Σοφιστείες κρατιστών

Πολύ πριν διατυπώσει η Μάργκαρετ Θάτσερ τη φράση ότι «το πρόβλημα με τον σοσιαλισμό είναι πως τελειώνει όταν τελειώνουν τα χρήματα των άλλων», ο Φρεντερίκ Μπαστιά, σε αγόρευσή του ενώπιον της Γαλλικής Εθνοσυνέλευσης, είχε με χαρακτηριστική ενάργεια εκφράσει την άποψή του για τη λειτουργία του κρατικού παρεμβατισμού στην αγορά με τη μνημειώδη φράση: «Το Κράτος είναι ο μεγάλος μύθος μέσω του οποίου όλος ο κόσμος προσπαθεί να ζήσει με έξοδα όλου του κόσμου»[1]. 1. Η παραβολή του καλού σπορέως «Ένας φτωχός καλλιεργητής από την Ζιρόντ ανέπτυξε με αγάπη έναν αμπελώνα. Μετά από πολλή κούραση και δουλειά, είχε επιτέλους την καλή τύχη να συλλέξει ένα βαρέλι κρασί, ξεχνώντας ότι κάθε σταγόνα από το πολύτιμο αυτό νέκταρ αντιστοιχούσε σε μια σταγόνα ιδρώτα από το μέτωπό του. “Θα το πουλήσω, είπε στη γυναίκα του, και με τα λεφτά που θα πάρω θα αγοράσω νήμα για να φτιάξεις την προίκα της κόρης μας”. Ο έντιμος χωρικός πηγαίνει στην πόλη και συναντά έναν Βέλγο και έναν Άγγλο. Ο Βέλγος του λέει: “Δώσε μου το βαρέλι με το κρασί σου και θα σ’ το ανταλλάξω με δεκαπέντε πακέτα νήματος”. Ο Άγγλος του λέει: “Δώσε μου το κρασί σου και θα σου δώσω είκοσι πακέτα νήματος, γιατί εμείς οι Άγγλοι γνέθουμε με καλύτερη τιμή από τους Βέλγους”. Όμως ένας τελωνειακός που βρισκόταν εκεί του λέει: “Καλέ μου άνθρωπε, συναλλάξου με τον Βέλγο εάν θέλεις, αλλά είμαι υποχρεωμένος να σε εμποδίσω να συναλλαχθείς με τον Άγγλο”. “Τι!”, λέει ο χωρικός, “θέλετε να αρκεστώ στα δεκαπέντε πακέτα νήματος που θα έλθουν από τις Βρυξέλλες, τη στιγμή που μπορώ να πάρω είκοσι από το Μάντσεστερ;”. “Ασφαλώς, δεν βλέπεις ότι η Γαλλία θα χάσει εάν πάρεις είκοσι πακέτα αντί δεκαπέντε;”. “Δυσκολεύομαι να καταλάβω”, λέει ο οινοποιός. “Να σου εξηγήσω”, αντιλέγει ο τελωνειακός. “Το πράγμα είναι απλό: όλοι οι βουλευτές, οι υπουργοί, οι δημοσιογράφοι, είναι σύμφωνοι ότι όταν ο κόσμος ανταλλάσσει ακριβότερα από ένα ορισμένο ύψος τα προϊόντα του, τόσο περισσότερο φτωχαίνει”. Έτσι, κλείνει η δουλειά με το Βέλγιο. Η κόρη του χωρικού δεν θα έχει παρά τα τρία τέταρτα της προίκας και όλοι οι άξιοι άνθρωποι θα εξακολουθήσουν να αναρωτιούνται πώς γίνεται να καταστρέφεται κάποιος πετυχαίνοντας τέσσερα αντί για τρία και γιατί είναι πιο πλούσιος με τρεις δωδεκάδες πετσέτες αντί για τέσσερις»[2]. Με την παραβολή αυτή ο Φρεντερίκ Μπαστιά, Γάλλος οικονομολόγος, συγγραφέας και πολιτικός[3], μας διδάσκει ότι η πρόοδος δεν μπορεί να στηρίζεται στο «πίστευε και μη ερεύνα» και ότι το «φαίνεσθαι» των θεσμών, των νόμων και των πράξεων δεν έχει καμία αξία, στο μέτρο που ερμηνεύουμε την πραγματικότητα λαμβάνοντας υπόψη απλώς και μόνο τα άμεσα αντιληπτά δεδομένα. Αυτό το μήνυμα στέλνει ο Μπαστιά και με τη συλλογή μικρών οικονομικών κειμένων του, που εκδόθηκαν από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τον ελληνικό τίτλο Η σπασμένη τζαμαρία και υπότιτλο Η πολιτική οικονομία σε 12+1 παραμύθια[4]. Ο συγγραφέας, στη μικρή αυτή συλλογή, με χαριτωμένο τρόπο, διδάσκει ότι δεν είναι δυνατόν το μεμονωμένο «επεισόδιο» να αξιολογείται σωστά ως προς τις επιπτώσεις του στα πρόσωπα και την οικονομία εάν η κρίση και οι εκτιμήσεις μας γι’ αυτό καθηλώνονται στην «εν-τύπωση» του αμέσως ορατού. Ο Φρεντερίκ Μπαστιά, που διατηρεί μια σημαίνουσα θέση μεταξύ των θεμελιωτών της φιλελεύθερης σκέψης, έζησε και δημιούργησε το πρώτο μισό του 19ου αιώνα (1801-1850). Με το συγγραφικό και πολιτικό έργο του δεν σταμάτησε να μάχεται κατά του προστατευτισμού, να προωθεί την ελευθερία των συναλλαγών, να υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα και να προσπαθεί να διαλύσει τους μύθους και τις πλάνες που διατηρούνται γύρω από τη λειτουργία του Κράτους. Στα κείμενά του χρησιμοποιεί το άμεσο και παιδαγωγικό ύφος, γράφει με έντονη την αίσθηση της σάτιρας και είναι απολαυστικά σκωπτικός, με αποτέλεσμα τα γραπτά του να θέλγουν ισχυρά και τον πιο δύσπιστο αναγνώστη. Σε μια εποχή, όπως η σημερινή, που το νάρκισσο «φαίνεσθαι» τραγανίζει σαν ακρίδα τον Λόγο, η οξυδερκής σκέψη του Φρεντερίκ Μπαστιά προσφέρει ένα αποτελεσματικό εργαλείο στο καθημερινό συναρπαστικό ταξίδι μας για την ανακάλυψη της ουσίας των πραγμάτων. Ο Μπαστιά, ο ιδιοφυής αυτός άνθρωπος της θεωρίας και της δράσης, με την απλή και γλαφυρή γραφή που χρησιμοποιεί στα κείμενα τα οποία περιλαμβάνονται στη Σπασμένη τζαμαρία, μας επιβεβαιώνει και πάλι ότι η επιστημονική σοβαρότητα δεν ταυτίζεται με το βαρύγδουπο του ύφους. Ο Μπαστιά δεν είναι μόνο βαθύς στοχαστής, αλλά και εξαίσιος «λογοτέχνης». Στο σημείο αυτό, θα ήταν σοβαρή παράλειψη να μην επισημάνουμε ότι ο αναγνώστης του παρουσιαζόμενου βιβλίου δεν θα απολάμβανε τα χαρίσματα του πρωτότυπου κειμένου του Φρεντερίκ Μπαστιά, εάν η μετάφραση του Θάνου Σαμαρτζή, υπεύθυνου της σειράς «Προοπτικές» των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, δεν τα είχε αναδείξει με τον πλέον άρτιο τρόπο. Έτσι, λοιπόν, όχι μόνο η ανά χείρας Σπασμένη τζαμαρία, αλλά το σύνολο του έργου του Φρεντερίκ Μπαστιά αποτελεί πολύτιμο βοήθημα για την αποκάλυψη της κενότητας όλων αυτών των «οικονομικών σοφισμάτων»[5], τα οποία, ήδη από την εποχή του συγγραφέα και μέχρι τις μέρες μας, διάφορες Ναόμι Κλάιν περιφέρουν με θορυβώδη αναίδεια κρύβοντας την ουσία των πραγμάτων πίσω από το εντυπωσιακό «φαίνεσθαι». Όπως σημειώνει ο συγγραφέας στην εισαγωγή του σχολιαζόμενου βιβλίου, «η διαφορά ανάμεσα σε έναν κακό και σ’ έναν καλό οικονομολόγο είναι μονάχα τούτη: ο πρώτος αρκείται στο ορατό αποτέλεσμα· ο δεύτερος λαμβάνει υπ’ όψη του τόσο το αποτέλεσμα που βλέπουμε όσο και τ’ αποτελέσματα που πρέπει να τα προβλέψουμε». Ο Μπαστιά, με κύριους πρωταγωνιστές τον Ιάκωβο Καλόπουλο (Jacques Bonhomme), διάβαζε φορολογούμενο, και τον κύριο Απαγορευτή (M. Prohibant), διάβαζε κάθε είδους κρατιστή, πρόσωπα που ο συγγραφέας χρησιμοποιεί συχνά στα παραβολικά κείμενα που περιλαμβάνονται στην Σπασμένη τζαμαρία ως συμβολικούς πρωταγωνιστές για να καταστήσει πιο «οικειοποιήσιμες» τις σκέψεις του στον αναγνώστη. Με τον τρόπο αυτόν, αναπτύσσει τη φιλελεύθερη σκέψη του προασπίζοντας την ελευθερία