Κοραής – Τζέφερσον: ένα ορόσημο

Ὁρόσημο στὴν ἱστορία τοῦ Διαφωτισμοῦ, καθὼς ὁρίζει τὴν διάδοση τῶν ἐπαναστατικῶν ἰδεῶν ἀπὸ τὴν Βόρειο Ἀμερικὴ μέχρι τὴν χερσόνησο τοῦ Αἵμου. Ἀλλὰ καὶ ὁρόσημο στὴν διανοητικὴ ἱστορία τῆς νεώτερης Ἑλλάδας, ὅταν τὸ πιὸ φωτισμένο τέκνο μιᾶς δουλωμένης ἀκόμα κοινωνίας συνδιαλέγεται μὲ ἴσες πνευματικὲς ἀξιώσεις μὲ τὸν ἱδρυτὴ τῆς πρώτης δημοκρατικῆς κοινοπολιτείας τῶν νεώτερων χρόνων, Δημοκρατίας ποὺ ἀποτέλεσε ἐλπίδα καὶ καταφύγιο γιὰ ὅλους τοὺς ἐχθροὺς τοῦ μοναρχικοῦ δεσποτισμοῦ, τοὺς ἐπαναστάτες τοῦ 1848, καθὼς καὶ ὅλους τοὺς ἄθλιους καὶ κατατρεγμένους τῆς Εὐρώπης καθ’ ὅλον τὸν 19ο αἰώνα. 1. Τὸ ὄνειδος τοῦ «ἀντικοραϊσμοῦ» Ἡ ἀλληλογραφία Κοραῆ - Τζέφερσον (1823-1825) ὄφειλε νὰ ἀποτελεῖ κεντρικὸ συστατικὸ τῆς ἱστορικῆς καὶ πολιτικῆς παιδείας τῶν νεοελλήνων. Ἀντ’ αὐτοῦ, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς εἰδικούς, παραμένει ἄγνωστη στὸ εὐρὺ κοινό. Καὶ ὄχι μόνον αὐτό, ἀλλὰ καλυμμένη μὲ πέπλους ἰδεολογικῆς διαστροφῆς –καὶ συκοφαντίας ἀκόμη– ἡ μορφὴ τοῦ πρωτομάχου τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδέας καὶ μαχητὴ γιὰ τὴν ἀβασίλευτη δημοκρατία καὶ τὴν ἰσότητα ἔχει δαιμονοποιηθεῖ ἀπὸ τοὺς ἀντιδραστικοὺς ὅλων τῶν πολιτικῶν τάσεων. Γιὰ τὸν ἀντιδραστικὸ ἐθνικισμό, μὲ τοὺς βυζαντινόπληκτους καὶ θεοκρατικοὺς ἰδεασμούς του, ἀποτελεῖ ἀσυγχώρητη προδοσία ἡ ἐπίκριση ἀπὸ τὸν Κοραῆ τοῦ μεσαιωνικοῦ Χριστιανισμοῦ (Ρωμαιοκαθολικοῦ καὶ Ὀρθόδοξου), τῆς δεισιδαιμονίας καὶ τῆς ἀμάθειας τοῦ κλήρου, καθὼς καὶ τῆς ἠθικῆς σήψης τῆς αὐλῆς των «Γραικο-Ρωμαίων αὐτοκρατόρων». Αὐτοὶ ποὺ ἐπαινοῦσαν τοὺς ἰσλαμιστὲς δολοφόνους τῆς 11ης Σεπτεμβρίου, αὐτοὶ ποὺ ἐγκωμίαζαν τὸν Ἐρντογὰν γιὰ τὴν θρησκευτικὴ καὶ «αὐτοκρατορική» του προσέγγιση (!) στὴν μετατροπὴ τῆς Ἁγίας Σοφίας σὲ τζαμί (ἐνῶ ἐμεῖς οἱ διεφθαρμένοι καὶ ἀπάτριδες εὐρωπαϊστὲς τὴν βλέπουμε ἁπλῶς ὡς ἕνα πολιτισμικὸ μνημεῖο), αὐτοὶ ποὺ ὅπως ὁ Ἀθανάσιος Πάριος ἔχουν ὡς σύνθημά τους γιὰ δεκαετίες μέχρι καὶ τώρα τὸ «φεύγετε τὴν Εὐρώπην», μὲ βαρετὴ πιὰ ὑστερικὴ ἔξαψη ἀπαιτοῦν βδομάδα μπαίνει βδομάδα βγαίνει τὸ «ξερίζωμα τοῦ κοραϊσμοῦ» γιὰ νὰ ξεφύγουμε δῆθεν ἀπὸ τὴν «παρακμὴ» καὶ τὸν «ἀφελληνισμό» μας (!). Δὲν ὑπάρχει ὅμως θλιβερότερο δεῖγμα παρακμῆς ἀπὸ τὸ νὰ παραμένει ἀποδιοπομπαία ἀπὸ τὴν συλλογικὴ συνείδηση ἑνὸς λαοῦ ἡ πιὸ οἰκουμενικὴ μορφὴ ποὺ γέννησε τοὺς τελευταίους δύο αἰῶνες, αὐτὴ ποὺ κρηπίδωσε τὴν ἐθνικὴ ἰδέα πάνω στὴν δημοκρατικὴ συμμετοχὴ καὶ τὴν ἰσότητα, αὐτὴ ποὺ μόχθησε γιὰ νὰ συνδέσει τὸν νέο ἑλληνισμὸ μὲ τὶς δημοκρατικὲς παρακαταθῆκες τῆς ἀρχαιότητας ποὺ ἔθρεψαν ὅλες τὶς μεγάλες ἐπαναστάσεις τοῦ 17ου καὶ 18ου αἰώνα. Στὸ σημαδιακὸ ἔργο ποὺ ἐπιμελήθηκε καὶ ἀποσκοπεῖ νὰ ἐπανατοποθετήσει τὸν Κοραῆ στὴν καρδιὰ τῆς εὐρωπαϊκῆς φιλοσοφικῆς πρωτοπορίας, ὁ Π. Κιτρομηλίδης ἀναρωτιέται πῶς ἄραγε συνέβη ἡ ἔκλειψη ἀπὸ τὸ εὐρωπαϊκὸ προσκήνιο μιᾶς μορφῆς στὴν ὁποία ἀναφερόταν διαρκῶς ὁ 19ος αἰώνας.