Ένας ψυχοπαθής οραματιστής

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS Ο Οθωμανός σουλτάνος Σελίμ Α΄ αποτελεί σχεδόν τέλειο παράδειγμα της κεντρικής ιδέας του Μακιαβέλλι ότι το ισχυρό άτομο αποτελεί οδηγό της ιστορίας. Alan Mikhail, God’s Shadow: Sultan Selim, His Ottoman Empire, and the Making of the Modern World [Η σκιά του Θεού: ο σουλτάνος Σελίμ, η Οθωμανική Αυτοκρατορία του και η διαμόρφωση του σύγχρονου κόσμου], Liveright, σελ. 479 Ο σουλτάνος Σελίμ Α΄, που κυβέρνησε την Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1512 ως το 1520, εκθρόνισε τον πατέρα του και δολοφόνησε δύο από τους αδερφούς του. Εκτέλεσε τόσο πολλούς αξιωματούχους που ενέπνευσε μια κατάρα η οποία ακούγεται ακόμη και σήμερα στην Τουρκία: «Σου εύχομαι να γίνεις βεζίρης του Σελίμ». Τις σπάνιες φορές που βρισκόταν στην πρωτεύουσά του, την Ιστανμπούλ –πέρασε μεγάλο μέρος της βασιλείας του σε εκστρατείες και κυνήγια– έβγαινε μεταμφιεσμένος αφού έπεφτε ο ήλιος, έπαιζε με τους υπηκόους του τυχερά παιχνίδια (αμαρτία για το Ισλάμ), και την επόμενη μέρα διέταζε να τους κρεμάσουν. Φανατικός σουνίτης, έγραψε ποιήματα γεμάτα εικόνες με σιίτες αιρετικούς που πνίγονται σε θάλασσες αίμα. Δεν απέκτησε το προσωνύμιο Γιαβούζ (Σκληρός) για το τίποτα. Επί δεκαετίες η σύγχρονη Τουρκική Δημοκρατία αγνοούσε τον Σελίμ για χάρη των πιο εμφανώς ηρωικών συγγενών του. Ο παππούς του, ο Μωάμεθ Β΄, κατέκτησε την Κωνσταντινούπολη το 1453, βάζοντας τέλος στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η αυλή του ήταν ένας τόπος αβρού κοσμοπολιτισμού όπου έβρισκαν δουλειά καλλιτέχνες της Ιταλικής Αναγέννησης. Το 1520, ο μοναχογιός του Σελίμ ανέβηκε στον θρόνο ως Σουλεϊμάν Α΄, και για τα επόμενα σαράντα έξι χρόνια κυβέρνησε την Οθωμανική Αυτοκρατορία με τέτοιο μεγαλείο και κύρος που μετέπειτα οι Ευρωπαίοι τον ονόμασαν «Μεγαλοπρεπή». Στα ανέμελα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Σουλεϊμάν, ο Ιμπραήμ Πασάς, ένας Έλληνας που υποχρεωτικά έγινε μουσουλμάνος, αμφίβολης ειλικρίνειας, κυβερνούσε πρακτικά την αυτοκρατορία ως μεγάλος βεζίρης, ενώ ο Αλβίζε Γκρίττι, νόθος γιος του Βενετσιάνου δόγη, απέκτησε τεράστια περιουσία και κυριάρχησε στο εμπόριο και τη διπλωματία. Το 1988, εγκαινιάστηκε μια τεράστια κρεμαστή γέφυρα στον Βόσπορο που έφερε το όνομα του Μωάμεθ του Πορθητή. Πιο πρόσφατα, αρχής γενομένης από το 2011, ο Σουλεϊμάν υπήρξε το κεντρικό πρόσωπο της τηλεοπτικής σαπουνόπερας Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής, τα 139 επεισόδια της οποίας ενδεχομένως αποτέλεσαν το πλέον ευρέως διαδεδομένο πολιτιστικό εξαγώγιμο προϊόν της Τουρκίας μετά την τουλίπα. Ωστόσο, παρ’ όλη τη δόξα του Μωάμεθ και του Σουλεϊμάν, κατά πάσα πιθανότητα ο Σελίμ είναι αυτός που διεκδικεί τα πρωτεία στην περίοδο που ο Τούρκος ιστορικός Χαλίλ Ιναλτζίκ ονόμασε «κλασική εποχή» της αυτοκρατορίας: μια περίοδο που διήρκεσε λίγο παραπάνω από δύο αιώνες, κατά την οποία εξελίχθηκε από ένα μεταξύ των πολλών πριγκιπάτων της Ανατολίας στην προσέγγιση διοικητικής και στρατιωτικής τελειότητας υπό τον Σουλεϊμάν. Αυτή είναι η άποψη του Άλαν Μικάιλ στο Η σκιά του Θεού, τη νέα βιογραφία του Σελίμ, στην οποία υποστηρίζει ότι η σπουδαία κατάκτηση του Μωάμεθ ήταν κυρίως