των συναλλαγών και τον ανταγωνισμό, αναδεικνύοντας την αναγκαιότητα της εξισορρόπησης της πολιτικής οικονομίας με την ηθική, διεκδικώντας τον περιορισμό της εξουσίας του νομοθέτη και των κυβερνητών σε άκρως αναγκαίες παρεμβάσεις, στηλιτεύοντας τον καταστροφικό παρασιτισμό των δημοσίων υπηρεσιών και, γενικότερα, αναδεικνύοντας τα πρωτεία της ελευθερίας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Όλα αυτά, χωρίς να δεσμεύεται από ιδεολογικά καλούπια, χωρίς να αυτοτοποθετείται στον σχηματικό άξονα «αριστερά - κέντρο - δεξιά». Ο ίδιος δηλώνει δημόσια σε κάποιους που σχολίαζαν πώς είναι δυνατόν αυτός ο φιλελεύθερος συντάσσεται με την αριστερά: «Μου προσάπτετε ότι ψηφίζω με την άκρα αριστερά. Γιατί δεν επισημαίνετε επίσης τις περιπτώσεις που έχω ψηφίσει μαζί με τη δεξιά;». Και αυτό όχι γιατί ήταν οπορτουνιστής, αλλά ακριβώς για το αντίθετο: Γιατί δεν άφηνε καμία ιδεοληψία να καθοδηγήσει τη σκέψη του και να αντιταχθεί καιροσκοπικά στο σωστό. 2. Κράτος και ελευθερία των συναλλαγών Στα κείμενα λοιπόν που συμπεριλαμβάνονται στη Σπασμένη τζαμαρία (όπως και σε άλλα κείμενά του), χωρίς ίχνος ιδεοληψίας, ο Μπαστιά δεν διστάζει να θέτει ερωτήματα, όπως εάν «ωφελούν οι εμπορικοί περιορισμοί και συνεπώς η παρακώλυση του διεθνούς ανταγωνισμού;» (σ. 20 επ.), εάν «πρέπει να προστατεύεται με κρατικές απαγορεύσεις και ενισχύσεις η απασχόληση;» (σ. 29 επ., 41 επ., 92 επ.), εάν «είναι ωφέλιμο να εγγυάται το κράτος τα δάνεια;» (σ. 51 επ.), εάν ωφελεί η παρεμβολή των «μεσαζόντων» μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης (σ. 57 επ.) ή εάν «πρέπει το κράτος να επιχορηγεί τις τέχνες;» (σ. 82 επ.). Στη συνέχεια, με θαυμαστή μεθοδικότητα, ανατρέπει τις «προφανείς» ή «αυτονόητες» απαντήσεις, δηλαδή «αυτό που βλέπουμε», αναδεικνύοντας ακριβώς «αυτό που δεν βλέπουμε»: Ότι οι περιορισμοί στο εμπόριο δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια μορφή «έννομης» βιαιοπραγίας που αυξάνει τεχνητά τις τιμές των αγαθών· ότι το καλύτερο που μπορούν να προσφέρουν οι κρατικές παρεμβάσεις στην αγορά εργασίας είναι να δημιουργούν άχρηστη απασχόληση σε έναν πολίτη αφαιρώντας μια χρήσιμη θέση εργασίας από έναν άλλο πολίτη, χωρίς όμως η κρατική αυτή ανάμιξη στην αγορά να προσθέτει το παραμικρό στη μοίρα της εργατικής τάξης θεωρούμενης ως σύνολο· ότι η εγγύηση των δανείων από το κράτος δεν αποτελεί παρά μια μετατόπιση του κινδύνου του δανεισμού στους φορολογουμένους, οι οποίοι καλούνται να καλύψουν ένα χρέος που δεν τους αναλογεί· ότι η αντικατάσταση των ανταγωνιζόμενων μεταξύ τους ιδιωτών «μεσαζόντων» από δημόσιες υπηρεσίες που θα κάνουν τη διακίνηση των πρώτων υλών το μόνο που θα καταφέρει είναι δημιουργήσει πλήθος κρατικών παρασίτων· ότι, τέλος, η κρατική επιχορήγηση των τεχνών δεν είναι τίποτε άλλο από αυθαίρετη αφαίρεση μέρους των απολαβών ενός πολίτη για να ενισχυθούν τα κέρδη ενός καλλιτέχνη. Ως οικονομολόγος, ο Μπαστιά ασχολήθηκε επίμονα με το ζήτημα της απελευθέρωσης του εμπορίου και των διεθνών συναλλαγών. Σε ένα από τα πρώτα κείμενά του, που