[1] Μιὰ ἀπάντηση θὰ ἦταν: ὁ ἐξοστρακισμός της ἀπὸ τὴν ἴδια της τὴν πατρίδα. Ἀφοῦ οἱ πνευματικὲς καὶ πολιτικὲς ἡγεσίες της ἀπαρνήθηκαν τὶς ἰδέες της προσχωρώντας ὅλο καὶ πιὸ μαχητικὰ στὸν ἀνορθόλογο ἀντιδιαφωτισμό, τί θὰ περίμενε κανεὶς ἀπὸ τὴν εὐρωπαϊκὴ διανόηση; Προϊόντος τοῦ 20οῦ αἰώνα ἡ σταδιοδρομία τοῦ Διαφωτισμοῦ στὴν Ἑλλάδα ἀποδείχθηκε μιὰ γέφυρα τῶν στεναγμῶν καὶ τῶν ὀλοφυρμῶν σὲ μιὰ κοινωνία ποὺ ὅλο καὶ πιὸ σφιχτὰ στραγγαλιζόταν ἀπὸ ἕναν ἀπροσχημάτιστο μεσαιωνικὸ ἀταβισμὸ θεολογικῶν καὶ ἀντιευρωπαϊκῶν φαντασιώσεων.[2] Ἡ ἀλληλογραφία τῶν δύο ἀνδρῶν ἄρχισε ὅταν καὶ οἱ δύο ἦταν προχωρημένης ἡλικίας, ὁ Τζέφερσον 80 ἐτῶν καὶ ὁ Κοραῆς 75, καὶ διήρκεσε δύο χρόνια (1823-1825). Μετὰ ἀπὸ ἐπὶ πεντηκονταετία ἐνεργὴ συμμετοχὴ στὴν δημόσια ζωὴ ὁ Τζέφερσον εἶχε ἀποσυρθεῖ ἀπὸ τὴν πολιτικὴ τὸ 1809, ὅταν ἔληξε ἡ δεύτερη προεδρική του θητεία ὡς τρίτου προέδρου τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν καὶ παρέδωσε τὴν προεδρία στὸν ἐπιστήθιο φίλο του Τζέημς Μάντισον. Ἔκτοτε ἀσχολεῖτο μὲ τὴν ἵδρυση καὶ τὴν ὀργάνωση τοῦ πολιτειακοῦ (δημοσίου) Πανεπιστημίου τῆς Βιρτζίνια, τὸ ὁποῖο συνεστήθη νομικὰ τὸ 1819 καὶ ἄρχισε νὰ λειτουργεῖ τὸ 1825. Τὸ ἔργο αὐτὸ τὸ θεωροῦσε ἐπιστέγασμα τῆς διακεκριμένης του σταδιοδρομίας, ἀλλὰ καὶ αὐτὸ ποὺ ἀποκρυστάλλωνε τὴν οὐσία τῶν ἐπιτευγμάτων τῆς ἐπαναστατικῆς περιόδου: τὴν ἵδρυση δηλαδὴ μιᾶς δημοκρατικῆς πολιτείας τῆς ὁποίας ὕψιστος σκοπὸς πρέπει νὰ εἶναι ἡ διάδοση τῆς παιδείας στὸν γενικὸ πληθυσμό. Τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Βιρτζίνια ἦταν τὸ πρῶτο κοσμικὸ πανεπιστήμιο στὴν Β. Ἀμερική, δηλαδὴ ἀνώτατο πνευματικὸ ἵδρυμα ποὺ δὲν ἀπαιτοῦσε νὰ δώσει ὅρκο ὁ φοιτητὴς σὲ κάποιο προτεσταντικὸ θεολογικὸ δόγμα. Μόνη προϋπόθεση γιὰ εἰσαγωγὴ ἦταν ἡ λειτουργικὴ γνώση τῆς Ἑλληνικῆς καὶ τῆς Λατινικῆς γλώσσας. Στὸ ἐπίγραμμα, χαραγμένο πάνω στὸν ὀβελίσκο ποὺ σημαδεύει τὸν τάφο του στὸ Μοντιτσέλλο, ἐπίγραμμα ποὺ ἔγραψε ὁ ἴδιος, ἀναφέρει: «Ἐδῶ εἶναι θαμμένος ὁ Τόμας Τζέφερσον, συντάκτης τῆς Διακήρυξης τῆς Ἀνεξαρτησίας, τοῦ Νόμου περὶ ἐλευθερίας τῆς θρησκείας στὴν Βιρτζίνια καὶ πατέρας τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Βιρτζίνια». Αὐτὴ εἶναι ἡ σύνοψη τοῦ δημοσίου βίου του ὅπως τὴν ἀντιλαμβανόταν ὁ ἴδιος. Πορτρέτο