συμβολικής σημασίας, αφού η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε πλέον περιοριστεί στην πτωχευμένη πρωτεύουσά της και σε μερικά υπερπόντια εδάφη, ενώ ο Σουλεϊμάν δοξάζεται αδικαιολόγητα απλώς επειδή κυβέρνησε την αυτοκρατορία που δημιούργησε ο πατέρας του. Σε μια βασιλεία που κράτησε μόλις οχτώ χρόνια, και σε μια εποχή που μπορεί να χρειάζονταν έξι μήνες για να φτάσει ο στρατός στο πεδίο της μάχης, ο Σελίμ αποίκησε μεγάλο μέρος του αραβικού κόσμου και απέκρουσε την απειλή που πρόβαλε το σιιτικό Ιράν συντρίβοντας τον σάχη Ισμαήλ στο Τσαλντιράν, τη βορειοδυτική άκρη του περσικού οροπεδίου, το 1514. Η εξέχουσα συμβολή του στη Μέση Ανατολή ήταν διασπαστική: συνετέλεσε περισσότερο από κάθε άλλη ιστορική μορφή στην εδραίωση του σχίσματος σουνιτών-σιιτών που υφίσταται στην περιοχή μέχρι σήμερα. Η εισβολή του Σελίμ στην Αίγυπτο το 1517 προξένησε τρόμο στη Ρώμη, όπου, σύμφωνα με τον πρέσβη του Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Μαξιμιλιανού Α΄, ο πάπας Λέων Ι΄ κάλεσε «τους πλέον εξέχοντες καρδινάλιους και όλους τους ξένους διπλωμάτες διαπιστευμένους στην Κουρία» και τους αποκάλυψε ότι ο τρομερός κυβερνήτης των Τούρκων, ο εχθρός των Χριστιανών […] έχει θέσει την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και σχεδόν το σύνολο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας υπό τον έλεγχό του και έχει εξοπλίσει έναν επιβλητικό στόλο […] δεν επιθυμεί πια μόνο τη Σικελία ή την Ιταλία, αλλά την αυτοκρατορία ολόκληρης της γης. Μόνο ο θάνατος του Σελίμ, κατά πάσα πιθανότητα από πανώλη, στα πενήντα χρόνια του, του στέρησε την ευκαιρία να επιτεθεί στη χριστιανοσύνη, τον παραδοσιακό αντίπαλο των Οθωμανών. Ο Λέων διέταξε να γίνουν ξυπόλυτες πομπές και λιτανείες για τον εορτασμό του γεγονότος. Είναι αρμόζον που η σημασία του Σελίμ αναγνωρίστηκε επιτέλους κατά την προεδρία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ενός άλλου μονοκράτορα που έχει επιχειρήσει τόσο με διπλωματικά όσο και με στρατιωτικά μέσα να ανακτήσει λίγο από το κύρος που απολάμβανε η αυτοκρατορία στον αραβικό κόσμο και ο οποίος δεν κρύβει την περιφρόνησή του για τους Αλεβίτες της Τουρκίας, πρωτοσιίτες που οι πρόγονοί τους –οι κιζιλμπάσηδες ή «κοκκινοκέφαλοι», από τα σκουφιά που φορούσαν– έπεσαν θύματα των σφαγών του Σελίμ στις αρχές του δέκατου έκτου αιώνα. Το 2016, οι Αλεβίτες θορυβήθηκαν όταν μία ακόμη μεγαλύτερη γέφυρα εγκαινιάστηκε στον Βόσπορο, με το όνομα του Γιαβούζ Σελίμ. Ο δέκατος έκτος αιώνας δίνει διφορούμενη απάντηση στο ερώτημα αν η ιστορία πλάθεται από τη βούληση ισχυρών ανθρώπων ή από απρόσωπες δυνάμεις και καινοτομίες. Από τη μία πλευρά, η προτεσταντική Μεταρρύθμιση υπήρξε ένα μεγάλο, άμορφο κίνημα που γεννήθηκε από τη διεφθαρμένη παπική εξουσία και προωθήθηκε από το τυπογραφικό πιεστήριο. Ο ευρωπαϊκός αποικισμός της Ασίας πήρε ώθηση από τον αυξημένο έλεγχο των Οθωμανών στο εμπόριο στην ανατολική Μεσόγειο και την ανάπτυξη της μετοχικής εταιρείας. Από την άλλη πλευρά, η επανάσταση της Αγγλίας απέναντι στην Καθολική Εκκλησία προκλήθηκε από ένα σχετικά μικρό όργανο, το πέος του Ερρίκου Η΄, ενώ η αποφασιστική σύζυγος του Σουλεϊμάν, η Χουρέμ (γνωστή στη Δύση ως Ρωξελάνα), πήρε τον έλεγχο της οθωμανικής