τιτλοφορείται «Για την επίδραση των γαλλικών και αγγλικών τιμών στο μέλλον των δύο λαών»[6], ο Μπαστιά αντιπαραβάλλει τις ακολουθούμενες εκείνη την εποχή διαφορετικές πολιτικές από τις δύο χώρες –η μεν Γαλλία να κατρακυλά όλο και περισσότερο προς την «τεχνητή ζωή της προστασίας», η δε Αγγλία να προωθεί τη σταδιακή μετάβαση προς τη «φυσική ζωή της ελευθερίας» των εμπορικών συναλλαγών– και με μεθοδικότητα ο συγγραφέας αποκαλύπτει βήμα βήμα την αντιφατικότητα των προθέσεων του εμπορικού προστατευτισμού: «Ο άμεσος στόχος της [κρατικής] προστασίας είναι να ενθαρρύνει τον παραγωγό. – Εκείνο που αυτός επιδιώκει είναι η προνομιακή τοποθέτηση του προϊόντος του. – Η προνομιακή τοποθέτηση ενός προϊόντος εξαρτάται από το κόστος του. – Και το κόστος προέρχεται από τη σπανιότητά του. – Συνεπώς, η [κρατική] προστασία αποβλέπει να δημιουργήσει σπανιότητα. – Να λοιπόν που πάνω στην έλλειψη των πραγμάτων επιδιώκουν να βασίσουν την ευημερία των ανθρώπων. – Στα μάτια τους, αφθονία και πλούτος είναι δύο πράγματα που αλληλοαποκλείονται, γιατί η αφθονία δημιουργεί τη φθήνια και η φθήνια, εάν την εκμεταλλευτεί ο καταναλωτής, ενοχλεί τον παραγωγό για την προστασία του οποίου ενδιαφέρονται αποκλειστικά». Άρα, για τον Μπαστιά, πάντα το ζητούμενο είναι η Ελευθερία. Από αυτήν εκπορεύεται το βασικό δικαίωμα του ατόμου να κάνει με τους άλλους ελεύθερες συναλλαγές. Πότε αυτό το δικαίωμα παραβιάζεται; Όταν ένα από τα μέρη προσβάλει την ελευθερία του άλλου. Σ’ αυτήν την περίπτωση δεν υπάρχει απλώς υπέρβαση ή κατάχρηση δικαιώματος. Αυτό συμβαίνει μόνο εάν κοιτάμε το ζήτημα από την πλευρά του επιτιθέμενου. Αυτός καταχράται του δικαιώματός του. Εάν κοιτάξουμε την προσβολή του δικαιώματος από την πλευρά του θύματος, τότε, σημειώνει ο Μπαστιά, διαπιστώνουμε ότι υπάρχει ανεπίστρεπτη «καταστροφή δικαιώματος». 3. Απασχόληση και μισθοί Στο έργο του ο Μπαστιά ασχολήθηκε επίμονα με το ζήτημα της δημιουργίας της «απασχόλησης» και με τον τρόπο που διαμορφώνεται το ύψος των μισθών[7]. Οι θέσεις απασχόλησης κατασκευάζονται με νόμους και με τη δημιουργία άχρηστων δημόσιων υπηρεσιών; αναρωτιέται ο συγγραφέας. Ασφαλώς όχι, μας λέει. Όπως ο πλούτος ενός λαού δεν αυξάνεται διά της νομοθετικής οδού, έτσι και την απασχόληση δεν μπορούν να την κατασκευάσουν διάφοροι «νομοποιοί» (fabricants de lois), όπως σκωπτικά ονομάζει τους αθέμιτα νομοθετούντες για λογαριασμό των διαφόρων «Απαγορευτών», στους οποίους αναφερθήκαμε παραπάνω. Ακόμη και στις περιπτώσεις που δεχόμαστε ότι το Κράτος επιβάλλεται να δημιουργεί και να διατηρεί δημόσιες υπηρεσίες, όπως υπηρεσίες εθνικής και δημόσιας ασφάλειας, και πάλι δεν πρέπει να διατηρούμε την ψευδαίσθηση ότι οι μηχανισμοί αυτοί (στρατός, αστυνομία, οργάνωση δικαιοσύνης) συνεισφέρουν καθεαυτοί στην οικονομία μιας χώρας ή ότι δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας. Η δημιουργία και η διατήρηση μηχανισμών ασφάλειας δεν είναι μέσο για ανάπτυξη της απασχόλησης, αλλά απλή μετατόπιση εργατικών χεριών από θέσεις παραγωγικής εργασίας σε θέσεις μη