του Τόμας Τζέφερσον από τον Μάδερ Μπράουν, 1786, Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων, Σμιθσόνιαν. Ἀντίστροφη ἦταν ἡ πορεία τοῦ Κοραῆ τὰ τελευταῖα δώδεκα χρόνια τῆς ζωῆς του. Μέχρι τὸ 1821 στὶς δραστηριότητές του κυριαρχοῦσε ἡ φιλοσοφικὴ καὶ πολιτιστικὴ προετοιμασία τοῦ ἔθνους γιὰ τὴν ἐπανάσταση, τὴν ὁποία θεωροῦσε μὲν ἀναπόφευκτη, πίστευε ὅμως ὅτι θὰ ἀργοῦσε μιὰ γενιὰ ἀκόμα μέχρι νὰ διαποτίσει τὴν κοινωνία ὁ φωτισμός. Ἡ περίοδος αὐτὴ σημαδεύτηκε ἀπὸ τὶς κριτικὲς ἐκδόσεις ἀρχαίων κλασικῶν στὴν Ἑλληνικὴ Βιβλιοθήκη ποὺ ἄφησαν ἀνεξίτηλο στίγμα στὴν εὐρωπαϊκὴ φιλολογικὴ ἐπιστήμη. Καθὼς καὶ ἀπὸ τὸ Ὑπόμνημα σχετικὰ μὲ τὴν πολιτισμικὴ κατάσταση τοῦ νέου ἑλληνισμοῦ ποὺ παρουσίασε ἐνώπιον τῆς Ἑταιρείας τῶν Ἀνθρωποτηρητῶν τὸ 1803, αὐτὴν τὴν πρωτοποριακὴ «κοινωνιολογία τῆς ἐλευθερίας» ὅπως τὴν ὀνομάζει ὁ Π. Κιτρομηλίδης, ἡ ὁποία κατέδειξε τὴν ἀναγκαιότητα τῆς ἑλληνικῆς ἀνεξαρτησίας μὲ δεδομένη τὴν ραγδαία πολιτιστικὴ καὶ οἰκονομικὴ ἄνοδο τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ τὸ τελευταῖο τρίτο τοῦ 18ου αἰώνα. Τὸ κοραϊκὸ αὐτὸ ἐπιχείρημα ἀνεδείχθη σὲ κοινὸ τόπο στὴν ἰδεολογία τοῦ φιλελληνισμοῦ στὴν Εὐρώπη καὶ τὴν Ἀμερικὴ τὰ χρόνια τοῦ Ἀγώνα. Ἦταν ἀπὸ τὶς βασικὲς αἰτίες γιὰ τὴν ἐπιτυχία τοῦ Ἀγώνα. Πολιτικὰ τὴν ἴδια ἐποχὴ ὁ Κοραῆς εἶχε σφραγιστεῖ ἀπὸ τὴν κοσμοϊστορικὴ ἐμπειρία τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης τῆς ὁποίας ὑπῆρξε αὐτόπτης μάρτυρας στὸ Παρίσι. Θαυμαστὴς τῶν ἰδεῶν τοῦ 1789, ποὺ γκρέμισαν τὴν ἀπολυταρχία καὶ ἵδρυσαν σὲ πρώτη φάση ἕνα φιλελεύθερο συνταγματικὸ καθεστώς, ἀπέρριψε μὲ ἀποτροπιασμὸ τὴν τρομοκρατία τοῦ Ροβεσπιέρου καὶ ὑποστήριξε τὴν κυβέρνηση τοῦ Διευθυντηρίου, ὅπως καὶ οἱ ὑπόλοιποι τοῦ ρεύματος τῶν Ἰδεολόγων στὸ ὁποῖο ἀνῆκε. Στὴν συνέχεια σαγηνεύτηκε προσωρινὰ ἀπὸ τὴν φυσιογνωμία τοῦ Βοναπάρτη, τοῦ ὁποίου ἡ ἀσυγκράτητη ἐπέλαση φαινόταν στὸν Κοραῆ νὰ ὑπόσχεται τὸ γκρέμισμα τῶν φεουδαλικῶν αὐτοκρατοριῶν, περιλαμβανομένης τῆς Ὀθωμανικῆς δεσποτείας, καὶ ἑπομένως σήμαινε τὰ προεόρτια τῆς ἑλληνικῆς ἐλευθερίας. Στὸν Διάλογο τοῦ 1805, ἕνα διθύραμβο γιὰ τὸν Βοναπάρτη ὑπὸ τὴν ἐπήρεια τοῦ θριάμβου του ἐπὶ τῆς Αὐστρίας καὶ τῆς Ρωσίας στὸ Ἀούστερλιτς, προτρέπει τοὺς Ἕλληνες νὰ ἀποβάλουν τὶς μεσαιωνικές τους αὐταπάτες γιὰ τὴν Ρωσία, ἡ ὁποία ναὶ μὲν ὡς πρὸς ἕνα ἐλάχιστο κοινωνικό της στρῶμα ἦταν πολιτιστικὰ ἀνώτερη ἀπὸ τὴν Τουρκία, ἀλλὰ στὴν καλύτερη περίπτωση ἐπιθυμοῦσε μιὰ Ἑλλάδα ἐπαρχία της ὑπὸ τὴν ἐξουσία τσαρικῶν τοποτηρητῶν (ὁσποδάρων).