διαδοχής και έφερε μια εποχή πολιτικής μέσω της οικογενειοκρατίας. Παρ’ όλο που το σύγχρονο αλφαβητάρι των βασιλέων του Νικολό Μακιαβέλλι, ο Ηγεμόνας, γράφτηκε από τη σκοπιά της ιταλικής πόλης-κράτους, ο Σελίμ αποτελεί ένα σχεδόν τέλειο παράδειγμα της κεντρικής ιδέας ότι το ισχυρό άτομο αποτελεί οδηγό της ιστορίας και διαμορφωτή των γεγονότων. Ο Σουλεϊμάν o Μεγαλοπρεπής υποδέχεται τη χήρα βασίλισσα Ισαβέλλα Γιαγκέλλονκα (του πολωνικού οίκου των Γιαγκελλόνων) και το βρέφος της Ιωάννη Σιγισμούνδο, Βασιλιά της Ουγγαρίας, το 1541. Μινιατούρα από το Süleymannâme (περ. 1558). Ήταν ο τρίτος επιζών γιος του Βαγιαζήτ B΄, γιου και διαδόχου του Πορθητή, και παρότι οι Οθωμανοί δεν αναγνώριζαν την πρωτοτοκία, οι μεγαλύτεροι ετεροθαλείς αδερφοί του, ο Αχμέτ και ο Κορκούτ, έλαβαν χείρα βοηθείας από τον πατέρα τους όταν τους διόρισε κυβερνήτες κοντά στην πρωτεύουσα· η εγγύτητα θα τους φαινόταν χρήσιμη όταν ερχόταν η ώρα να διεκδικήσουν τον θρόνο. Ο Βαγιαζήτ ήταν ένας θεοσεβούμενος, όχι ιδιαίτερα φιλοπόλεμος άνθρωπος, που επέτρεψε στην επεκτατική πολιτική του πατέρα του να γίνει πολιτική ενοποίησης. Του αποσπούσε την προσοχή ο απείθαρχος αδελφός του ο Τζεμ, που είχε ριχτεί στο έλεος των χριστιανών ηγεμόνων της Ευρώπης και μεταφερόταν από αυλή σε αυλή – κάτι μεταξύ διεκδικητή, αιχμαλώτου και επάθλου για πάνω από το τζάκι. Το 1487, στα δεκαεφτά του χρόνια, ο Σελίμ διορίστηκε κυβερνήτης της Τραπεζούντας, ενός ως επί το πλείστον ελληνικού λιμανιού στη Μαύρη Θάλασσα, το οποίο είχε κατακτήσει ο παππούς του ένα τέταρτο του αιώνα νωρίτερα. Έτρεψε προς όφελός του την εξορία στην ανατολικότερη εσχατιά της αυτοκρατορίας συγκροτώντας έναν στρατό ατάκτων μακριά από τον έλεγχο του πατέρα του. Απασχόλησε τους άντρες του οδηγώντας τους στον Καύκασο, όπου λεηλατούσαν χωριά και αιχμαλώτιζαν χριστιανούς, τους οποίους στη συνέχεια πουλούσαν στα σκλαβοπάζαρα της Ιστανμπούλ και ακόμη πιο πέρα. Σε έναν λόγο που απηύθυνε στο στράτευμά του κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας επιδρομής στη Γεωργία το 1508, ο οποίος έφτασε σε μας μέσω μιας μεταγενέστερης αγιογραφίας, του Selimnâme/Σελιμναμέ (στην οποία βασίζεται πολύ ο Μικάιλ για το Η σκιά του Θεού), ο Σελίμ επέκρινε έντονα τους «ανίκανους ανθρώπους, που αρπάζουν πουγκιά» και «τους άπληστους για πλούτο και υπάρχοντα» οι οποίοι κυριαρχούσαν στην αυλή του πατέρα του. Σε μια αναφορά στις εντάσεις μεταξύ των δύο βασικών συστατικών στοιχείων της οθωμανικής άρχουσας τάξης, οίκτιρε το γεγονός ότι ο πατέρας του είχε προωθήσει σκλάβους προσήλυτους έναντι Τούρκων που είχαν γεννηθεί ελεύθεροι και «υπηρετούν διαρκώς την αυλή μας από την εποχή των σπουδαίων προγόνων μου». Αυτό ήταν το πιο δυσοίωνο από όλα για την ασφάλεια της αυτοκρατορίας, επειδή εκείνοι που είχαν την εξουσία «δεν δίνουν αξιώματα παρά μόνο σε σκλάβους, οι ικανοί […] κλίνουν, έχω ακούσει, προς τους κιζιλμπάσηδες». Οι κιζιλμπάσηδες αποτελούσαν απειλή για την αυτοκρατορία επειδή ήταν οπαδοί μιας επικίνδυνης γειτονικής δύναμης: του Ιράν του σάχη Ισμαήλ, ο σιιτισμός του οποίου αψηφούσε ευθέως το επίσημο σουνιτικό δόγμα των Οθωμανών. Έχοντας ανέλθει στον θρόνο του Ιράν το 1501, ο Ισμαήλ, ιδρυτής της δυναστείας των Σαφαβιδών, ανακήρυξε