Αρχαία Ρώμη: Σεξ και ελευθερία

ARB - THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Kyle Harper, From Shame to Sin: The Christian Transformation of Sexual Morality in Late Antiquity [Από την αιδώ στην αμαρτία: Ο χριστιανικός μετασχηματισμός της σεξουαλικής ηθικής στην ύστερη αρχαιότητα], Harvard University Press, σσ. 304 Μια από τις μεγαλύτερες απολαύσεις, αλλά και προκλήσεις, της μελέτης του αρχαίου κόσμου, και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ειδικότερα, είναι η τάση μεταξύ της οικειότητας και της απόστασης που χαρακτηρίζει τις πολλές προσεγγίσεις μας. Είναι σαν ένα σπουδαίο κτίριο, που φαίνεται από απόσταση στο τέρμα μιας ευθείας η οποία διασχίζει μια φαινομενικά επίπεδη επιφάνεια. Μόνο όταν πλησιάζουμε, διαπιστώνουμε ότι φτάσαμε στην άκρη ενός απόκρημνου φαραγγιού, που δεν διακρίνεται από τον δρόμο και παρεμβάλλεται ανάμεσα σε εμάς και το μνημείο που αναζητούμε. Συνειδητοποιούμε ότι βλέπουμε τον κόσμο αυτό από την άλλη πλευρά ενός χάσματος δύο χιλιάδων ετών. Η αρχαιότητα είναι πάντα πιο παράξενη από ό,τι πιστεύουμε. Πουθενά, μάλιστα, δεν αποδεικνύεται πιο παράξενη από ό,τι εκεί όπου πάντα θεωρούσαμε ότι μας ήταν περισσότερο οικεία. Πάντα γνωρίζαμε ότι οι αρχαίοι Ρωμαίοι επιδίδονταν συχνά στο σεξ. Οι παππούδες μας θα έλεγαν ότι έκαναν περισσότερο σεξ από όσο θα τους ωφελούσε. Πάντα γνωρίζαμε, επίσης, ότι οι πρώτοι χριστιανοί έδιναν ιδιαίτερο βάρος στην έννοια της αμαρτίας. Τείνουμε να πιστεύουμε ότι έδιναν πολύ περισσότερο βάρος από ό,τι θα έπρεπε. Κατά τα άλλα, μας έμοιαζαν αρκετά. Μέχρι πρόσφατα, οι μελέτες σχετικά με το σεξ στην αρχαία Ρώμη και με τους χριστιανούς στον ρωμαϊκό κόσμο ήταν τυλιγμένες σε ένα κουκούλι ψευδούς οικειότητας. Μόλις η τελευταία γενιά ιστορικών συνειδητοποίησε το χάσμα που μας χωρίζει από έναν κόσμο τον οποίο τείναμε να θεωρούμε μέχρι πρότινος δεδομένο και άμεσα προσιτό στις δικές μας κατηγορίες κατανόησης. Η σειρά «Revealing Antiquity» [Η αποκάλυψη της αρχαιότητας], των εκδόσεων Harvard University Press, σε επιμέλεια Γκλεν Μπάουερσοκ, βοήθησε ώστε να προκαλέσει σε όλους μας μια υγιή αίσθηση ιλίγγου, καθώς κοιτάμε από το χείλος του γκρεμού έναν συναρπαστικό, αλλά πολύ παράξενο κόσμο. Το βιβλίο του Κάιλ Χάρπερ με τίτλο Από την αιδώ στην αμαρτία: Ο χριστιανικός μετασχηματισμός της σεξουαλικής ηθικής στην ύστερη αρχαιότητα αποτελεί μια λαμπρή συνεισφορά στη σειρά. Δεν υπολογίζει μόνο την ακριβή φύση των τάσεων ανάμεσα στο οικείο και το βαθιά ξένο που βρίσκεται πίσω από την εικόνα που έχουμε για τη σεξουαλική ηθική των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της κλασικής περιόδου. Υπογραμμίζει, επίσης, την καθαρή, αναπάντεχη απόσταση από τον πολύ διαφορετικό σεξουαλικό κώδικα που διαμορφώθηκε στους πρωτοχριστιανικούς κύκλους και την ξαφνική και, σε μεγάλο βαθμό, απρόβλεπτη υπονόμευση μιας πολύ παλιάς κοινωνικής ισορροπίας τους δύο αιώνες που ακολούθησαν τη μεταστροφή του Κωνσταντίνου στον Χριστιανισμό το 312. Όπως εξηγεί ο Χάρπερ στην πρώτη σελίδα του πυκνού και ζωντανού βιβλίου του: «Λίγες περίοδοι της προμοντέρνας ιστορίας έχουν γίνει μάρτυρες μιας τόσο γρήγορης ιδεολογικής αλλαγής. Το σεξ βρισκόταν στο κέντρο όλων αυτών». Σάτυρος και Μαινάδα. Λεπτομέρεια νωπογραφίας από την Πομπηία, 1ος αι. π.