[3] Καὶ τοὺς ἐξόρκιζε νὰ στραφοῦν πρὸς τὴν Γαλλία, τὴν μόνη φωτισμένη χώρα στὸν κόσμο ποὺ ἐπιθυμεῖ τὴν πραγματικὴ ἐλευθερία τῶν ἄλλων λαῶν. Στὴν ἀντίρρηση τοῦ συνομιλητῆ του ὅτι οἱ αἱματηρὲς μηχανορραφίες τῆς ρωσικῆς αὐλῆς (ὁ Τσάρος Ἀλέξανδρος Α΄ ἀνέβηκε στὸν θρόνο μετὰ τὴν δολοφονία τοῦ πατέρα του) εἶχαν τὸ γαλλικὸ ἀντίστοιχό τους στὸν Τρόμο τοῦ Ροβεσπιέρου, ὁ ἐκφραστὴς τῶν ἀπόψεων τοῦ Κοραῆ ἀντιτείνει ὅτι αὐτὸ ἦταν ἕνα βραχύβιο διάλειμμα κακουργίας τοῦ ὁποίου ἡ ἔκταση περιορίστηκε ἐξαιτίας τοῦ ὑψηλοῦ πολιτιστικοῦ ἐπιπέδου τοῦ Γαλλικοῦ ἔθνους. Καὶ διατυπώνει τὴν ἑξῆς ἀνατριχιαστικὴ ἀληθινὴ προφητεία: «...τῆς Γαλλίας ἡ πολιτικὴ μεταβολή, ἢ (ἂν ἀγαπᾶς κάλλιον) ἡ πολιτικὴ ἀρρωστία, ἂν συνέβαινεν εἰς κανὲν ἄλλο τῆς Εὐρώπης ἔθνος, εἰς τοὺς Ρώσους καθ’ ὑπόθεσιν, οἱ Ἰακωβῖνοι τῆς Πετρουπόλεως ἤθελαν μᾶς ἀναγκάσει νὰ μακαρίζωμεν τοὺς Ἰακωβίνους τῶν Παρισίων». Βέβαια ὁ Κοραῆς ἀναγκάσθηκε σύντομα νὰ ἀποβάλει τὶς δικές του περὶ Βοναπάρτου αὐταπάτες, ὅταν ὁ τελευταῖος ἀγκαλιάστηκε με τὸν «Γραικο-Ρωμαῖο» αὐτοκράτορα Ἀλέξανδρο στὸ Τίλσιτ τὸ 1807, συγγένεψε μὲ τοὺς Ἁψβούργους τὸ 1809 καὶ ἔσπειρε τὸν εὐρωπαϊκὸ χάρτη μὲ τὶς δικές του δυναστικὲς μοναρχίες καὶ ἡγεμονίες. Ἀπὸ δῶ καὶ στὸ ἑξῆς δὲν μποροῦσε πλέον νὰ ἐλπίζει παρὰ μόνο στὶς ἐγγενεῖς δυνάμεις, κατὰ πρῶτον λόγο πνευματικές, τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ γιὰ νὰ ἐπιτευχθεῖ ἡ πολυπόθητη ἀνεξαρτησία. Καὶ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἐξεπλάγη, μὲ μιὰ ἔκπληξη ὅμως ἠθικὰ καὶ διανοητικὰ ἐποικοδομητική, ὅταν ξέσπασε ἡ ἐπανάσταση πολὺ γρηγορότερα ἀπ’ ὅ,τι –ὅπως εἴπαμε– τὴν περίμενε. Μετὰ τὴν ἔκρηξη τῆς ἐπανάστασης ἡ πνευματικὴ παραγωγὴ τοῦ Κοραῆ συνεχίστηκε, ὅμως τώρα ἐκφράστηκε μὲ μεγαλύτερη ἔνταση τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὶς πρακτικὲς ἀναγκαιότητες τοῦ Ἀγώνα. Τὴν περίοδο αὐτή, μὲ τὸ βλέμμα στραμμένο στὴν παροῦσα πλέον προοπτικὴ τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας, ἐκδηλώνεται ἡ «ριζοσπαστικὴ στροφὴ» τῆς σκέψης του ποὺ ἀνιχνεύει ὁ Π. Κιτρομηλίδης. Μὲ ἑδραιωμένο τὸ πλέγμα τῶν φιλελεύθερων συνταγματικῶν θεσμῶν στὴν πολιτική του θεωρία, ἀναπόδραστη κληρονομιὰ ἀπὸ τὴν τραυματικὴ ἐμπειρία τοῦ Τρόμου, ἡ προβληματική του τώρα ἐμπλουτίζεται καὶ ἀπὸ τὶς κοινωνικὲς διαστάσεις τοῦ πολιτικοῦ φαινομένου, πράγμα ποὺ δηλώνεται ἀπὸ τὸ ἀναφαινόμενο ἐνδιαφέρον του γιὰ τὸν Ρουσσὼ καὶ τὶς κοινωνικὲς πραγματώσεις τῆς ἰσότητας. Οἱ «αὐτοσχέδιοι» στοχασμοί του γιὰ τὴν γλώσσα ποὺ ξεδιπλώνονται τὴν ἴδια ἐποχή, αὐτοὶ ἀκριβῶς ποὺ περισσότερο ἀπὸ κάθε ἄλλη πτυχὴ τοῦ στοχασμοῦ του ὑπέστησαν τὶς δηλητηριώδεις ἀλλὰ ἄκριτες ἐπιθέσεις τῶν