρόπο που κατανοούμε την ιδέα της αιτιότητας και της αιτιώδους επενέργειας στα ακόλουθα τρία: 1) Ποιο είναι το περιεχόμενο της ιδέας τη αιτιότητας και της αναγκαίας σύνδεσης μεταξύ φαινομένων; 2) Ποια είναι η βάση για την πίστη μας στην γενική αιτιώδη αρχή ότι κάθε συμβάν έχει κάποια αιτία; 3) Ποια είναι η βάση για τις ιδιαίτερες αιτιώδεις πεποιθήσεις μας; Στα επίμαχα ερωτήματα απαντά και ο ίδιος ο Χιουμ. Στην Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση (1739-1740) και στην Έρευνα για την ανθρώπινη νόηση (1748) διατείνεται ότι οι ιδιαίτερες αιτιώδεις πεποιθήσεις μας είναι το αποτέλεσμα μιας προδιάθεσης που έχει σχηματιστεί από την επαναλαμβανόμενη εμφάνιση ενός αντικειμένου που ακολουθεί ένα άλλο. Τούτη η επαναλαμβανόμενη κατ’ αίσθηση εμπειρία είναι το πραγματικό περιεχόμενο της αιτιώδους επενέργειας. Παρότι καμιά από αυτές τις απαντήσεις του Χιουμ δεν έχει σκεπτικιστική υφή, το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει αναφορικά με την πίστη μας στη γενική αιτιώδη αρχή έχει όντως σκεπτικιστικό χαρακτήρα, καθώς θεωρεί ότι οι εμπειρικές παρατηρήσεις μας, όσο πίσω κι αν εκτείνονται στο παρελθόν, δεν επαρκούν για να δικαιολογήσουν την πίστη μας στη γενική αρχή της αιτιότητας. Ο Γκάιερ ισχυρίζεται ότι ο Καντ προσφέρει άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο πειστικές εναλλακτικές ερμηνείες για τα τρία αυτά ζητήματα, αλλά τον επικρίνει ότι αποφεύγει τη θεμελιώδη πρόκληση που απευθύνει ο Χιουμ στην ορθολογικότητα της επαγωγής. Πρεσβεύει την άποψη ότι πρωταρχικό μέλημα του Καντ είναι να δείξει πως το περιεχόμενο της έννοιας της αιτιότητας είναι η a priori λογική λειτουργία της υποθετικής κρίσης και πως αυτή προαπαιτεί τις καθαρές μορφές εποπτείας, δηλαδή τον χώρο και τον χρόνο, προκειμένου να εφαρμοστεί. Ο Καντ απορρίπτει, συνεπώς, το σκεπτικιστικό συμπέρασμα του Χιουμ αναφορικά με τη γενική αιτιώδη αρχή υποστηρίζοντας ότι η γνώση ενός συμβάντος είναι δυνατή εάν μπορεί να δειχθεί ότι η διαδοχή των (κατ’ αίσθηση αντιλήψεών μας των) καταστάσεων ενός αντικειμένου συντελείται με μια καθορισμένη τάξη χάρη στην υπαγωγή της σε κάποιον αιτιώδη νόμο που έχει την πηγή του στην αυτόνομη λειτουργία της διάνοιάς μας. Αλλά οι δύο αυτές απαντήσεις εξαρτώνται από τη γνώση μας ειδικών αιτιωδών νόμων και άρα από μιαν απάντηση στο τρίτο ερώτημα του Χιουμ. Κατά τον Γκάιερ, την απάντηση αυτή πρέπει να την αναζητήσουμε όχι στην Κριτική του καθαρού Λόγου αλλά στην «Εισαγωγή» στην Κριτική της κριτικής δύναμης (1790) και πρωτίστως στην εκεί αναπτυσσόμενη ιδέα ενός συστήματος της φύσης που ρυθμίζει την επιστημονική έρευνα και εγγυάται την ανακάλυψη των ιδιαίτερων εμπειρικών νόμων. Παρά ταύτα, ο Γκάιερ κρίνει ότι η συγκεκριμένη θέση του Καντ δεν συνιστά στην πραγματικότητα απάντηση στο ερώτημα του