Χ. Γιατί συνέβη αυτό; Το ερώτημα έχει τεθεί πολλές φορές τα τελευταία χρόνια. Η πρωτοτυπία του βιβλίου του Χάρπερ έγκειται στην προσέγγιση του ερωτήματος και στη σθεναρότητα με την οποία δίνει μια απάντηση. Η απάντηση αυτή βασίζεται σε μια εκτίμηση των πραγματικών κοινωνικών δομών της κλασικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και των αμετάκλητων αλλαγών στη δημόσια σφαίρα που έφερε η πρόσβαση στην εξουσία μιας μέχρι πρότινος αποξενωμένης και τελειομανούς χριστιανικής μειονότητας στους τελευταίους αιώνες της αυτοκρατορίας. Προτού όμως εξετάσουμε λεπτομερώς την απάντηση που δίνει ο Χάρπερ, αξίζει να αναφέρουμε κάποιες προηγούμενες απόπειρες μέτρησης του βάθους του χάσματος που βρίσκεται ανάμεσα σε μας και την ψευδή οικειότητα με τον αρχαίο κόσμο. Οι ειδικοί στον τομέα άρχισαν να εκτιμούν τη διαφορετικότητα των αρχαίων Ρωμαίων, όσον αφορά το σεξ αλλά και πολλά άλλα, από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Ένα μικρό, αλλά αποκαλυπτικό παράδειγμα είναι το εξής: το 1965, ο ιστορικός και κοινωνιολόγος του Καίμπριτζ, Κιθ Χόπκινς, έδειξε ότι οι γυναίκες στην αρχαία Ρώμη παντρεύονταν στην ηλικία των 13 ετών. Ήταν μια ηλικία γάμου παρόμοια με αυτή στην οποία παντρεύονται τα κορίτσια στη σύγχρονη Ινδία. Ξαφνικά, το χάσμα ανάμεσα σε εμάς και τους αρχαίους Ρωμαίους φαινόταν να είναι τόσο μεγάλο όσο αυτό που, στη φαντασία των χωρών της Δύσης, φαινόταν, τη δεκαετία του 1960, να υπάρχει ανάμεσα σε αυτές και τις «υπανάπτυκτες» χώρες του Τρίτου Κόσμου. Κάτι ανάλογο συνέβη στη Γαλλία. Εδώ το αίσθημα οικειότητας με τον αρχαίο κόσμο τροφοδοτούνταν από ένα αίσθημα συνέχειας του ρωμαϊκού πολιτισμού και της Καθολικής Εκκλησίας, η οποία θεωρήθηκε φυσικός διάδοχος όλων των καλών και σπουδαίων της αρχαίας Ρώμης. Οι ειδικοί έστρεψαν το βλέμμα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του 2ου αιώνα για να αναζητήσουν μια Praeparatio Evangelica – μια «Ευαγγελική προπαρασκευή». Υπήρχε η πεποίθηση ότι αυτή η «προετοιμασία» μπορούσε να εντοπιστεί, στην πράξη, στους συντροφικούς γάμους των κύκλων του Πλίνιου και του Πλούταρχου, στη διάδοση των ιδεών περί ευεργεσίας του σύμπαντος, που συνδέονται με τη Στωική διδασκαλία, και ακόμα και σε κάποια δειλά βήματα προς τον «εξανθρωπισμό» της δουλείας. Υποστήριζαν ότι ο Χριστιανισμός κληρονόμησε και διέδωσε αυτές τις ηθικές εξελίξεις. Στη δεκαετία του 1970, αυτή η παραμυθητική αντίληψη υποβλήθηκε σε κριτική. Σε ένα σπουδαίο βιβλίο που γράφτηκε το 1976, με τίτλο Le Pain et le cirque [Άρτος και θεάματα], ο Πολ Βεν αποκάλυψε την ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία του συστήματος δημόσιας ευεργεσίας στον αρχαίο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο, που παλαιότερες μελέτες επαινούσαν ως πρόδρομο της χριστιανικής ελεημοσύνης.[1] Το 1984, στο Le Souci de soi [H μέριμνα για τον εαυτό μας] ο Μισέλ Φουκό επέμεινε στην απόλυτη ιδιομορφία των ηθικών κωδίκων των ελίτ της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.[2] Σε κανένα από τα δύο αυτά έργα δεν εμπλεκόταν ο Χριστιανισμός. Ο καθησυχαστικά ευθύς δρόμος που φαινόταν να οδηγεί από την αρχαία Ρώμη στην Καθολική Ευρώπη κατέληγε σε απόκρημνο γκρεμό. Ο Καθολικισμός της μεσαιωνικής και σύγχρονης εποχής θα ερχόταν μόνο μετά την άνοδο ενός εντελώς νέου προτύπου για την κοινωνία και για το ανθρώπινο σώμα. Άρχισα να δουλεύω το βιβλίο The Body and Society (που κυκλοφόρησε το 1988) με αυτό τον άνεμο αλλαγής στα πανιά μου.