ἀντικοραϊστῶν, στὸ ἴδιο σχέδιο ριζοσπαστικῆς κοινωνικῆς κριτικῆς ἐντάσσονται. Ὁ Κοραῆς εἶναι μαχητικὸς πολέμιος ἀκριβῶς τοῦ λογιωτατισμοῦ, τῆς ἰδέας δηλαδὴ ὅτι τὰ γράμματα καὶ οἱ ἐπιστῆμες εἶναι ἀποκλειστικὸ προνόμιο μιᾶς κλειστῆς κάστας προνομιούχων ὑπηρετῶν μιᾶς δεσποτικῆς ἐξουσίας, τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ τὸ πλατὺ ἔθνος εἶναι παραδομένο σὲ μιὰ χωρὶς γιατρειὰ ἀμάθεια. Οἱ γλῶσσες ἐξελίσσονται φυσιολογικὰ μέσα ἀπὸ τὴν ἱστορικὴ ἐξέλιξη τοῦ πολιτισμοῦ, ἄρα ἡ σημερινὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ εἶναι ἡ ὀργανικὴ συνέχεια τῆς ἀρχαίας. Ἡ γλὠσσα εἶναι «πρᾶγμα δημοκρατικόν», ποὺ προφανῶς θεματοφύλακάς του εἶναι ὁ δῆμος ὁ ὁποῖος ζεῖ μέσα καὶ μέσω τῆς γλώσσας του. Ὁ Κοραῆς ἦταν ὁ δημοτικιστὴς τῆς ἐποχῆς του. Ἄλλο ἂν ἡ σημερινὴ δημοτικὴ διαφέρει ἀπὸ τὴν δημοτικὴ ἢ ὁμιλουμένη ποὺ ὑποστηρίζει ὁ Κοραῆς, ὅπως δὲν θὰ μποροῦσε παρὰ νὰ εἶναι καὶ ὅπως προβλέπει καὶ ἡ δική του θεωρία. Ἐχθροί του ἦταν πρωτίστως οἱ ἀττικιστές (οἱ μιξελληνίζοντες ὅπως τοὺς ὀνόμαζε), ποὺ ζητοῦσαν τὴν ἀδύνατη ἐπιστροφὴ σὲ ἱστορικὰ παρωχημένες γλωσσικὲς μορφές. Αὐτοὶ προσπαθοῦσαν νὰ «ἐξωραΐσουν» τὴν κοινὴ (τὴν ὁμιλούμενη) ἀναμιγνύοντας αὐθαιρέτως θραύσματα ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἑλληνική, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ δημιουργοῦνται γλωσσικὰ τέρατα: «Ὁ μακαρονισμὸς τῶν κακοτύχων τούτων Ἀττικιστῶν .... πόθεν ἄλλοθεν προέρχεται πλὴν ἀπὸ τὴν ἄγνοιαν τῆς γλώσσης; Μὴν ἐξεύροντες τὴν μητρικὴν αὑτῶν γλώσσαν, καταφεύγουσιν εἰς τὴν προγονικήν, ὄχι διότι γνωρίζουσιν ἐκείνην καλήτερα, ἀλλὰ διότι μὲ τὸ κάλυμμά της κρύπτουν τὴν ἰδίαν ἀμαθίαν εἰς τῶν ἀμαθεστέρων τοὺς ὀφθαλμοὺς ἀσφαλέστερον. Ὁ ἀπαίδευτος ὄχλος ὅσον ὀλιγώτερον τοὺς καταλαμβάνει, τόσο πλατύτερον χάσκει καὶ κροτεῖ τὰς χείρας εὐκολώτερον θαυμάζων τὴν σκοτεινὴν αὐτῶν σοφίαν... “Μά τὸν θεόν! Λογιώτατε, λαλεῖς ὡς ἄγγελος, ἀλλὰ τί λέγεις δὲν καταλαμβάνω”».[4] Καὶ προσθέτει: «Ἀπὸ τὸν περιορισμὸν πάλιν τῆς σοφίας εἰς πολλὰ μικρὸν ἀριθμὸν πολιτῶν ἀναβλασταίνουν οἱ σοφολογιώτατοι σχολαστικοί, οἱ ὁποῖοι ἐμποδίζουν τὸν φωτισμὸν τοῦ κοινοῦ λαοῦ, διὰ τὸν φόβον μὴ τοὺς καταφρονήσῃ ὁ κοινὸς λαός, καὶ διὰ τὴν ἐλπίδα ὅτι τοὺς χυδαίους θέλουν εὑρεῖν βοηθούς, ἐὰν τοὺς ἔλθῃ ἡ ὄρεξις νὰ θεραπεύσωσι τὰ πάθη των».