τον σιιτισμό επίσημη θρησκεία της χώρας, πέρασε από μαχαίρι χιλιάδες σουνίτες και απέστειλε ιεραπόστολους, οι οποίοι βρήκαν πρόθυμους προσήλυτους στην Ανατολία, μεταξύ αυτών και μέλη της οθωμανικής βασιλικής οικογένειας. Στην Ιστανμπούλ υπήρχε ο φόβος ότι η πόλη περιείχε πολλούς μυστικούς ακόλουθους του Ισμαήλ και ότι περίμεναν σήμα του για να επιτεθούν στους σουνίτες γείτονές τους. Η λύση του Βαγιαζήτ για τους κιζιλμπάσηδες στην επικράτειά του ήταν να τους μετακινήσει μακριά από τα ιρανικά σύνορα, όμως το μόνο που πέτυχε ήταν να κάνει τη δουλειά των ιεραποστόλων για λογαριασμό τους, και έτσι το 1511 ανταμείφθηκε με μια εξέγερση στη δυτική Ανατολία. Οι σιίτες έκαψαν τζαμιά και κονιορτοποίησαν Κοράνια. Ο κυβερνήτης της Ανατολίας αποκεφαλίστηκε, ανασκολοπίστηκε και σουβλίστηκε. Ως κυβερνήτης της Τραπεζούντας, ο Σελίμ είχε ηγηθεί σε πάμπολλες εκστρατείες εναντίον των κιζιλμπάσηδων, και τα αντι-σιιτικά μέτρα του τον καθιστούσαν αποδεκτό στα μάτια των αυστηρών σουνιτών που αποδοκίμαζαν τα ημίμετρα του Βαγιαζήτ. Το 1511, αφού συνόδευσε τον νεαρό Σουλεϊμάν στην πρώτη του θέση ως κυβερνήτης στον Καφά, μια αγορά δούλων και βαμβακιού στη χερσόνησο της Κριμαίας, ο Σελίμ άρχισε να δολοπλοκεί εναντίον του πατέρα του. Την επόμενη άνοιξη, έχοντας προελάσει στην πρωτεύουσα, ο ίδιος και οι υποστηρικτές του από τις τάξεις των Γενίτσαρων, των επίλεκτων ιππέων του σουλτάνου, έκαναν έφοδο στο παλάτι. Μπαίνοντας στην κάμαρα του πατέρα του, μας λέει ο Μικάιλ, ο Σελίμ τράβηξε το σπαθί του: «Σκύβοντας το πιγούνι στο στήθος από οδύνη και παραίτηση, ο Βαγιαζήτ παρέδωσε την αυτοκρατορία του». Μέσα σε λίγες εβδομάδες ήταν νεκρός, δηλητηριασμένος, όπως λέγεται, από τον γιατρό του κατ’ εντολή του Σελίμ. Ο Μωάμεθ ο Πορθητής είχε ορίσει ότι ο ηγεμόνας «στον οποίο θα χαρίσει ο Θεός το σουλτανάτο μπορεί νόμιμα να θανατώσει τους αδελφούς του», κωδικοποιώντας ουσιαστικά έναν δεκτό από παλιά τρόπο για να βγαίνουν οι αποσταθεροποιητικοί διεκδικητές του θρόνου από το προσκήνιο. Την άνοιξη του 1513, ο Σελίμ παρέδωσε τα αδέρφια του στο σκοινί του δήμιου. Επίσης έβαλε να δολοφονήσουν πέντε ανιψιούς του. Οπλισμένος με έναν φετβά που ανακήρυττε τους σιίτες άπιστους που άξιζαν τον θάνατο, ο Σελίμ προέλασε ανατολικά στην κεντρική και βόρεια Ανατολία, σφαγιάζοντας έως 40.000 κιζιλμπάσηδες. Οι περισσότεροι αποκεφαλίστηκαν, αναφέρει ο Μικάιλ, υποδηλώνοντας μια ως έναν βαθμό οργανωμένη επιχείρηση θανάτου. Οι επιζώντες κατέφυγαν στα ψηλότερα και λιγότερο προσπελάσιμα σημεία του υψιπέδου της Ανατολίας, από όπου οι μετέπειτα γενιές ενθαρρύνθηκαν να κατέβουν μόνο ύστερα από τις εκκοσμικευτικές μεταρρυθμίσεις που ακολούθησαν τη σύσταση της Δημοκρατίας της Τουρκίας το 1923. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, ενώ έκανα έρευνα για ένα βιβλίο με θέμα την ανατολική Τουρκία, γνώρισα πολλούς Αλεβίτες που οι πρόγονοί τους υπήρξαν θύματα του Σελίμ και εξακολουθούν να μνημονεύουν στις σφαγές σε ποιήματα και τραγούδια. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς χειρότερη παραβίαση των ιεραρχικών αξιών του οθωμανικού κράτους από την εκθρόνιση και τη φημολογούμενη δολοφονία του Βαγιαζήτ από τον γιο του, πράξη εφάμιλλης βδελυρότητας με την εκτέλεση των δύο ανυπεράσπιστων ανιψιών του από τον Ριχάρδο της Υόρκης, κατόπιν βασιλιά Ριχάρδο Γ΄, μερικές δεκαετίες νωρίτερα. Εάν η σταδιοδρομία του Σελίμ είχε τελειώσει εδώ –εάν οι πιο σημαντικές πράξεις του ήταν η βασιλοκτονία και η σφαγή των αιρετικών– δεν θα υπήρχε ούτε επαναξιολόγηση ούτε γέφυρα με το όνομά του. Ο ένατος Οθωμανός σουλτάνος θα ήταν εξίσου απεχθής με τον «αηδιαστικό καμπούρη φρύνο» του Σαίξπηρ. Όμως αυτές οι θηριωδίες έθεσαν τα θεμέλια για γεγονότα διαχρονικής σημασίας και η γοητεία του Σελίμ έγκειται στην ισορροπία ανάμεσα στην ψυχοπαθή συμπεριφορά του και τη διορατική πολιτική του δεινότητα. Κατά τα λόγια του Τζεναμπί Μουσταφά εφέντη, μεταγενέστερου Οθωμανού ιστορικού, ο Σελίμ ήταν «προικισμένος με θαυμάσια διορατικότητα». Ακόμη και μετά τις σφαγές των κιζιλμπάσηδων, συνειδητοποίησε ότι η αίρεση θα εξακολουθούσε να απειλεί την οθωμανική σταθερότητα εξαιτίας της χαρισματικής προσωπικότητας του σάχη. Το Μυστικιστικό Ισλάμ γίνεται πολιτικά ισχυρό όταν αξιοποιεί τη σχέση μεταξύ των πιστών και του πνευματικού ταγού τους. Μόνο αν νικούσε τον Ισμαήλ σε μάχη –μόνο καταστρέφοντας τη θεϊκή αύρα του– θα έβαζε τέλος στην απειλή ο Σελίμ. Αυτή η μάχη ανάμεσα στις δύο ισλαμικές ιδεολογίες έφερε αντιμέτωπους έναν σύγχρονο στρατό και έναν μεσαιωνικό. Ο χρονικογράφος των κιζιλμπάσηδων Χασάν Μπεγκ Ρουμλού εξήγησε: Ο τρόπος των Τούρκων Σουλτάνων είναι ο εξής, ότι τον καιρό της μάχης ενισχύουν τον στρατό τους με πιστόλια και αλυσίδες, δημιουργώντας έτσι ένα ισχυρό οχυρό για να προστατευτούν. Μέσα του οι πυροβολητές ρίχνουν με πιστόλια, κανόνια και μουσκέτα, και πάνω από τα κανόνια […] τοποθετούν μεγάλους και μικρούς όλμους. Τα μόνα πυροβόλα όπλα που διέθεταν οι άντρες του Ισμαήλ ήταν τα πιστόλια στις ζώνες τους. Στο Τσαλντιράν, ο σάχης αρνήθηκε να στείλει το ιππικό του να επιτεθεί τους Οθωμανούς πριν πάρουν θέσεις. «Δεν είμαι ληστής καραβανιών», είπε· «θα γίνει ό,τι όρισε ο Θεός». Εφορμώντας στην αριστερή πτέρυγα των Οθωμανών, το ιρανικό ιππικό έκανε τους Τούρκους στρατιώτες να σκορπίσουν. Όμως τα ιρανικά άλογα δεν είχαν εμπειρία από πυρά, και μόλις τα κανόνια του Σελίμ έριξαν τις πρώτες βολές, τα άλογα αναστατώθηκαν. Σύμφωνα με έναν Βενετό διπλωμάτη: «Ακούγοντας τη βροντή των καταχθόνιων μηχανών, σκόρπισαν και χωρίστηκαν στον κάμπο, μη υπακούοντας πια στα χαλινάρια και τα σπιρούνια των αναβατών τους». Ο Ισμαήλ έπεσε από το άλογο, και γλίτωσε από τη λόγχη που εκτοξεύτηκε προς το μέρος του επειδή ένας θαρραλέος ιππότης ρίχτηκε στο διάβα της. Έπειτα ο Ισμαήλ τράπηκε σε φυγή. Αφού ο σάχης ηττήθηκε και τα σχέδιά του για επέκταση πήραν τέλος, ο σουνιτισμός έγινε αδιαμφισβήτητα η επίσημη θρησκεία του οθωμανικού κράτους. Στην Περσία, υπό τον Ισμαήλ και τους διαδόχους του, ο σιιτισμός εξακολούθησε να εξαπλώνεται εις βάρος του σουνιτισμού ωσότου έγινε συνώνυμος με την ταυτότητα του Ιράν. Η δογματική ρευστότητα του οθωμανοπερσικού κόσμου έδωσε τη θέση της στο σχίσμα. Μολονότι θα χρειάζονταν αιώνες για να εδραιωθεί ένα ακριβές όριο μεταξύ των δύο, η ήττα των Σαφαβιδών διαίρεσε την περιοχή σε σουνιτική Τουρκία και σιιτικό Ιράν. Δύο χρόνια αργότερα, ο Σελίμ προέλασε ξανά προς ανατολάς, αυτή τη φορά προς το εξασθενημένο Σουλτανάτο των