Χιουμ, αλλά απλή παραδοχή πως σε τελευταία ανάλυση η μόνη επιλογή που έχουμε είναι να υποθέσουμε ότι η φύση συμμορφώνεται προς τους νόμους που εμείς θέτουμε γι’ αυτήν και ότι συνεπώς είναι δυνατό ένα σύστημα της εμπειρίας σύμφωνα με τους ιδιαίτερους εμπειρικούς νόμους, μολονότι η ενότητα της φύσης σύμφωνα με τους εμπειρικούς νόμους της παραμένει τελείως συμπτωματική για τη διάνοια. Στο δεύτερο μέρος της μονογραφίας του ο Γκάιερ συστήνει τα σχετικά με την πρακτική φιλοσοφία έργα του Καντ, αναδεικνύει τις κοινές προκείμενες που μοιράζεται με τον Χιουμ και προσπαθεί να φωτίσει τα διαφορετικά πορίσματα στα οποία καταλήγουν. Αρχικά παραμερίζει τις μεταηθικές διαφορές ανάμεσα στον Χιουμ και στον Καντ και κατόπιν προβαίνει σε μια συστηματική σύγκριση των περιγραφών που δίνουν για τον ηθικό προσδιορισμό της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Το αποτέλεσμα είναι μια απροσδόκητη συμφωνία σε τρία καίρια σημεία: 1) η ηθική αρχή πρέπει να είναι ικανή να λειτουργεί ως κινητήρια δύναμη για την πράξη, 2) η αλλαγή στην ηθική συμπεριφορά είναι εφικτή μέσω μετασχηματισμού των συναισθημάτων και των φυσικών κλίσεων, και 3) η κινητήρια δύναμη της ηθικότητας εντοπίζεται εντέλει σε μιαν αντίληψη η οποία νοεί τον αγαθό βίο μάλλον με όρους αυτοκυριαρχίας παρά με όρους υποταγής στα πάθη. Ότι υπάρχει συμφωνία στο πρώτο σημείο, ενδέχεται να προκαλεί έκπληξη. Ο Χιουμ διατείνεται ότι ο Λόγος είναι σε θέση να επηρεάζει τη βούλησή μας. Στη θέση αυτή προσχωρεί και ο Καντ, παρότι αποδέχεται ότι ο πρακτικός Λόγος μπορεί να επηρεάσει την πράξη μόνο μέσω του ηθικού συναισθήματος. Ως προς το δεύτερο σημείο, ο Χιουμ τονίζει ότι η αλλαγή μιας ανεπιθύμητης συμπεριφοράς είναι εφικτή μέσω μετάπλασης των παθών μας μάλλον παρά μέσω επίκλησης του Λόγου. Τούτο είναι εκ πρώτης όψεως λιγότερο εμφανές στην περίπτωση του Καντ. Η σημασία, ωστόσο, που αποδίδει η Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών (1785) στα ιδιαίτερα ηθικά συναισθήματα της καλοσύνης, της αυτοεκτίμησης και του σεβασμού υποδηλώνει ότι και ο Καντ ενδιαφέρεται για τον μετριασμό των εγωιστικών κλίσεών μας παρά για την πλήρη εκρίζωσή τους. Προκύπτει έτσι μια συνθετότερη ανάλυση του ηθικού καθορισμού της ανθρώπινης συμπεριφοράς: η δύναμη του γενικού ηθικού συναισθήματος, το οποίο γεννιέται από τον ηθικό νόμο, μας ωθεί να καλλιεργήσουμε αυτά τα ειδικά ηθικά συναισθήματα, τα οποία στην πραγματικότητα είναι οι εγγύτερες αιτίες των πράξεών μας. Ότι ο Χιουμ και ο Καντ συμφωνούν στο τρίτο σημείο, τούτο είναι απεναντίας λιγότερο προφανές. Ο Γκάιερ ισχυρίζεται εμφατικά ότι ο Χιουμ ορίζει τον αγαθό βίο με βάση την ψυχική ηρεμία που απορρέει από τον έλεγχο και όχι από την εκρίζωση των παθών μας. Για να δείξει ότι και ο Καντ υιοθετεί το ιδεώδες της αυτοκυριαρχίας ως