παραγωγικής εργασίας, μάλιστα μια μετατόπιση ακριβοπληρωμένη από τα χρήματα των φορολογουμένων. Για τον λόγο αυτό, είναι προφανές ότι το Κράτος πρέπει να συντηρεί μηχανισμούς ασφαλείας με ιδιαίτερη φειδώ, δηλαδή σε τόση έκταση ώστε να περιορίζεται αποκλειστικά και μόνο στην κάλυψη της προστασίας του έθνους και του πολίτη. Αν η προστασία της ασφάλειας του πολίτη μπορεί να αποτελέσει παραδεκτό αντικείμενο κρατικής φροντίδας, αυτό δεν συμβαίνει αυτονόητα για κάθε «δημόσια υπηρεσία» που η συντήρησή της φορτώνεται στους φορολογουμένους (σ. 75 επ.). Συνεπώς, το Κράτος οφείλει να αποδεικνύει ανελλιπώς ότι κάθε ιδρυόμενη από αυτό δημόσια υπηρεσία είναι χρήσιμη στο μέτρο που προσφέρει αξίες τουλάχιστον ισοδύναμες με αυτές που κοστίζει στον φορολογούμενο πολίτη που την χρηματοδοτεί. Εάν δεν συμβαίνει αυτό, το όφελος (η μισθοδοσία) που καρπώνεται από την ύπαρξη της δημόσιας υπηρεσίας ο απασχολούμενος σ’ αυτή δημόσιος υπάλληλος είναι στοιχείο αδιάφορο τόσο για τον φορολογούμενο Ιάκωβο Καλόπουλο, όσο και γενικότερα για την εθνική οικονομία, τονίζει ο Μπαστιά (σ. 77). Η δημιουργία μιας θέσης εργασίας δημοσίου υπαλλήλου σε μια άχρηστη δημόσια υπηρεσία δεν έχει καμία αυτοτελή αξία, αφού η εργασιακή θέση και τα οφέλη στην εθνική οικονομία θα δημιουργούνταν, έτσι κι αλλιώς, από την παραγωγικότερη αξιοποίηση από τους ίδιους τους φορολογούμενους πολίτες των πόρων που με νομοθετική βία τούς αφαιρέθηκαν. Να λοιπόν τι δεν βλέπουν όσοι ενθουσιάζονται άκριτα από την ιδέα της δημιουργίας θέσεων εργασίας σε άχρηστες δημόσιες υπηρεσίες, προφανώς εις βάρος των φορολογουμένων πολιτών. Οι δημόσιες δαπάνες δικαιολογούνται μόνο για έργα που έχουν μια αδιαφιλονίκητη χρησιμότητα. Όταν αυτή η χρησιμότητα δεν υπάρχει, το επιχείρημα ότι έτσι εξασφαλίζονται νέες θέσεις εργασίας και αυξάνεται η απασχόληση είναι εντελώς σαθρό. Αυτό που επιτυγχάνει μια άχρηστη δημόσια δαπάνη από πλευράς δημιουργούμενης απασχόλησης θα το είχε καταφέρει εξίσου, αν όχι και καλύτερα, και η ιδιωτική δαπάνη που θα κατευθυνόταν σε χρήσιμα έργα, γράφει ο Μπαστιά (σ. 100) και μάλιστα χωρίς να διαταραχθούν οι φυσικοί νόμοι που καθορίζουν τον καταμερισμό του πληθυσμού ανά την επικράτεια (σ. 102-103). 4. Η ελευθερία, η αρμονία των συμφερόντων και το κοινωνικό πρόβλημα Μια από τις ιδέες που απασχόλησαν έντονα τον Μπαστιά ήταν αυτή της «αρμονίας», την οποία αντιπαραθέτει στη συγκρουσιακή αντίληψη των σοσιαλιστών. Τη λειτουργία της «αρμονίας» των σχέσεων την βλέπει να προκύπτει από την ισοδυναμία της ελευθερίας των πολιτών. Ο συγγραφέας στο σημείο αυτό είναι απολύτως σαφής: Ο νόμος δεν επιτρέπεται σε καμία περίπτωση να καθιστά κάποιους πολίτες πιο ελεύθερους από κάποιους άλλους. Άλλωστε, η προσωπικότητα, η ελευθερία και η ιδιοκτησία δεν γεννήθηκαν από τους νόμους. Αντίθετα, επειδή η προσωπικότητα, η ελευθερία και η ιδιοκτησία υφίσταντο, γι’ αυτό οι άνθρωποι έφτιαξαν τους νόμους, τονίζει με κάθε ευκαιρία ο Μπαστιά. «Ύπαρξη, Ικανότητες, Προσαρμοστικότητα, με άλλα λόγια, Προσωπικότητα, Ελευθερία, Ιδιοκτησία, ιδού