Μαμελούκων, που είχε πρωτεύουσα το Κάιρο και τα δάχτυλα αδύναμα κλεισμένα γύρω από τους πιο ιερούς τόπους του Ισλάμ. Τον Αύγουστο του 1516, του ανέκοψε την πορεία βόρεια από το Χαλέπι ο Μαμελούκος σουλτάνος Κανσούχ αλ-Γούρι. Όπως στο Τσαλντιράν, η υπεροχή των Οθωμανών σε κανόνια και μουσκέτα καθόρισε το αποτέλεσμα· ο Κανσούχ σκοτώθηκε κι ο Σελίμ προέλασε και κατέλαβε την Ιερουσαλήμ. Στις 22 Ιανουαρίου 1517, αφού συγκέντρωσαν ένα καραβάνι που ο Μικάιλ αποκαλεί «κανονικό δεύτερο στρατό από δεκαπέντε χιλιάδες καμήλες που κουβαλούσαν τριάντα χιλιάδες ασκούς νερό» και διέσχισαν την έρημο του Σινά, οι Τούρκοι συνάντησαν μια δεύτερη μαμελουκική δύναμη στη μάχη της Ραϊντανίγια, κοντά στο Κάιρο. Ο Σελίμ, αυτός ο «μέγας τακτικός», τους υπερφαλάγγισε και τους παγίδευσε μπροστά στο φαρδύ τείχος που είχαν χτίσει για να τον εμποδίσουν. Μετά τη νίκη στη Ραϊντανίγια, η Αίγυπτος, η Μέκκα και η Μεδίνα περιήλθαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, όπου και θα παρέμεναν για τα επόμενα τετρακόσια χρόνια. Όπως γράφει ο Μικάιλ, «ο Σελίμ είχε γίνει ο ισχυρότερος μονάρχης του κόσμου». Ξεπέρασε κατά πολύ αυτό που ο Μακιαβέλλι θεωρούσε αναγκαία σκληρότητα («βραχύβια και αποφασιστική, όχι μεγαλύτερη από όσο είναι απαραίτητο για να εξασφαλίσεις τη θέση σου»), λέγοντας στον τελευταίο μεγάλο βεζίρη του ότι σχεδίαζε από καιρό την εκτέλεσή του, όμως δεν είχε κανέναν να τον αντικαταστήσει. Ωστόσο, η αναλγησία του δεν εμπόδιζε την κυβερνητική ικανότητα, τη σύναψη συνετών συμμαχιών και, όπως επισημαίνεται ευρέως, μια δίκαιη, αν και αυστηρή, εφαρμογή του ισλαμικού νόμου. Αγαπούσε τον πόλεμο, αλλά επέλεγε να τον περιβάλλουν λόγιοι. Ο στόμφος δεν περιλαμβανόταν στα ελαττώματά του, και οι κάτοικοι του Καΐρου τον εγκωμίασαν όταν ύστερα από την εισβολή στην πόλη, όταν συμμετείχε στην προσευχή της Παρασκευής, τράβηξε το παχύ χαλί που είχαν απλώσει για το προσκύνημά του και ακούμπησε το μέτωπό του στο γυμνό πάτωμα. Ο Μικάιλ, καθηγητής ιστορίας στο Γέιλ, δεν έχει συμβουλευτεί τους Οθωμανούς ιστορικούς που παρείχαν πολλές τέτοιες πληροφορίες για τον Σελίμ. (Επίσης αγνοήθηκε η εκτεταμένη ιρανική ιστοριογραφία σχετικά με το Τσαλντιράν). Οι φιλοδοξίες του όσον αφορά το Η σκιά του Θεού κινούνται προς άλλη κατεύθυνση: τοποθετεί τον Σελίμ στον ευρύτερο κόσμο που διαμορφώθηκε από τη Ρεκονκίστα και κορυφώθηκε με την κατάληψη της Γρανάδας από τις δυνάμεις της βασίλισσας Ισαβέλλας και του βασιλιά Φερδινάνδου το 1492, τα ταξίδια του Χριστόφορου Κολόμβου στην Αμερική, που το πρώτο έλαβε χώρα την ίδια χρονιά, και τον ισπανικό διωγμό των Μουσουλμάνων όπου τους έβρισκαν. Ο στόχος του Μικάιλ εδώ είναι να δείξει τον διαμορφωτικό ρόλο που είχε το Ισλάμ –ή μάλλον ο φόβος και η απέχθεια της χριστιανοσύνης απέναντι στο Ισλάμ– στην ιστορία της Αμερικής. Η μεταφορά δούλων από τη Δυτική Αφρική στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού ξεκίνησε λίγο μετά την ίδρυση της πρώτης ευρωπαϊκής αποικίας στην Ισπανιόλα από τον Χριστόφορο Κολόμβο το 1493. Οι Ισπανοί απαγόρευσαν την είσοδο μουσουλμάνων δούλων στις αποικίες τους, αποφαινόμενοι ότι «σε έναν νέο τόπο όπως αυτός, όπου οι σπόροι της πίστης σπάρθηκαν πρόσφατα, είναι απαραίτητο να μην επιτραπεί η εξάπλωση