έσχατη πηγή από την οποία πηγάζει η κινητήρια δύναμη του ηθικού νόμου ο Γκάιερ αναγκάζεται να επινοήσει αναλογίες ανάμεσα στα προκριτικά και στα κριτικά κείμενα του Καντ. Έτσι, επικαλούμενος σημειώσεις του Καντ στο προσωπικό του αντίτυπο των Παρατηρήσεων περί του αισθήματος του ωραίου και του υψηλού (1764), ο Γκάιερ υποστηρίζει ότι από το ψυχολογικό γεγονός της αποστροφής που αισθανόμαστε για τη δουλεία ο Καντ συμπεραίνει ότι η ελευθερία είναι δυνατή μόνο όταν έχει γίνει αποδεκτός ένας κανόνας συνέπειας ανάμεσα στις αρχές που διέπουν τις πράξεις μας και σε εκείνες που διέπουν τις πράξεις των άλλων. Εάν όμως η λαχτάρα για ελευθερία είναι βασικό γνώρισμα της ανθρώπινης ψυχολογίας, τότε η ηθική δύναμη των νόμων για την πραγμάτωση της ελευθερίας έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη φύση. Ένα τέτοιο θεμέλιο για την ηθικότητα δεν είναι όμως λογικά συνεπές με τη θέση που διατυπώνει ο Καντ στα κριτικά του κείμενα: εφόσον ο ηθικός νόμος ισχύει για κάθε έλλογο ον, μια κριτική ηθική φιλοσοφία επιβάλλεται να απαλλαγεί από οτιδήποτε ανήκει στην εμπειρική ανθρωπολογία. Στα μεταγενέστερα κείμενα, επομένως, ο Καντ επιχειρεί να αντικαταστήσει την ψυχολογική προκείμενη με μια κανονιστική, με άμεσο επακόλουθο η ελευθερία να τίθεται ως η μόνη απόλυτη ηθική αξία, τα μέσα πραγματοποίησης της οποίας παρέχονται από τον νόμο που θεσπίζει ο Λόγος. Κατά τον Γκάιερ, όμως, είναι ασαφές αν όντως ο όψιμος Καντ έχει μιαν εναλλακτική θεωρία για την δεσμευτική ισχύ του ηθικού νόμου· οπότε η ψυχολογική παραδοχή που απαντά στα προκριτικά κείμενα ενδέχεται να διαδραματίζει καίριο ρόλο και στη μεταγενέστερη ηθική φιλοσοφία του Καντ, έστω κι αν ο ίδιος δεν είναι πρόθυμος να το παραδεχθεί (σ. 306). Πετράρκα-Μάιστερ, Ο φιλόσοφος Πύρρων σε τρικυμισμένη θάλασσα, πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα, περγαμηνή, Παλαιά Πινακοθήκη Μονάχου. Στο τελευταίο μέρος της μονογραφίας του ο Γκάιερ αναλύει μέσα από το πρίσμα των συναφών αναλύσεων του Χιουμ τα κεντρικά θέματα της Κριτικής της κριτικής δύναμης (1790), τα οποία αναφέρονται αφενός στη δομή των καλαισθητικών κρίσεων και αφετέρου στη δομή των τελεολογικών κρίσεων. Στο μοναδικό κείμενο το οποίο αφιέρωσε σε αισθητικά ζητήματα και επιγράφεται «Περί του κριτηρίου του γούστου» ο Χιουμ διαβεβαιώνει ότι ελλείψει σταθερών προδιαγραφών για την αποτίμηση της ομορφιάς ενός προσώπου, αντικειμένου ή έργου τέχνης η συναίνεση ανάμεσα σε έμπειρους κριτές, η οποία επιτυγχάνεται με το πέρασμα του χρόνου και κάτω από ιδεώδεις συνθήκες, συνιστά ένα επαρκές κριτήριο γούστου. Παρότι ο Καντ απορρίπτει το συμπέρασμα του Χιουμ, εντούτοις αποδέχεται τον τρόπο με τον οποίο ο Χιουμ διατυπώνει το θεμελιώδες πρόβλημα της αισθητικής θεωρίας, καθόσον εξηγεί την αξίωση καθολικότητας που