ο άνθρωπος», γράφει στο τελευταίο πριν τον θάνατό του κείμενο[8]. Αυτά τα τρία πράγματα προηγούνται και είναι πάνω από κάθε ανθρώπινη νομοθεσία. Εφόσον οι ανθρώπινες σχέσεις λειτουργούν στο πλαίσιο της ελευθερίας και της νομιμότητας «όλα τα έννομα συμφέροντα είναι αρμονικά», υποστηρίζει ο Μπαστιά στην εισαγωγή της συλλογής κειμένων του με τίτλο Οικονομικές Αρμονίες[9]. Θέτοντας το ερώτημα «εάν τα ανθρώπινα συμφέροντα αφεθούν ανεπηρέαστα, είναι αρμονικά ή ανταγωνιστικά;», απαντά ότι μόνο από την παραδοχή της φυσικής αρμονίας των συμφερόντων οδηγούμαστε στην Ελευθερία. Τα συμφέροντα, χωρίς παρεμβάσεις, τείνουν σε αρμονικούς συνδυασμούς, δημιουργούν ελεύθερα συνεργατικά σχήματα και οδηγούν προς τη σταδιακή επικράτηση του λεγόμενου γενικού συμφέροντος. Ας αφήσουμε λοιπόν, λέει ο Μπαστιά, τους ανθρώπους να εργαστούν, να συναλλαγούν, να συνεταιριστούν, να δράσουν και να επιδράσουν οι μεν στους δε, γιατί, σύμφωνα με προαιώνιους κανόνες, δεν μπορεί να αναβλύσει από την πηγαία εξυπνάδα του ανθρώπου παρά η τάξη, η αρμονία, η πρόοδος και το ωφέλιμο στην απειρότητά του. Από τις «Οικονομικές αρμονίες», λοιπόν, ο Μπαστιά περνά στις «Κοινωνικές αρμονίες». Οι κάθε είδους κρατιστές, «με την καταχρηστική παρέμβαση της δημόσιας δύναμης, αλλοιώνουν τη σχέση της εργασίας με την αμοιβή της, διαταράσσουν τους κανόνες της παραγωγής και της συναλλαγής, παραβιάζουν τη φυσική εξέλιξη της παιδείας, παρεκτρέπουν την κατεύθυνση των κεφαλαίων και της εργασίας, νοθεύουν τις ιδέες, αυξάνουν τις παράλογες αξιώσεις και τις χιμαιρικές ελπίδες, προξενούν μια πρωτοφανή απώλεια ανθρωπίνων δυνάμεων, μετακινούν τα πληθυσμιακά κέντρα, πλήττουν την ίδια την εμπειρία με αναποτελεσματικότητα, εν ολίγοις, δίνουν σε όλα τα συμφέροντα πλασματικές βάσεις, και μετά κραυγάζουν: Ιδού, λοιπόν! Τα συμφέροντα είναι ανταγωνιστικά. Είναι η ελευθερία που φταίει για τα πάντα. Κατάρα και πόλεμος στην ελευθερία»[10]. Έτσι, μέσα από την αρμονικότητα των συμφερόντων, μας λέει ο Μπαστιά, επιλύεται πρακτικά και το ζήτημα αυτού που αποκαλείται κοινωνικό πρόβλημα. Όσοι υποστηρίζουν ότι τα συμφέροντα των πολιτών είναι ανταγωνιστικά, δεν μπορούν ουσιαστικά να προσφέρουν τίποτε για την επίλυση του κοινωνικού προβλήματος. Οι σοσιαλιστές, επισημαίνει ο Μπαστιά, υποστηρίζουν ότι ο καταναγκασμός είναι το αναπόφευκτο αποτέλεσμα της φύσης των πραγμάτων, δηλαδή της ελευθερίας. Ο άνθρωπος αγαπά τον εαυτό του, και ιδού από πού προέρχεται όλο το κακό. Αγαπώντας τον εαυτό του, τείνει προς τη δική του ευημερία κι αυτήν δεν μπορεί να την επιτύχει χωρίς να βλαφθούν οι άλλοι. Βλέποντας, λοιπόν, οι σοσιαλιστές τον ανταγωνισμό παντού: μεταξύ ιδιοκτήτη και προλετάριου, μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, μεταξύ λαού και μπουρζουαζίας, μεταξύ χωριού και πόλης, μεταξύ ιθαγενή και αλλοδαπού, μεταξύ παραγωγού και καταναλωτή, θέτουν, εν τέλει, την Ελευθερία και την Αρμονία σε αντίθετες θέσεις και κατ’ ουσίαν προτείνουν να υποκαταστήσουμε την Ελευθερία με τον Καταναγκασμό. Με άλλα λόγια, με αέναη παραγωγή