[5] Ὅσο γιὰ τὸν περίφημο «καθαρισμὸ» τῆς γλώσσας ποὺ ἔδωσε μεταγενέστερα λαβὴ γιὰ τὶς διαστρεβλωτικὲς ἀντικοραϊκὲς αἰτιάσεις, ὅταν ἡ «καθαρεύουσα» δὲν ἦταν πλέον παρὰ συνώνυμο τοῦ ἀττικισμοῦ τὸν ὁποῖο ὁ Κοραῆς ἀπεχθανόταν, αὐτὸς ἐσήμαινε δύο πράγματα, κανένα ἀπὸ αὐτὰ ἀντιδημοκρατικό. Πρῶτον, σημαίνει τὸν ξεχωρισμὸ τῶν προσμίξεων ἀπὸ ξένες γλῶσσες ποὺ εἶχαν προκληθεῖ κατὰ τοὺς μακροὺς αἰῶνες τῆς δουλείας: δὲν ὑπάρχει τίποτα ἀφ’ ἑαυτοῦ δημοκρατικὸ ἢ περιέχον δῆθεν ὑψηλότερη αἰσθητικὴ ἀξία στὸ νὰ λέμε «ντουνιὰς» ἀντὶ κόσμος, «ζαμάνια» ἀντὶ καιροί, «καρντάσι» ἀντὶ γιὰ ἀδελφός, «σεφέρι» ἀντὶ γιὰ πόλεμος, «δοβλέτι» ἢ «γκουβέρνο» ἀντὶ γιὰ κυβέρνηση, ἢ ὅπως σήμερα «πρεστὶζ» ἀντὶ γιὰ γόητρο καὶ «μὲ ἐξιτάρει» ἀντὶ μὲ ἐρεθίζει, «προμοτάρω» ἀντὶ προωθῶ, «σόρι» ἀντὶ συγγνώμη κτλ. Καὶ ἀσφαλῶς αὐτὸ δὲν ὑπονοεῖ μομφὴ κατὰ τῆς τουρκικῆς ἢ ὅποιας ἄλλης γλώσσας, οὔτε ἀποκλείει τοὺς ὀργανικῶς ἀναγκαίους δανεισμούς. Καί, δεύτερον, σημαίνει τὸν ξεχωρισμὸ μιᾶς γενικῆς ἐθνικῆς ἢ λαϊκῆς γλώσσας ποὺ θὰ καλλιεργεῖ ἡ δημόσια παιδεία ἀπὸ τὰ διάφορα ἰδιόλεκτα ποὺ κυκλοφοροῦν ἀνάμεσα στὶς ὑποομάδες μιᾶς κοινωνίας μὲ τὶς δικές τους ἡ κάθε μία συνθῆκες ζωῆς (π.χ. τὰ καλιαρντὰ στὰ νεοελληνικά, τὰ Cockney στὰ βρετανικὰ ἀγγλικά, τὰ Cajun ἢ οἱ διάλεκτοι τοῦ Νότου λευκῶν καὶ μαύρων στὰ ἀμερικανικὰ ἀγγλικὰ) – χωρὶς πάλι αὐτὸ νὰ ὑπονοεῖ μειωτικὴ κρίση γιὰ τὶς διαλέκτους αὐτὲς ἢ ἄρνηση τῆς δυνατότητάς τους νὰ παραγάγουν λογοτεχνικὲς ἐκφραστικὲς μορφές. Καὶ οἱ δύο αὐτοὶ ξεχωρισμοὶ εἶναι κάτι τὸ αὐτονόητο σὲ ὅλες τὶς φιλολογικὰ καλλιεργημένες γλῶσσες. Εἶναι ἐπίσης μιὰ λειτουργικὴ πραγματικότητα στὴν λόγια δημοτικὴ γλώσσα μας ὅπως ἔχει διαμορφωθεῖ σήμερα, δηλαδὴ ἐκείνη τὴν δημοτικὴ ποὺ χρησιμοποιοῦμε γιὰ νὰ ἐκφράσουμε ἁπλὲς ἢ συνθετώτερες ἔννοιες, νὰ περιγράψουμε καταληπτῶς τὴν πραγματικότητα ἢ τὰ συναισθήματά μας κτλ. Ἡ ρίζα τῆς δημοτικῆς αὐτῆς εἶναι ὁ Κοραῆς, καὶ ὄχι τὰ τεχνητὰ κατασκευάσματα τῶν μαλλιαριστῶν καὶ τοῦ ψυχαρισμοῦ ἢ ἡ ἀργκὸ τοῦ Καζαντζάκη ποὺ ποτὲ δὲν μιλήθηκαν. Ο Έντουαρντ Έβερετ, περ. 1860-1865, Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων, Σμιθσόνιαν. Στὴν ριζοσπαστικὴ περίοδο τοῦ Κοραῆ ἐντάσσεται καὶ ἡ ἀλληλογραφία μὲ τὸν Τζέφερσον, καὶ ἡ ἐπιλογὴ τοῦ συνομιλητῆ αὐτοῦ δὲν ἦταν τυχαία. Ὁ πατέρας τῆς Ἀμερικανικῆς Δημοκρατίας καὶ ἀρχηγὸς τοῦ «Ρεπουμπλικανικοῦ-Δημοκρατικοῦ» κόμματος (μιᾶς συμπαράταξης «μικροαγροτῶν, ἀναρχικῶν καὶ Ἰακωβίνων», ὅπως τὸ διατύπωνε μὲ μιὰ δόση ἐσκεμμένης ὑπερβολῆς ὁ ἴδιος) ἐξέφραζε ἕνα ριζοσπαστικὸ ρεῦμα κοινωνικοῦ ἐξισωτισμοῦ καὶ τοπικῆς αὐτονομίας σὲ δραστικὴ ἀντίστιξη πρὸς τὸν ἀριστοκρατικὸ φιλευθερισμὸ τῆς Μ. Βρετανίας ποὺ εἶχε ὡς πρότυπο ὁ μεγάλος ἀντίπαλός του, ὁ ἀρχηγὸς τῶν «Ὁμοσπονδιακῶν» Ἀλεξάντερ Χάμιλτον. Ἡ στροφὴ τοῦ Κοραῆ πρὸς τὴν Ἀμερικὴ δὲν καθορίζεται ὅμως μόνο ἀπὸ θεωρητικὲς καὶ ἰδεολογικὲς προτιμήσεις. Μὲ τὴν