[3] Το έργο σημαντικών ανθρώπων όπως οι Βεν και Φουκό σήμανε, για μένα, το τέλος μιας συνενοχής με το παρελθόν – που βασιζόταν στην υπόθεση ότι γνωρίζαμε τα πάντα για το σεξ και για το τι πρέπει να πίστευαν γι’ αυτό οι πρώτοι χριστιανοί. Το The Body and Society γράφτηκε για να προκαλέσει «μια αίσθηση αναζωογονητικού ιλίγγου» σχετικά με το πρωτοχριστιανικό παρελθόν. Το Από την αιδώ στην αμαρτία του Χάρπερ φέρνει τη δική του φρέσκια ματιά στο θέμα. Στο πρώτο του κεφάλαιο, για παράδειγμα, με τίτλο «Η ηθική του σεξ στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία», παίρνει σαφή απόσταση από μια πρόσφατη τάση ελαχιστοποίησης του ρόλου του ερωτισμού στους γάμους της ανώτερης τάξης τον 2ο αιώνα και στην κοινωνία γενικότερα. Ο Χάρπερ δεν πείθεται. Επισημαίνει ότι η σκοτεινή εικόνα σχετικά με το πώς πρέπει να ήταν το σεξ στον γάμο στην αρχαία Ρώμη έπαιρνε πολύ στα σοβαρά τα γραπτά των Στωικών φιλοσόφων –μια «σκοτεινή φυλή»– και των σύγχρονων γιατρών, των οποίων οι συμβουλές, σε θέματα καρδιάς, ήταν πάντα «αστικού χαρακτήρα, και ελαφρώς γηριατρικές». Στρέφει την προσοχή μας σε διαφορετικά στοιχεία. Παρέχει έναν σχολιασμό αξιοθαύμαστης ζεστασιάς και ανθρωπιάς σχετικά με τους σεξουαλικούς κώδικες που υποδηλώνονται στα σπουδαία αρχαιοελληνικά έργα, ειδικά στο μυθιστόρημα Τα κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα του Αχιλλέως Τατίου. Μας υπενθυμίζει, επίσης, το προφανές – την πλούσια μαρτυρία των ερωτικών σκηνών που αποτυπώνονταν σε πήλινα λυχνάρια και έφτασαν στο απόγειο της παραγωγής τους την εποχή ακριβώς που το σεξ υποτίθεται ότι άλλαζε στη Ρώμη. Οι ενεργητικοί αρσενικοί και οι αφράτες Αφροδίτες τους απεικονίζονταν σε αμέτρητες στάσεις πάνω στο κρεβάτι. Οι φιλόσοφοι ίσως συμβούλευαν τα ζευγάρια να σβήνουν το φως, αλλά οι αρχαίοι Ρωμαίοι όχι μόνο έκαναν σεξ με τα λυχνάρια αναμμένα – έκαναν σεξ υπό το τρεμάμενο φως λυχναριών που απεικόνιζαν σεξουαλικές σκηνές δίπλα στο αναμμένο φως! Μπορούμε να κατηγορήσουμε τους χριστιανούς που έβαλαν τέλος σε αυτές τις χαρούμενες σκηνές; Ναι, αλλά χωρίς να ξεχνάμε την απόσταση που μας χωρίζει από τον αρχαίο κόσμο. Αν κανείς ρωτήσει αν οι γυναίκες σε αυτές τις σκηνές ήταν ελεύθερα άτομα (και ακόμα πόσοι από τους άντρες ήταν ελεύθεροι, καθώς ορισμένοι μπορεί να ήταν σκλάβοι ζιγκολό), η αναπάντεχη απάντηση θα είναι: πολύ λιγότερες από όσες θα θέλαμε να πιστεύουμε. Πολλές από αυτές τις γυναίκες ήταν δούλες. Η ζωή χωρίς κανόνες, που θέλουμε να πιστεύουμε ότι αποτελεί έναν διαχρονικό ανθρώπινο δεσμό μεταξύ ημών και των αρχαίων, βασιζόταν στην ύπαρξη μιας ευρείας και σκληρής «ζώνης ελεύθερης πρόσβασης», παρεχόμενης από τα σκλαβωμένα κορμιά αγοριών και κοριτσιών. Η δουλεία, «ένας εγγενώς ταπεινωτικός θεσμός», ήταν «απόλυτα θεμελιώδης για την κοινωνική και ηθική τάξη στην αρχαία Ρώμη». Γι’ αυτό το θέμα, ο Χάρπερ μιλά με σπάνια αυθεντικότητα και, δεδομένης της φύσης του αντικειμένου, με εντυπωσιακή αυτοσυγκράτηση. Στο πρώτο βιβλίο του, με τίτλο Slavery in the Late Roman World, AD 275-425 [Η δουλεία στον ύστερο ρωμαϊκό κόσμο, 275-425 μ.Χ.], έδειξε ότι ο ύστερος ρωμαϊκός κόσμος παρέμεινε κοινωνία δούλων ακόμα και στους χριστιανικούς χρόνους.