εγείρουν οι καλαισθητικές κρίσεις χωρίς να στηρίζεται σε προσδιορισμένες έννοιες. Εμφανής γίνεται η στάση του στην «Αναλυτική του ωραίου», όπου επιχειρεί να παράσχει το πλαίσιο για την κατανόηση των πρακτικών που ακολουθούμε κατά την εκφορά καλαισθητικών κρίσεων. Ο Καντ ταυτοποιεί τις καλαισθητικές κρίσεις ως a priori συνθετικές κρίσεις και προσφεύγοντας στη μέθοδο της «παραγωγής» προσπαθεί να ερμηνεύσει την εγκυρότητά τους, κατά πρώτον, ανάγοντας την ηδονή που μας παρέχουν ωραία αντικείμενα στο ελεύθερο και αρμονικό παιχνίδι των γνωστικών μας δυνάμεων της φαντασίας και της διάνοιας, και, κατά δεύτερον, δείχνοντας ότι οι συγκεκριμένες γνωστικές δυνάμεις λειτουργούν κατ’ αναγκαιότητα με τον ίδιο τρόπο στον καθένα μας. Ο Γκάιερ, ωστόσο, εντοπίζει σε αυτή την επιχειρηματολογία ένα αδύναμο σημείο, καθόσον ο Καντ φαίνεται να προϋποθέτει δογματικά ότι άτομα με τις ίδιες δυνάμεις δεν μπορούν να έχουν αποκλίνουσες αισθητικές αντιδράσεις. Παρά ταύτα, δέχεται ότι η εξήγηση του Καντ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της εξήγησης του Χιουμ, αφού είναι αρκετά ευέλικτη ώστε να αναγνωρίζει και να διακρίνει ποικίλα είδη ομορφιάς χωρίς να χάνει από τα μάτια της την κοινή τους ρίζα. Ο Γκάιερ, τέλος, ερμηνεύει την καντιανή κριτική της «τελεολογικής κριτικής δύναμης» ως απάντηση στην διαβρωτική κριτική που υποβάλλει ο Χιουμ το «επιχείρημα εκ του σχεδίου» στο έργο του Διάλογοι περί Φυσικής Θρησκείας (1751). Ο Γκάιερ υπογραμμίζει ότι ο Χιουμ αμφισβητεί απλώς τον συλλογισμό που εκβάλλει στην ιδέα ενός νοήμονος δημιουργού, χωρίς να αρνείται τη χρησιμότητα τελεολογικών κρίσεων εν γένει. Όπως και ο Χιουμ, ο Καντ δέχεται ότι τέτοιες κρίσεις είναι σημαντικές και πάντοτε ωφέλιμες, αλλά διαφωνεί με την εξήγηση που προτείνει ο Χιουμ για την προέλευσή τους. Έτσι, βασιζόμενος στην ανάγκη για τελεολογικές (και όχι μόνο μηχανιστικές) εξηγήσεις των οργανισμών ως προϊόντων σχεδιασμού, ο Καντ διατείνεται ότι θα οφείλαμε να εφαρμόσουμε την ιδέα ενός νοητικού σχεδίου για το σύνολο της φύσης, όχι σε αντιπαλότητα προς τη μηχανιστική εξήγηση, αλλά συμπληρωματικά προς αυτήν. Εάν θεωρήσουμε τη φύση ταυτοχρόνως τελεολογικά και μηχανιστικά, τότε τούτο θα έχει ως επακόλουθο αφενός τη διεύρυνση της μηχανιστικής εξήγησης (καθώς οι μηχανιστικές εξηγήσεις αναζητούνται για φαινόμενα που παλαιότερα εξηγούσαμε τελεολογικά) και αφετέρου τη διασφάλιση της ύπαρξης ενός τελικού σκοπού τον οποίο υπηρετεί η φύση και για τον οποίο ο μόνος ενδεδειγμένος υποψήφιος είναι ο άνθρωπος ως ηθικά αυτόνομο ον. Ασφαλώς, η ανάγνωση των κειμένων του Καντ σαν να ήταν αντιδράσεις στον Χιουμ είναι διαφωτιστική. Είναι όμως αβέβαιο κατά πόσο ο Γκάιερ κατορθώνει με αυτό τον τρόπο να αναδείξει και να αποσαφηνίσει τις βαθύτερες φιλοσοφικές παραδοχές του Καντ. Είναι