ἄνοδο τοῦ Κάννιγκ καὶ τὴν στροφὴ τῆς ἀγγλικῆς πολιτικῆς στὸ ἑλληνικὸ ζήτημα ὁ Κοραῆς διαβλέπει ὄχι μόνο μιὰν εὐκαιρία γιὰ τὰ ἑλληνικὰ συμφέροντα, ἀλλὰ καὶ ἕνα κίνδυνο. Ἀγκαλιάζοντας κάτι ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἀποτρέψει, ὅπως τὸ ἐκφράζει στὸν Τζέφερσον, ἡ Ἀγγλία ἀποσκοπεῖ στὸ νὰ χειραγωγήσει τὴν ἀναδυόμενη ἑλληνικὴ ἐλευθερία ἐπιβάλλοντας στὴ χώρα πολιτικὸ σύστημα ἱεραρχίας καὶ ἀποκλεισμῶν. Ὡς ἀντίβαρο στὴν προοπτικὴ αὐτὴ θὰ μποροῦσε νὰ λειτουργήσει ἡ πιὸ ἐνεργὴ ἀνάμιξη τῶν ΗΠΑ στὰ ἑλληνικὰ πράγματα, ποὺ θὰ ἐνίσχυε καὶ πρακτικὰ καὶ ἰδεολογικὰ τὴν γαλλικὴ ἐπαναστατικὴ ἐκδοχὴ τῆς ἐλεύθερης πολιτικῆς κοινωνίας. Ἡ πρακτικὴ ἀποτελεσματικότητα τῆς στόχευσης αὐτῆς ἐλέγχεται, μὲ ἀναφορὰ στὶς κοινωνικὲς καὶ πολιτισμικὲς συνθῆκες ἐπὶ τοῦ ἐδάφους στὴν ἐπαναστατημένη Ἑλλάδα, δὲν ὑπάρχει ὅμως ἀφιβολία γιὰ τὶς ριζοσπαστικὲς δημοκρατικές της ἀξιώσεις. Τὸ ἔργο ὅπου ἀποκρυσταλλώνεται ὁ πολιτικὸς στοχασμὸς τοῦ Κοραῆ γύρω ἀπὸ τὰ θέματα αὐτὰ εἶναι οἱ Σημειώσεις εἰς τὸ προσωρινὸν πολίτευμα τῆς Ἑλλάδος,[6] τὸ ὁποῖο ἀρχίζει νὰ γράφεται τὴν ἴδια περίπου ἐποχὴ ποὺ ἀλληλογραφεῖ μὲ τὸν Τζέφερσον ἀλλὰ δὲν δημοσιεύθηκε ποτὲ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ζωῆς του. Τὸ ἔργο αὐτὸ συμπληρώνεται ἀπὸ τὰ δημοσιευμένα Προλεγόμενα στὸν Πλούταρχο καὶ τὰ Πολιτικὰ τοῦ Ἀριστοτέλη ποὺ ἐκδίδει τὴν ἴδια περίοδο, καὶ τὰ ὁποῖα περιέχουν ὄχι μόνο θεωρητικὲς ἀναλύσεις ἀλλὰ καὶ πολιτικὲς ὁδηγίες στοὺς ἐπαναστατημένους Ἕλληνες. Ἀπὸ τὶς πηγὲς αὐτὲς γίνεται σαφές, πρῶτον, ὅτι ὁ Κοραῆς ἔχει ἐνσωματώσει βασικὲς πολιτειακὲς θεωρήσεις τοῦ Ἀμερικανοῦ, εἴτε ὑπὸ τὴν ἐπήρεια τῆς σημαντικῆς ἐπιστολῆς τοῦ τελευταίου εἴτε ὡς ἀποτέλεσμα παράλληλων καὶ ἀνεξάρτητων προβληματισμῶν του. Ἀλλά, δεύτερο, καὶ πιὸ σημαντικό, ὅτι ἡ μέριμνα τοῦ Κοραῆ γιὰ τὴν ἰσότητα εἶναι –ὅπως θὰ δοῦμε– πολὺ ὀξύτερη καὶ πολὺ πιὸ διεισδυτικὴ ἀπὸ τὶς τοποθετήσεις τοῦ Τζέφερσον, οἱ ὁποῖες τελοῦν ὑπὸ τοὺς περιορισμοὺς τῆς κοινωνικοπολιτικῆς πραγματικότητας στὴν πατρίδα του, ἤγουν τὸ ἀκανθῶδες καὶ διαβρωτικὸ γιὰ θεσμοὺς ἀλλὰ καὶ γιὰ πολιτικὲς ἡγεσίες καὶ πρόσωπα ζήτημα τῆς δουλείας. Οἱ φόβοι τοῦ Κοραῆ μήπως ἡ νεότευκτη ἑλληνικὴ κοινωνία ἐξοκείλει πρὸς μόνιμες αὐταρχικὲς μορφὲς διακυβερνήσεως ἐντάθηκαν, ὅπως εἶναι γνωστόν, ἀπὸ τὴν ἐκλογὴ τοῦ Καποδίστρια, στὸν ὁποῖον ἡ ἐθνοσυνέλευση τῆς Τροιζῆνος, ἡ ἴδια ποὺ ἐπευφήμησε ἐπισήμως τὸν Κοραῆ ὡς πατέρα καὶ δάσκαλο τοῦ ἔθνους (ὡς τὸν Τζέφερσον οὕτως εἰπεῖν τῆς Ἑλλάδος), ἀνέθεσε στὸν νέο Κυβερνήτη ἔκτακτες συγκεντρωτικὲς ἐξουσίες θέτοντας σὲ ἀναστολὴ τὶς δημοκρατικὲς πρόνοιες