κρατικών περιορισμών και διηνεκών παρεμβάσεων της δημόσιας εξουσίας σε βάρος της Ελευθερίας. Υπάρχουν όμως τομείς που μπορούμε να δεχθούμε την παρέμβαση του Κράτους; «Για ένα έθνος, το μεγαλύτερο αγαθό είναι η ασφάλεια» (σ. 69) παραδέχεται, όπως ήδη αναφέραμε, ο Μπαστιά. Δεν χρειάζεται ιδιαίτερη επιχειρηματολογία για να υποστηριχθεί ότι συνιστά χρήσιμη δημόσια υπηρεσία η προστασία της εθνικής και δημόσιας ασφάλειας, που παρέχει το κράτος με τη χρηματοδότηση των φορολογούμενων πολιτών. Για τον λόγο αυτό, η ασφάλεια είναι ένα αγαθό για το οποίο ο πολίτης μπορεί να ανεχθεί κάποιες προσωπικές (επιστράτευση) και οικονομικές (φόροι) θυσίες. Όπως ο κάθε άνθρωπος δεν μπορεί να ασκήσει βία έναντι άλλου ανθρώπου, παρά μόνο εάν πρόκειται για χρήση του δικαιώματος νόμιμης άμυνας, έτσι και η κρατική δράση πρέπει να οριοθετείται στον σκοπό της διατήρησης της τάξης, της ασφάλειας και της δικαιοσύνης. Κάθε κυβερνητική δράση, έξω από τα όρια αυτά, αποτελεί έναν σφετερισμό της συνείδησης, της νοημοσύνης, της εργασίας, με μια λέξη της ανθρώπινης Ελευθερίας, διακηρύττει ο Μπαστιά[11]. «Τι είναι λοιπόν ο Νόμος», ρωτάει ο συγγραφέας, για να απαντήσει: Είναι η συλλογική οργάνωση του ατομικού δικαιώματος της νόμιμης άμυνας. Έτσι το συλλογικό δικαίωμα βρίσκει τη θεμελίωσή του, τον λόγο ύπαρξής του, τη νομιμοποίησή του στο ατομικό δικαίωμα, έτσι ώστε η κοινή Δύναμη δεν μπορεί να έχει λογικά κανέναν άλλο σκοπό, καμία άλλη αποστολή από αυτή που έχουν οι μεμονωμένες δυνάμεις τις οποίες αντικαθιστά. Έτσι, όπως η δύναμη ενός ατόμου δεν επιτρέπεται να προσβάλλει το Πρόσωπο, την Ελευθερία και την Ιδιοκτησία ενός άλλου ατόμου, για τον ίδιο λόγο η κοινή Δύναμη δεν μπορεί νόμιμα να χρησιμοποιηθεί για να προσβληθούν το Πρόσωπο, η Ελευθερία και η Ιδιοκτησία των ατόμων ή των ομάδων[12]. Και για την «αλληλεγγύη», που πετούν οι σοσιαλιστές στα μούτρα των φιλελεύθερων για να τους κατηγορήσουν ως ανάλγητους ατομικιστές, τι λέει ο Μπαστιά; Αυτό που απορρίπτουμε δεν είναι η φυσική προνοιακή αλληλεγγύη, αλλά η τεχνητή αλληλεγγύη που δεν είναι τίποτε άλλο παρά μια άδικη μετατόπιση της Υπευθυνότητας. Δεν πρέπει να επεκτείνουμε τεχνητά την «Αλληλεγγύη» με τρόπο που να καταστρέφουμε την «Υπευθυνότητα», γιατί, προβάλλοντας συνεχώς το φιλανθρωπικό πρόσχημα της διαρκούς ενίσχυσης της ανθρώπινης αλληλεγγύης οδηγούμαστε στον δρόμο της αδρανοποίησης της προσωπικής ευθύνης[13]. Θα κλείσουμε τη σύντομη και αναπόφευκτα αποσπασματική αυτή αναφορά μας στον Φρεντερίκ Μπαστιά και στο έργο του επισημαίνοντας ότι ένα μεγάλο μέρος των πλούσιων ιδεών του που έχει αναπτύξει στο εκτεταμένο συγγραφικό του έργο συναντώνται κατά τρόπο ευφυώς ευσύνοπτο στα κείμενα-παραβολές που συγκεντρώνονται στη Σπασμένη τζαμαρία. Είναι ένα βιβλίο το οποίο αξίζει κανείς να διαβάσει για να αντιληφθεί πόσο επίκαιρα είναι ακόμη προβλήματα που απασχόλησαν τη σημαντική αυτή φιλελεύθερη προσωπικότητα ενάμιση και πλέον αιώνα πριν. Για να αποκρυπτογραφήσει ότι η «εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο» δεν είναι