πασιφανές ότι ο Γκάιερ προσπαθεί να υποβαθμίσει τον ρόλο που παίζει η θεωρία του υπερβατολογικού ιδεαλισμού, για την οποία ο Καντ τονίζει ότι διαπερνά το συνολικό του έργο, στη διαμόρφωση της απάντησής του στις αιτιάσεις του Χιουμ. Απεναντίας, ερμηνεύει τη διάκριση ανάμεσα σε φαινόμενα και σε πράγματα καθ’ εαυτά ως μέσο που χρησιμοποιεί ο Καντ στην πρώτη Κριτική για να αποκρούσει τον πυρρώνειο σκεπτικισμό. Επιπλέον θεωρεί ότι οι παρατηρούμενες ομοιότητες ανάμεσα στην πρακτική φιλοσοφία του Καντ και σε εκείνη του Χιουμ περιορίζονται στο πεδίο των φαινομένων. Επομένως, η υπεράσπιση της ελευθερίας της βούλησης, στην οποία ο Καντ στηρίζει το οικοδόμημα της ηθικής του θεωρίας, μπορεί εντέλει να αποσυνδεθεί από τη διάκριση ανάμεσα σε φαινόμενα και σε πράγματα καθ’ εαυτά. Η μονογραφία του Γκάιερ είναι μια πολύτιμη επισκόπηση της κριτικής φιλοσοφίας του Καντ. Ο Γκάιερ πραγματεύεται με εύστοχο τρόπο όλα τα καίρια ζητήματα που απασχολούν τους ερμηνευτές του Καντ χωρίς να καταφεύγει σε σχηματικές απλουστεύσεις. Αναμφίβολα, το συγκεκριμένο βιβλίο είναι μια ανεκτίμητη βοήθεια για όσους πασχίζουν να κατανοήσουν την καντιανή σκέψη, η οποία είναι η εγγύτερη ζώσα πηγή της σύγχρονης φιλοσοφίας. Ωστόσο, το κείμενό του διαβάζεται περισσότερο σαν μια ερεθιστική εισαγωγή στην προτεινόμενη από τον ίδιο τον Γκάιερ ερμηνεία του Καντ παρά σαν μια αμερόληπτη εισαγωγή στο έργο του Καντ. Δεν επιτρέπει έτσι στους αναγνώστες του να εκτιμήσουν τη γονιμότητα άλλων ερμηνευτικών προσεγγίσεων του Καντ. Αυτή η υπερίσχυση της ερμηνευτικής προσέγγισης του Γκάιερ έναντι άλλων εναλλακτικών ερμηνευτικών προτάσεων είναι ιδιαίτερα έκδηλη στο πρώτο κεφάλαιο του πρώτου μέρους, που επιγράφεται «Η Κοπερνίκειος Στροφή του Καντ» και είναι αφιερωμένο στην υποτιθέμενη αποτυχία του Καντ να υπερασπιστεί τη θεωρία του υπερβατολογικού ιδεαλισμού. Στο επίμαχο κεφάλαιο ο Γκάιερ δίνει αρχικά μια χρήσιμη εισαγωγή στις θεμελιώδεις έννοιες που είναι αναγκαίες για την κατανόηση του προγράμματος του υπερβατολογικού ιδεαλισμού. Κατόπιν, προχωρεί σε μιαν κριτική αποτίμηση της θεωρίας του Καντ για την αισθητικότητα, τη διάνοια, την υπερβατολογική παραγωγή και τις θεμελιώδεις αρχές της εμπειρικής κρίσης. Όσοι γνωρίζουν και τα υπόλοιπα έργα του Γκάιερ δεν αιφνιδιάζονται από το γεγονός ότι ο Αμερικανός σχολιαστής βρίσκει τα περισσότερα επιχειρήματα του Καντ ανεπαρκή, ενώ για εκείνα τα επιχειρήματα τα οποία τα θεωρεί πειστικά τονίζει ότι μπορούν να αποκοπούν από τη θεωρία του υπερβατολογικού ιδεαλισμού. Προκαλεί όμως αίσθηση η έλλειψη ενδιαφέροντος για εναλλακτικές αναγνώσεις που αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη ευμένεια τις σχετικές θέσεις του Καντ. Οι αναγνώστες υποχρεούνται να αναζητήσουν στη βιβλιογραφία, που βρίσκεται διάσπαρτη στις υποσημειώσεις ή στη λίστα των βιβλίων που προτείνονται για περαιτέρω μελέτη, αναγνώσεις που έρχονται σε σύγκρουση με την ερμηνεία του Γκάιερ. Μετά από μια εκτενή περιγραφή και ανασκευή της καντιανής θεωρίας για τον χώρο και τον χρόνο, ο Γκάιερ παρατηρεί εν συντομία ότι άλλοι ερμηνευτές, όπως π.