[4] Στο Από την αιδώ στην αμαρτία, μας μεταφέρει σε αυτόν τον κόσμο. Είναι ένας κόσμος που θα ευχόμασταν να μην είχε υπάρξει: «μια κοινωνία της οποίας τα ηθικά πλαίσια διαμορφώθηκαν από την παρουσία σκλάβων» και στην οποία «το δουλεμπόριο ήταν κυρίαρχος θεσμός». Το βιβλίο του Χάρπερ δείχνει ότι τα πολλά και ποικίλα σύγχρονα έργα περί της σεξουαλικότητας και της κοινωνικής δομής στους ρωμαϊκούς και πρωτοχριστιανικούς χρόνους, όσο εφευρετικά και αν είναι, είναι ασήμαντες δημιουργίες σε σύγκριση με αυτή την πραγματικότητα της ρωμαϊκής ζωής. Πρέπει να αφήσουμε τα λογοτεχνικά παιχνίδια και να δούμε κάτι που σχεδόν μας ξεπερνά – την πραγματικότητα της δουλείας, που υψώνεται πάνω από τα κεφάλια μας σαν τα δέντρα ενός απέραντου δάσους ανελευθερίας που κάλυπτε τον ρωμαϊκό κόσμο. Αυτό που είχε σημασία, στο ρωμαϊκό δίκαιο και στη ρωμαϊκή σεξουαλική ηθική, λίγη σχέση είχε με το σεξ. Είχε απόλυτη σχέση, όμως, με το ποια κορμιά μπορούσε κανείς να απολαύσει ατιμωρητί και ποια δεν μπορούσε να αγγίξει χωρίς τη συγκατάθεση των φορέων τους. Οι σεξουαλικές απολαύσεις δεν ήταν για όλους. Ο Χάρπερ δείχνει πως έχουμε υπερβάλει σχετικά με τον πουριτανισμό των αρχαίων Ρωμαίων απέναντι στις συζύγους τους. Το σχολείο των σεξουαλικών πειραματισμών, όμως, παρέμεναν, σε ασυνήθιστο βαθμό, τα σώματα των σκλάβων – μαζί με τα σώματα των φτωχών και των ιερόδουλων, που παρασύρονταν εύκολα στις ατιμώσεις που συνδέονταν απερίφραστα με τη δουλεία. Ο Χάρπερ συνοψίζει τα συναισθήματά του: «Οι νόμοι απωθούσαν τον πόθο για τα σώματα ελευθέρων ανθρώπων και οι σκλάβοι προσέφεραν μια βολική διέξοδο». Αυτή η άποψη θα μπορούσε να οδηγήσει σε ένα τετριμμένο συμπέρασμα. Το σεξ ήταν σοκαριστικό για τους πρώτους χριστιανούς. Το σεξ στον ρωμαϊκό κόσμο ήταν στενά συνδεδεμένο με τη δουλεία. Άρα: όταν οι χριστιανοί ανέβηκαν στην εξουσία μετά το 312, όπως ήταν αναμενόμενο, σφυροκόπησαν τους σεξουαλικούς κώδικες μιας κοινωνίας κορεσμένης από διαθέσιμα κορμιά σκλάβων και κατήργησαν ακόμα (αν και κάπως πιο διστακτικά από ό,τι ίσως θα επιθυμούσαμε) αυτά τα τμήματα του συστήματος της δουλείας –όπως την πορνεία– που προωθούσαν τις σεξουαλικές απολαύσεις. Ο Χάρπερ, όμως, συνειδητοποιεί ότι το συμπέρασμα αυτό είναι πολύ απλοϊκό. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του δεύτερου κεφαλαίου του, με τίτλο «Η βούληση και ο κόσμος στην πρωτοχριστιανική σεξουαλικότητα», έγκειται στον τρόπο με τον οποίο ανάγει την αγριότητα της χριστιανικής στάσης απέναντι στη σεξουαλικότητα στο πώς η σεξουαλική ηθική συγχωνεύτηκε με το φορτισμένο ζήτημα της ελευθερίας. Οι χριστιανοί αναθεώρησαν αυτές τις ιδέες όντας σε βαθιά αποξένωση από μια κοινωνία που θεωρούσε την ανελευθερία δεδομένη. Αποκόπηκαν, επίσης, από μια κοσμοθεωρία που φαινόταν να υποστηρίζει μια παγερή «αδιαφορία απέναντι στις αγριότητες που γίνονταν αποδεκτές στο όνομα του πεπρωμένου». Αυτό είναι το δεύτερο κύριο θέμα του βιβλίου του Χάρπερ. Από τον Απόστολο Παύλο και εξής, τα σημαντικά ζητήματα του σεξ και της ελευθερίας συγχωνεύτηκαν στους χριστιανικούς κύκλους, όπως ο εμπλουτισμένος πυρήνας μιας ατομικής βόμβας. Για τον Απόστολο Παύλο, η πορνεία σήμαινε πολύ περισσότερα από τις προγαμιαίες περιπέτειες. Επρόκειτο για μια μετωνυμία «εμπλουτισμένη» με