της σέκτας του Μωάμεθ». Οι δούλοι μεταφέρονταν πρώτα στην Ισπανία για να βαπτιστούν και να ελεγχθούν για σημάδια εδραιωμένης ισλαμικής πίστης – μια διαδικασία γνωστή σε κάθε Ισπανό μουσουλμάνο μετά τη Ρεκονκίστα. Όμως οι αυτόχθονες Τάινο της Ισπανιόλας αποδεκατίστηκαν από τις ασθένειες και την κακομεταχείριση, και η ζήτηση για εργατικά χέρια από τις φυτείες ζάχαρης του νησιού οδήγησε σε χαλάρωση της διαδικασίας. Το 1513, η πλειονότητα των δούλων της Ισπανιόλας ερχόταν απευθείας από την Αφρική. Πολλοί ήταν ουολόφ μουσουλμάνοι. Ανήμερα των Χριστουγέννων του 1521, γύρω στους είκοσι μουσουλμάνους της Ισπανιόλας που ανήκαν στον γιο του Χριστόφορου Κολόμβου, τον Ντιέγκο, πήραν τις ματσέτες τους και διαμέλισαν τους επιστάτες τους. Ο αριθμός τους έφτασε τους διακόσιους και οι επαναστάτες κινήθηκαν προς την πρωτεύουσα, το Σάντο Ντομίνγκο, όπου τους απέκρουσαν έφιπποι άποικοι. Τα άλογα των Ισπανών καθόρισαν την έκβαση μεταξύ των δύο πλευρών. Και έτσι καταπνίγηκε αυτό που ο Μικάιλ περιγράφει ως «πρώτη εξέγερση στην Αμερική ενάντια στην ευρωπαϊκή σκλαβιά». Μουσουλμάνοι δούλοι εξακολούθησαν να μεταφέρονται καθ’ όλο τον δέκατο έκτο αιώνα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, είτε για να εξορύξουν χρυσό στην Κολομβία είτε για να επανδρώνουν τα κουπιά στις γαλέρες που διέσχιζαν την Καραϊβική. Οι καθολικοί αφέντες τους έφερναν μαζί τους υπενθυμίσεις των θρησκευτικών συγκρούσεων του Παλιού Κόσμου με τη μορφή λέξεων όπως μαμελούκος, στην οποία άλλαξαν χρήση ώστε να σημαίνει τα παιδιά των Πορτογάλων ανδρών καν των Ινδιάνων γυναικών, και τοπωνύμια όπως Ματαμόρος, από τον Σαντιάγο Ματαμόρος, τον Άγιο Ιάκωβο τον Μαυριτανοκτόνο, ο οποίος, σύμφωνα με τον θρύλο, κατέβηκε από τον ουρανό και νίκησε τους μουσουλμάνους το 822. Στους νεοαφιχθέντες περιλαμβάνονταν τυχοδιώκτες που αναζητούσαν τις Επτά Πόλεις της Σίμπολα, οι οποίες υποτίθεται ότι είχαν ιδρυθεί από φυγάδες που ξέφυγαν από τη μουσουλμανική εισβολή στην Ισπανία το 711 και ήταν φτιαγμένες εξ ολοκλήρου από χρυσάφι. Η ιστορία του Μικάιλ για τη μεταφορά της μισαλλοδοξίας, της πλεονεξίας και της δεισιδαιμονίας από τη μία ήπειρο στην άλλη είναι καλά ειπωμένη. Τόσο στον Νέο Κόσμο όσο και στον Παλαιό, αποδίδει την ευθύνη της θρησκευτικής σύγκρουσης στους χριστιανούς, «οι βίαιες προσπάθειες των οποίων για την επίτευξη θρησκευτικής ομοιογένειας» έρχονταν σε αντίθεση με την «οικουμενική κοσμοθεωρία» των Οθωμανών μουσουλμάνων. Όμως ακόμη κι αν αποδεχθεί κανείς ότι μπορούμε να μιλήσουμε για τη χριστιανοσύνη με τον μονολιθικό, αφαιρετικό τρόπο του Μικάιλ, οι χριστιανικές απόψεις απέναντι στους Οθωμανούς παρουσίαζαν μεγαλύτερη ποικιλία από αυτή που τους αναγνωρίζει, και κυμαίνονταν από τον σταυροφορικό ζήλο του πάπα Λέοντα έως τη συμμαχία που σύναψε μαζί τους ο Φραγκίσκος Α΄ της Γαλλίας το 1536, η οποία διήρκεσε μέχρι την εισβολή του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο το 1798. Οι Ευρωπαίοι ταξιδευτές θαύμαζαν την καθαριότητα και την ηρεμία στα οθωμανικά τεμένη, ο Ιταλός χρονογράφος Πάουλο Τζιόβιο εγκωμίαζε την πειθαρχία των Γενίτσαρων, και ο Γκιγιώμ Ποστέλ, ο Γάλλος επιτετραμμένος, συνέκρινε την αποτελεσματικότητα και την τιμιότητα των τουρκικών δικαστηρίων με την «ανηθικότητα» των γαλλικών. Το 1518, έναν χρόνο αφότου θυροκόλλησε τις Ενενήντα Πέντε Θέσεις του στον καθεδρικό ναό της Βιτεμβέργης, ο Μαρτίνος Λούθηρος χαρακτήρισε τους Οθωμανούς προτιμότερους σε σχέση με τους πιο σκληρούς, πιο ακόρεστους «Τούρκους» της Καθολικής Εκκλησίας. Ο ισχυρισμός του Μικάιλ ότι μεγάλο μέρος του πολιτισμού της Αναγέννησης αναπτύχθηκε από «το αταβιστικό μίσος του χριστιανισμού προς το Ισλάμ» είναι δυσνόητος. Πολλές μελέτες καταδεικνύουν το αντίθετο – από τη μεγάλης κλίμακας πολιτισμική ανταλλαγή που έλαβε χώρα κατά μήκος των μετακινούμενων συνόρων μεταξύ οθωμανικών και χριστιανικών εδαφών έως την εισαγωγή ισλαμικών μοτίβων στη βενετσιάνικη τέχνη. Η «αιμοδιψία απέναντι στο Ισλάμ» της χριστιανοσύνης ήταν λιγότερο σταθερή «εμμονή» απ’ όσο φαντάζεται ο Μικάιλ. Ο Ηγεμόνας του Μακιαβέλλι αναφέρει ελάχιστα τους Τούρκους. Όσο για τον Ερρίκο Η΄, το 1518, ο πρέσβης της Βενετίας στο Λονδίνο παρατήρησε ότι οι Τούρκοι τον απασχολούσαν τόσο, όσο αν απειλούσαν την Ινδία. Ο Μικάιλ καταγράφει τις αποτρόπαιες σφαγές των ιθαγενών λαών του Νέου Κόσμου, αλλά παρά τις ουκ ολίγες αναφορές στην κατάληψη του ιταλικού λιμανιού του Οτράντο το 1480 από τους Οθωμανούς, η σφαγή περίπου οχτακοσίων ντόπιων –η οποία μνημονεύεται ακόμη και σήμερα– του διαφεύγει. Κατά την περιγραφή του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα, ενός πειρατή που έγινε ναύαρχος του Σελίμ στην ανατολική Μεσόγειο, ο Μικάιλ παραλείπει την αγριότητα της εκστρατείας αντιχριστιανικού τρόμου, η οποία εξιστορείται με χαρά στο Γκαζαβάτ (Ιεροί Πόλεμοι) που γράφτηκε από έναν από τους συντρόφους του Χαϊρεντίν. Ως εξιστόρηση της σφαγής και της υποδούλωσης του «καταραμένου άπιστου», το Γκαζαβάτ αξίζει μια θέση σε οποιοδήποτε αφήγηση θρησκευτικού μίσους. Το οθωμανικό φαντασιακό δεν ήταν λιγότερο εμποτισμένο από ιερούς πολεμιστές από το χριστιανικό. Οι ακριβείς καταβολές του Σαρή Σαλτίκ, του πιο ονομαστού ανάμεσά τους, έχουν χαθεί· ίσως ήταν συμπολεμιστής του Οσμάν, που ίδρυσε στα τέλη του 13ου αιώνα το πριγκιπάτο που αναπτύχθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όμως κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος εάν υπήρξε. Το βέβαιο είναι ότι ο μύθος του μεγάλωσε και οι ιστορίες για τα κατορθώματα και τις δυνάμεις του πολλαπλασιάστηκαν· τη δεκαετία του 1470, ένας τεράστιος αριθμός ιστοριών που τον αφορούσαν ταξινομήθηκαν ως έναν βαθμό και καταγράφηκαν κατ’ εντολή του Τζεμ, του θείου του Σελίμ, πριν την αυτομόλησή του. Ο Σαρή Σαλτίκ ήταν ο σερ Γκάλαχαντ των Τούρκων – με μια δόση Γιλγαμές και μια ιδέα Οσάμα μπιν Λάντεν. Σε μια διήγηση, μεταμφιέζεται σε παπά για να μπει σε μια εκκλησία. Οι χριστιανοί μεθούν και τους σφάζει όλους. Δένει τον αληθινό παπά σε ένα δέντρο και τον εξαναγκάζει να αλλαξοπιστήσει. Αργότερα, μια συντονισμένη δύναμη αγίων και τζίνι σώζει τον Σαρή Σαλτίκ από τον θάνατο στα χέρια των άπιστων, που τον εκσφενδόνισαν μέσα σε μια φλεγόμενη θημωνιά. Ο Σαρή Σαλτίκ είναι μία από τις πολλές παραλείψεις στο Η σκιά του Θεού. Ο πρώιμος σύγχρονος κόσμος δεν χωρίζεται εύκολα σε κακούς και ήρωες. © THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2021 — Μετάφραση: Νίνα Μπούρη

Ένας ψυχοπαθής οραματιστής

Σύνδεση