αναγκαία συνέπεια της Ελευθερίας, αλλά του περιορισμού της από κάθε είδους παρεμβάσεις. [1] Journal des débats (1848), Frédéric Bastiat, éd. Guillaumin, 25 septembre 1848, τόμ. 4, σ. 330 («L'État, c'est la grande fiction à travers laquelle tout le monde s’efforce de vivre aux dépens de tout le monde»). [2] Με τίτλο «Διαφοροποιημένα τέλη» (Droits différentiels), μια από τις παραβολές που χρησιμοποιούσε συχνά ο Φρεντερίκ Μπαστιά στα διάφορα κείμενά του για να αναδείξει τους παραλογισμούς της κρατικής παρεμβατικότητας. Αποτελεί το XIII κεφάλαιο της 1ης σειράς των Οικονομικών Σοφισμάτων (Sophismes Économiques), έκδοση 1845. Το συνολικό έργο (Œuvres Complètes) του Μπαστιά εκδόθηκε μετά τον θάνατό του (1850) σε επτά τόμους από τις εκδόσεις Guillaumin et Cie από το 1862 μέχρι το 1864. [3] Ο Φρεντερίκ Μπαστιά (Frédéric Bastiat) γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1801 στην Μπαγιόν και πέθανε από φυματίωση τον Δεκέμβριο του 1850 στη Ρώμη. Τον Απρίλιο του 1848 εκλέχθηκε βουλευτής της συντακτικής συνέλευσης που ακολούθησε την επανάσταση του Φεβρουαρίου του ίδιου έτους με την οποία εγκαθιδρύθηκε η βραχύβια Δεύτερη Γαλλική Δημοκρατία (Deuxième République française). Στην εθνοσυνέλευση αυτήν είχε εκλεγεί και μια σειρά γνωστών προσωπικοτήτων, όπως ο Λαμαρτίνος, ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Προυντόν, ο Αλφόνσος Θιέρσος, ο Πιερ Λερού και ο Κάρολος Ντυπέν, σε κάποιους από τους οποίους αναφέρεται ο Μπαστιά στα κείμενα που απαρτίζουν τη Σπασμένη τζαμαρία. [4] Το βιβλίο συγκεντρώνει μια ενότητα κειμένων που συμπεριλαμβάνονται στον πέμπτο τόμο των Œuvres Complètes του Φρεντερίκ Μπαστιά (Sophismes Économiques, Petits Pamphlets, II, 1863), υπό τον γενικό τίτλο «Αυτό που φαίνεται και αυτό που δεν φαίνεται» («Ce qu’on voit et ce qu’on ne voit pas»). Στην ελληνική έκδοση χρησιμοποιήθηκε ως γενικός τίτλος «Η σπασμένη τζαμαρία» («La vitre cassée»), που αποτελεί τίτλο του πρώτου υποκεφαλαίου της ενότητας αυτής του γαλλικού πρωτοτύπου. [5] Μια από τις πιο σημαντικές συλλογές τμημάτων ολοκληρωμένων και ημιτελών έργων του εκδόθηκε μετά τον θάνατό του (1864) και φέρει τον τίτλο Οικονομικά σοφίσματα και κριτικογραφήματα (Sophismes Économiques et Petits pamphlets). Μεταξύ αυτών των κειμένων συμπεριλαμβάνεται και το «Pétition des fabricants de chandelles, etc.», μεταφρασμένο από το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚεΦιΜ): «Το αίτημα των κηροποιών». [6] Περιλαμβάνεται στον πρώτο τόμο της συλλογής έργων του Μπαστιά Sophismes Économiques (1845). Ο δεύτερος τόμος εκδόθηκε το 1848. [7] Βλ. κείμενό του με τίτλο «Η προστασία ανεβάζει το ύψος των μισθών;» (La protection élève-t-elle le taux des salaires?) που περιλαμβάνεται στο Κεφάλαιο XII της πρώτης σειράς των Sophismes Économiques (1845). [8] Ο Νόμος (La Loi) (1850). [9] Στο κείμενο «Στη γαλλική νεολαία» (À la jeunesse française) που έχει θέση Εισαγωγής στο έργο Οικονομικές Αρμονίες (Harmonies Économiques). [10] Ό.π. [11] Ό.π. [12] Στο κείμενο Ο Νόμος. [13] Ό.π.

Σύνδεση