ένα ολόκληρο φάσμα συσχετισμών. Εξέφραζε την αποστασία της ανθρωπότητας από την πίστη στον Θεό. Και αυτή η αποστασία έβρισκε τη σαφέστερη έκφρασή της στην άτακτη σεξουαλική ελευθερία που αποδόθηκε, πρώτα από τους εβραίους και έπειτα από τους χριστιανούς, στον μη χριστιανικό κόσμο. Νωπογραφία από την Πομπηία, 1ος αι. π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης. Τότε, όμως, τι ήταν η πραγματική ελευθερία; Η ελευθερία ήταν μια ακόμα μετωνυμία και η ελευθερία να ορίζει κανείς τη σεξουαλική μοίρα του ήταν ένα μόνο, «εμπλουτισμένο» μέρος της μετωνυμίας αυτής. Πάνω από όλα, σήμαινε «ελευθερία» από «τον κόσμο». Και με τον όρο «κόσμος», οι χριστιανοί εννοούσαν, ωμά, τη ρωμαϊκή κοινωνία της εποχής, όπου η ανελευθερία εκφραζόταν στην πιο σκοτεινή εκδοχή της με το εμπόριο και τη σεξουαλική εκμετάλλευση ανελεύθερων σωμάτων. Για τους χριστιανούς δεν είχε πια σημασία με ποια σώματα, από ποιες κοινωνικές τάξεις και με ποιον τρόπο μπορεί να γινόταν το σεξ. Από τον Απόστολο Παύλο και εφεξής για τους χριστιανούς υπήρχε το σωστό σεξ, μεταξύ συζύγων με στόχο την απόκτηση παιδιών, το αμαρτωλό σεξ, εκτός γάμου, και το απεχθές σεξ, μεταξύ συντρόφων του ίδιου φύλου. Το αμαρτωλό σεξ κάθε είδους ήταν αμαρτία. Και η αμαρτία ήταν αμαρτία. Δεν ήταν ένα κοινωνικό παραστράτημα που θεωρούνταν εξωφρενικό υπό ορισμένες συνθήκες και αποδεκτό υπό άλλες. Είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που τόση απλούστευση επιβλήθηκε σε μια σύνθετη κοινωνία. Η αναπάντεχη επικράτηση των χριστιανικών κανόνων τον 4ο, 5ο και 6ο αιώνα ήταν τέτοια που κάθε εναλλακτική διαμόρφωση των ηθικών ορίων στο πλαίσιο της κοινωνίας ήταν αδιανόητη. Η πολυπλοκότητα της βασιζόμενης στην κοινωνική θέση ηθικής απαιτεί υπομονετική ανακατασκευή από τους σύγχρονους ιστορικούς της αρχαίας Ρώμης, όπως τα οστά κάποιου πλάσματος της Ιουρασικής περιόδου. Η χριστιανική νίκη δημιούργησε ένα χάσμα ανάμεσα σε εμάς και τον αρχαίο κόσμο. Τι ακολουθεί λοιπόν; Το τρίτο κεφάλαιο του Χάρπερ, με τίτλο «Εκκλησία, κοινωνία και σεξ στην εποχή του θριάμβου», ξετυλίγεται με την ανατριχιαστική αίσθηση του αναπόφευκτου στο τέλος του παιχνιδιού. Ο Χάρπερ επαναφέρει τη δημόσια εξουσία στην ιστορία του υστερο-ρωμαϊκού σεξ. Δεν είμαστε πια αντιμέτωποι με μια ελεύθερα αιωρούμενη εξέλιξη του ηθικού συναισθήματος. Προχωρούμε στον ρυθμό των αυτοκρατορικών νόμων που θεσπίζονται από τους χριστιανούς αυτοκράτορες. Το 390, οι εκδιδόμενοι άντρες καίγονταν δημόσια στη Ρώμη. Το 438, προτάθηκε η κατάργηση της πορνείας (ή, τουλάχιστον, η κατάργηση των φόρων που συγκεντρώνονταν από την πορνεία, γεγονός που εμπόδιζε το κράτος να επενδύει στο εμπόριο της σάρκας). Καταλήγουμε στη «σύγχυση και τον βίαιο πουριτανισμό που χαρακτήρισαν την περίοδο βασιλείας του Ιουστινιανού», ο οποίος έγινε αυτοκράτορας το 527. Στην Κωνσταντινούπολη, κατά τη δεκαετία του 540, και ξανά το 559, διατάγματα σχεδιασμένα να «θεραπεύσουν την ασθένεια» του ομοφυλοφιλικού έρωτα κυκλοφορούσαν σε μια πόλη εξοντωμένη από τη βουβωνική πανώλη, ενώ παράλληλα παρήλαυναν ακρωτηριασμένοι οι παραβάτες. Πέρα από τους νόμους, η μάχη για έναν νέο σεξουαλικό κώδικα δινόταν έξω, «σε κάθε ενορία», με τη βοήθεια «του μεγάφωνου του δημόσιου κηρύγματος». Όταν κατεβαίνουμε «στα χαρακώματα του εκχριστιανισμού» με