χ. ο Χένρι Άλισον, υιοθετούν μια ριζικά διαφορετική προσέγγιση. Αλλά το πρόβλημα είναι ότι ο Γκάιερ δίνει στον αναγνώστη ελάχιστη βοήθεια για να αποτιμήσει τα θετικά σημεία αυτών των εναλλακτικών προσεγγίσεων. Θα ήταν όμως ωφέλιμο για τους αναγνώστες να υπάρχει μια εκτενής αντιπαράθεση με αντίπαλες ερμηνευτικές εκδοχές που θα είχε ως στόχο να αποκαλύψει τα μειονεκτήματά τους αλλά και τα ισχυρά σημεία τους. Μόνον έτσι θα αποκτούσαν τη δυνατότητα να αποτιμήσουν πραγματικά τη στερεότητα της επιχειρηματολογίας του Γκάιερ. Αντιθέτως, ο Γκάιερ περιορίζεται σε μια σχηματική αντιπαραβολή της γνωσιολογικής ερμηνείας του υπερβατολογικού ιδεαλισμού όπως την εισηγείται ο Άλισον προς την οντολογική ερμηνεία που υιοθετεί ο ίδιος. Έτσι, στην ερμηνεία την οποία προτείνει ο Άλισον για τον υπερβατολογικό ιδεαλισμό και η οποία έχει αποκληθεί «θεωρία των δύο όψεων», διότι σύμφωνα με αυτήν τα πράγματα καθ’ εαυτά δεν είναι διακριτά από τα φαινόμενα αντικείμενα που απλώς στερούνται χωρικών και χρονικών ιδιοτήτων, αλλά είναι τα ίδια αντικείμενα, όπως τούτα εννοούνται χωρίς τη χρήση των «επιστημικών όρων» του χώρου και του χρόνου (σ. 133), ο Γκάιερ αντιτάσσει μετωπικά την δική του ερμηνεία, την οποία ονομάζει «θεωρία των δύο κόσμων», καθώς το πεδίο των αντικειμένων που δεν είναι χωρικά και χρονικά νοείται ως αριθμητικώς διακριτό από το πεδίο των αντικειμένων εντός χώρου και χρόνου. Συνεπώς, σύμφωνα με τον Γκάιερ, ο Καντ, με αφετηρία την συνθετική a priori γνώση, φαίνεται να συμπεραίνει ότι μόνον οι αναπαραστάσεις μας και όχι τα ανεξάρτητα από τις αναπαραστάσεις μας πράγματα μπορεί να έχουν χωρικές και χρονικές ιδιότητες. Το βιβλίο του Γκάιερ, απόσταγμα πολυετούς μελέτης, δεν είναι πολύ πρόσφατο. Κυκλοφόρησε πριν από 8 χρόνια,[2] αλλά το περιεχόμενό του παραμένει επίκαιρο. Ο συγγραφέας με λόγο μεστό μετατρέπει μια διανοητική διαδρομή στα δύσβατα μονοπάτια της καντιανής σκέψης σε ένα συναρπαστικό ταξίδι. Η ελληνική έκδοση είναι ιδιαίτερα προσεγμένη και καλαίσθητη, ενώ ο καθηγητής Γιώργος Μαραγκός μετέγραψε σε ωραία και σαφή ελληνικά ένα δύσκολο κείμενο, το οποίο παραδόξως δεν χαρακτηρίζεται από τη συνήθη αγγλοσαξονική ενάργεια αλλά από έναν ιδιότυπο μιμητισμό του στρυφνού ύφους του ίδιου του Καντ. [1] Η στρατηγική αυτή γίνεται εμφανέστερη στο μεταγενέστερο έργο του: Paul Guyer, Knowledge, Reason, and Taste: Kant’s Respone to Hume, Princeton University Press, 2008. [2] Πβ. Paul Guyer, Kant, Routledge, 2006.

Ο Καντ και η απειλή του σκεπτικισμού

Σύνδεση