έναν κήρυκα όπως ο Ιωάννης Χρυσόστομος, στην Αντιόχεια και την Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 4ου αιώνα, ακούμε τη φωνή ενός αυστηρού χριστιανού, που αποκήρυσσε τον ομοφυλοφιλικό έρωτα σε έναν χωρίς όμοιο «σπασμό μίσους». Αντιμέτωποι με τέτοιου είδους εξάρσεις, μπαίνουμε στον πειρασμό να σκεφτούμε ότι, όταν το ζήτημα ήταν η σεξουαλική ηθική, η επανάσταση στη δημόσια επικοινωνία, που συνδέουμε με την άνοδο του χριστιανικού κηρύγματος στην ύστερη αρχαιότητα, συχνά τοποθετούσε το μεγάφωνο στα χέρια νταήδων και φωνακλάδων. Μπορεί, όμως, το πράγμα να είναι πιο περίπλοκο από αυτό. Πώς γίνονταν αποδεκτά από τον κόσμο αυτά τα κηρύγματα; Εδώ είμαι λιγότερο πεπεισμένος από τον Χάρπερ ότι οι επιπτώσεις των δημόσιων λεονταρισμών ήταν τόσο άμεσες και ανατριχιαστικές όσο θα επιθυμούσαν, ίσως, οι κήρυκες. Μελετούμε τα μηνύματα που ακούγονταν από το μεγάφωνο. Τα κηρύγματα των Πατέρων της Εκκλησίας συγκροτούν ολόκληρους τόμους που γεμίζουν τα ράφια των βιβλιοθηκών μας. Δεν ξέρουμε, όμως, σχεδόν τίποτα σχετικά με το πώς τα μηνύματα αυτά έφταναν στα αφτιά του μέσου χριστιανού. Είναι πιθανόν οι ευσεβείς χριστιανοί γονείς της Αντιόχειας και της Κωνσταντινούπολης να έφευγαν από τον ναό χωρίς να έχουν πειστεί, ή να προσάρμοζαν το μήνυμα στα μέτρα τους. Ήταν σαν τους καλούς αστούς της Σιένα του 15ου αιώνα, που άκουγαν με τις ώρες τον Άγιο Βερναρδίνο να βγάζει κηρύγματα ενάντια στους ομοφυλόφιλους (με ακόμα μεγαλύτερη σφοδρότητα και δριμύτητα από τον Χρυσόστομο), αλλά παρέμεναν πεπεισμένοι πως, ό,τι και αν έλεγε ο ιεροκήρυκας, ήταν καλύτερο για τα αγόρια να κυνηγούν άλλα αγόρια από το να παίζουν με την παρθενία των κοριτσιών της τάξης τους. Ο Χρυσόστομος έδειχνε μεγάλη ανθρωπιά όταν κήρυττε για τη φροντίδα των φτωχών και την αποδοχή των μετανοούντων. Ίσως έπρεπε να φωνάζει τόσο δυνατά για τα σεξουαλικά ζητήματα με την ελπίδα να ακουσθεί. Οι ιεροκήρυκες έπρεπε να πείσουν μεγάλα ποίμνια να αποδεχθούν μια ιδεολογία που ήταν «για αιώνες κτήμα μιας μικρής ομάδας φωνακλάδων αντιφρονούντων». Ακόμα και την περίοδο πριν από τη μεταστροφή του Κωνσταντίνου στις αρχές του 4ου αιώνα, το αίσθημα ότι ήταν κανείς μέλος μιας προνομιούχας μειονότητας ξέφτιζε εύκολα. Αντιμετωπίζουμε με ολοένα και περισσότερο σκεπτικισμό το εάν οι πρώτοι χριστιανοί υπήρξαν, μάλιστα, ποτέ «μια μικρή ομάδα φωνακλάδων». Οι πρώτοι χριστιανοί δεν περνούσαν όλο τον καιρό τους όντας πρώτοι χριστιανοί. Η λαμπρή πρόσφατη μελέτη του Ερίκ Ρεμπιγιάρ, με τίτλο Christians and Their Many Identities in Late Antiquity, North Africa, 200-450 CE [Η πολλαπλή ταυτότητα των χριστιανών στην ύστερη αρχαιότητα. Βόρεια Αφρική 200-450 μ.Χ.], τόνισε ότι η τρέχουσα εικόνα των πρώτων χριστιανών ως μιας συμπαγούς, μικρής ομάδας, αφοσιωμένης σε έναν μόνο ορισμό της «χριστιανοσύνης», είναι υπερβολική.[5] Οι χριστιανοί δεν ήταν περιχαρακωμένοι σε μια μόνο ταυτότητα. Όπως και άλλοι Ρωμαίοι, χαίρονταν να έχουν πολλές ιδιότητες, από τις οποίες η θρησκευτική ταυτότητα ήταν μόνο μία. Οι αρχηγοί τους ήταν αυτοί που ήθελαν να τους περιχαρακώσουν σε μια μόνο, αδιαπραγμάτευτη ταυτότητα. Δεν το κατάφερναν πάντα. Όταν διαβάζουμε τα κηρύγματα του Αυγουστίνου, ακούμε σχεδόν το τρίξιμο, καθώς το σκάφος του μηνύματός του έξυνε την καρίνα του πάνω σε κρυμμένες ξέρες δισταγμού, ή ακόμα και εναλλακτικών ερμηνειών του τι σήμαινε να είσαι χριστιανός. Νωπογραφία από την Πομπηία, 1ος αι. π.Χ., Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης. Ο δισταγμός αυτός, όμως, δεν επηρεάζει την όλη κατεύθυνση του επιχειρήματος του Χάρπερ. Περιορίζει απλώς την ταχύτητα με την οποία εμφανίστηκε ένας απαραβίαστος κώδικας δημόσιων χριστιανικών αξιών και την επάρκεια με την οποία επιβλήθηκε. Αυτό που έκανε ο Χάρπερ με το αξιόπιστο υλικό του είναι αξιοσημείωτο. Επέβαλε μια αυστηρή αφηγηματική δομή, βασιζόμενος στην πρόοδο των νόμων, στην ιστορία του σεξ κατά την ύστερη αρχαιότητα. Πέτυχε τον στόχο που είχε θέσει: «Να ενσωματώσει μια αξιόπιστη περιγραφή της δομής και της αλλαγής του νομικού συστήματος σε μια ευρύτερη αφήγηση της ιστορίας του σεξ». Με κίνδυνο να φανώ υποκειμενικός, επιτρέψτε μου να αναφερθώ στο πόσα χρωστάμε όλοι μας σε αυτό το βιβλίο. Όταν ολοκλήρωσα το Body and Society το 1988, γνώριζα τι του έλειπε: μια συνεπής αφήγηση της εξέλιξης της δημόσιας στάσης απέναντι στο σεξ, καθώς ο ρωμαϊκός κόσμος μετατρεπόταν από μια ειδωλολατρική σε μια χριστιανική κοινωνία. Στον πρόλογό μου, εξέθεσα την αιτία αυτού του κενού. Ήταν απλή: δεν υπήρχαν βιβλία. Η μελέτη του υστερο-ρωμαϊκού οικογενειακού δικαίου και της διαμόρφωσης των υστερο-ρωμαϊκών ιδεών περί δημόσιας ηθικής, τις οποίες συμμερίζονταν χριστιανοί και ειδωλολάτρες, είχε μόλις ξεκινήσει. Τώρα, τα πράγματα έχουν αλλάξει. Μακάρι να είχα ένα τόσο σαφές, πειστικό και πνευματικά υπεύθυνο βιβλίο όπως το Από την αιδώ στην αμαρτία του Χάρπερ μπροστά μου όταν άρχισα να γράφω για παρόμοια θέματα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, πριν από μια τριακονταετία περίπου. Μπορώ απλώς να ζηλεύω την καλή τύχη όσων έχουν τη δυνατότητα πια να ξεκινήσουν τη δουλειά τους έχοντας ένα τέτοιο βιβλίο στη διάθεσή τους. Ποιο είναι το μακροπρόθεσμο νόημα, όμως, αυτής της μεγάλης αλλαγής; Ο Χάρπερ το αποκαλύπτει στο τελευταίο κεφάλαιο, με τίτλο «Η επανάσταση στα ειδύλλια στα τέλη της κλασικής αρχαιότητας». Πρόκειται για μια σύγκριση του μυθιστορήματος του Αχιλλέως Τατίου, του 2ου αιώνα, και των μύθων περί μετανοημένων ιερόδουλων που εμφανίστηκαν τον 6ο αιώνα. Ο Χάρπερ δεν θεωρεί ότι η αλλαγή από τη μια εποχή στην άλλη προωθεί ένα ολοένα και αυξανόμενο μίσος για το σώμα. Αντίθετα, στους χριστιανικούς μύθους περί μεταστροφής, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια εξερεύνηση της δύναμης της θέλησης. Πρόκειται για σώματα που έχουν γίνει ολόκληρα θέληση. Έπεσαν με τη δική τους ελεύθερη βούληση. Επέστρεψαν κοντά στον Θεό επίσης με τη δική τους ελεύθερη βούληση. Με καθαρή βούληση, αποκόπηκαν τόσο από τη φύση όσο και από τους περιορισμούς της κοινωνίας. Τα σώματα των ανθρώπων αυτών ήταν τόσο στεγνά και ξερά όσο οι αμμώδεις και βραχώδεις έρημοι στις οποίες είχαν αποσυρθεί. Τα σεξουαλικά χαρακτηριστικά τους ήταν επίπεδα, ακόμα και όταν ήταν γυμνοί. Ανήκαν μόνο στον εαυτό τους και στον Θεό. Δεν ανήκαν πια στην κοινωνία ή στη φύση. Τα σώματα αυτά ήταν απελευθερωμένα από τον ίδιο τον κόσμο. Τίποτα δεν θα μπορούσε να διαφέρει περισσότερο από την κοσμοθεωρία του Αχιλλέως Τατίου. Για τους ήρωες και τις ηρωίδες του, το σεξ έχει να κάνει λιγότερο με τη βούληση και περισσότερο με τη μεγάλη αλυσίδα της ύπαρξης που ένωνε τους ανθρώπους με τους θεούς και τα αστέρια. Το σεξ ήταν η στιγμή που οι άνθρωποι επέτρεπαν στον εαυτό τους να βυθιστεί στην αγκαλιά ενός σύμπαντος με το οποίο πλέκονταν τα σώματά τους. Θα αντλούσαν τη ζωοδόχο ενέργεια ενός απέραντου κόσμου. Το σεξ ήταν το δώρο πανταχού παρόντων θεοτήτων. Όπως το κρασί, το δώρο του Διόνυσου, έτσι και το σεξ γέμιζε το σώμα με «μια εσωτερική θεία δύναμη, και το πλημμύρισμα με τη ζεστή ενέργειά του βιωνόταν σαν κοινωνία» με το θείο. Το να φέρνεις αυτό το μεθυστικό ελιξίριο στο συζυγικό κρεβάτι ήταν επικίνδυνο, ακριβώς διότι συνδεόταν τόσο στενά με θεϊκές δυνάμεις πέρα από τον κοινωνικό εαυτό. Ο μυθιστοριογράφος μας, όμως, τόλμησε να το κάνει. Παρουσιάζει ένα σύμπαν όπου η άγρια δύναμη του έρωτα τιθασεύεται από τον γάμο, χωρίς να μετριάζεται [εκεί που βρίσκεται το συζυγικό κρεβάτι – και τα «πονηρά» λυχνάρια!], σε ένα αδιάκριτο όριο μεταξύ άγριας φύσης και ανθρώπινου πολιτισμού. Ποτέ ξανά, στην Ευρώπη, ο ερωτευμένος άνθρωπος δεν θα αντιμετωπιστεί ως τόσο ανοιχτός σε έναν απέραντο και ημιεξημερωμένο κόσμο. Στη χριστιανική ύστερη αρχαιότητα, η βούληση επικράτησε του κόσμου. Όταν επέστρεψε ο έρωτας, με τους εραστές του amour courtois (ιπποτικού έρωτα) και τον Γερμανό Minnesänger (τροβαδούρο), βρίσκουμε σώματα χωρίς τους θεούς. Πέρα από την ευπάθεια των σωμάτων αυτών στις λεπτές ακτίνες των πλανητών (γνωστή από αστρολογικά έργα που συνδέονταν με την ύστερη αρχαιότητα), δεν υπάρχει τόσο η αντίληψη ότι ο έρωτάς τους προήλθε από την ενέργεια συμπαντικών δυνάμεων. Πρόκειται για τη βούλησή τους. Και είναι ωραία βούληση, στολισμένη με courtoisie (φιλοφροσύνη). «Η σπηλιά των ερωτευμένων», που περιγράφηκε περί το 1210 από τον Γκότφριντ φον Στράσμπουργκ στον Τριστάνο του, είναι μια σπηλιά με διάφανα τοιχώματα – απλότητα, ακεραιότητα. Και στο κρεβάτι, ένα κρυστάλλινο κρεβάτι, το ζευγάρι βρίσκει τη διαύγεια.[6] Έχοντας κατά νου αυτές τις αντιθέσεις, μπορούμε να κοιτάξουμε ξανά τον γκρεμό, για να δούμε, με πιο καθαρό βλέμμα, μια από τις σημαντικότερες αλλαγές που έγιναν στην ιστορία του αρχαίου κόσμου. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2013 — Μετάφραση: Φανή Γαϊδατζή [1] Paul Veyne, Le Pain et le cirque: Sociologie historique d’un dualisme politique (Le Seuil, Παρίσι 1976)· έχει μεταφραστεί στα αγγλικά από τον Brian Pierce ως Bread and Circuses: Historical Sociology and Political Pluralism (Allen Lane, Λονδίνο 1990). [2] Michel Foucault, Le Souci de soi (Gallimard, Παρίσι 1984)· έχει μεταφραστεί στα αγγλικά από τον Robert Hurley ως The Care of the Self (Pantheon, 1986). [3] The Body and Society: Men, Women, and Sexual Renunciation in Early Christianity: Twentieth-Anniversary Edition with a New Introduction (Columbia University Press, 2008). Προσπάθησα να παρουσιάσω τη δική μου εξέλιξη εκείνη την περίοδο και το πόσα οφείλω στον Φουκό, τον Βεν και άλλους λόγιους στη νέα εισαγωγή για την 20ή έκδοση του 2008. [4] Cambridge University Press, 2011. [5] Cornell University Press, 2012. [6] Gottfried von Strassburg, Tristan, 26:16927–16988, επιμ. P. Ganz (Brockhaus, Βισμπάντεν 1978), αρ. 2, σσ. 223-225· έχει μεταφραστεί στα αγγλικά από τον A. T. Hatto ως Gottfried von Strassburg: Tristan (Penguin, 1960), σ. 264.

Αρχαία Ρώμη: Σεξ και ελευθερία

Σύνδεση