τοῦ συντάγματος ποὺ ἡ ἴδια συνέλευση ἐψήφισε. Ἤδη στὶς ἐπιστολὲς πρὸς τὸν Τζέφερσον ὁ Κοραῆς εἶχε διατυπώσει τὸν φόβο ὅτι οἱ διακρίσεις τιμῶν καὶ ἀξιωμάτων ἐρεθίζουν τὴν φιλαυτία καὶ τὴν ἀρχομανία τῶν ἀνθρώπων, ὑπερακοντίζοντας ἔτσι ψυχολογικὰ καὶ ἄρα πολὺ πιὸ καίρια τὶς ὅποιες δημοκρατικές τους ἰδεολογικὲς δεσμεύσεις. Τοὺς φόβους αὐτοὺς ἐκφράζει τώρα ἀνοιχτὰ μὲ τὸν ἀντικαποδιστριακὸ δεύτερο Διάλογο τοῦ 1827, ὅπου παρὰ τὶς ἐνδεχόμενες καλὲς προθέσεις τοῦ Κυβερνήτη διαβλέπει τὸν κίνδυνο τὸ νεοελληνικὸ κράτος νὰ καταντήσει τιμάριο δεσποτικῶν ἡγετῶν τοὺς ὁποίους ὀνομάζει «χριστιανοὺς τουρκίζοντας».[7] Μέχρι τὶς τελευταῖες ἡμέρες τοῦ βίου του ὁ Κοραῆς ἀγωνιοῦσε γιὰ τὴν τύχη τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς ἔννομης ἰσότητας στὴν πατρίδα του, πραγματώνοντας ἔτσι περίλαμπρα τὸ πρόταγμα τοῦ Διαφωτισμοῦ, καὶ τὸ παράδειγμα τῶν θεμελιωτῶν του ὅπως ὁ Βολταῖρος, ποὺ ἦταν ἡ καλλιέργεια τῶν πνευμάτων, ὄχι ὡς αὐτοσκοπὸς ἀλλὰ ὡς προϋπόθεση γιὰ τὴν οἰκοδόμηση μιᾶς κοινωνίας ἐλευθερίας, ἰσότητας καὶ εὐημερίας γιὰ ὅλους. 2. Ἡ πολιτικὴ καὶ φιλοσοφικὴ οὐσία τῆς ἀλληλογραφίας Κοραῆ-Τζέφερσον Ὁ Τόμας Τζέφερσον διαδέχθηκε τὸν Βενιαμὶν Φρανκλίνο ὡς ἐμπορικὸς καὶ διπλωματικὸς ἀντιπρόσωπος τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν στὴ Γαλλία. Παρέμεινε στὸ Παρίσι ἀπὸ τὸ 1784 ἕως τὸ τέλος τοῦ 1789. Ἦταν ὄχι μόνον αὐτόπτης ἀλλὰ καὶ συμμέτοχος στὴν ἔκρηξη τῆς Μεγάλης Ἐπανάστασης, ἀφοῦ στὴν κατοικία του συνέρχονταν μερικοὶ ἀπὸ τοὺς πρωτεργάτες της. Ἀνάμεσά τους ἦταν ὁ στρατηγὸς Λαφαγιέτ, ἥρωας τοῦ ἀμερικανικοῦ ἀγώνα γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία, τὸν ὁποῖο ὁ Τζέφερσον βοήθησε στὴν συγγραφὴ τῆς Γαλλικῆς Διακήρυξης τῶν Δικαιωμάτων τοῦ Ἀνθρώπου καὶ τοῦ Πολίτη, ποὺ εἶχε βέβαια ὡς πρότυπο τὴν Ἀμερικανικὴ Διακήρυξη τῆς Ἀνεξαρτησίας. Ὁ Κοραῆς εἶχε φθάσει στὸ Παρίσι τὸ 1788 καὶ ἦταν στὸ διάστημα αὐτὸ (1788-1789) ποὺ συνάντησε τὸν ἀμερικανὸ πρέσβη, ὅπως ἀναφέρει στὴν πρώτη ἐπιστολή του. Ὁ Τζέφερσον ἀνακλήθηκε στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες μὲ τὴν προσδοκία ὅτι σὲ σύντομο διάστημα θὰ ἐπέστρεφε στὴ θέση του, ὅμως ὁ νεοκλεγεὶς πρόεδρος Γεώργιος Οὐάσινγκτον τοῦ ἀνέθεσε τὸ ἀξίωμα τοῦ «Γραμματέα Ἐπικρατείας» (Secretary of State, δηλαδὴ ὑπουργοῦ τῶν Ἐξωτερικῶν). Στὴ συνέχεια διετέλεσε ἀντιπρόεδρος τῆς Δημοκρατίας, καθὼς καὶ τρίτος πρόεδρος τῶν ΗΠΑ ἀπὸ τὸ 1801 ἕως τὸ 1809. Δὲν ἐπέστρεψε ποτὲ στὴ Γαλλία. Τὰ χρόνια αὐτά, ὅπως πληροφορεῖ τὸν Κοραῆ, εἶχε μείνει στὴ μνήμη του ἡ μορφὴ τοῦ νεαροῦ Ἕλληνα ποὺ εἶχε συναντήσει στὸ Παρίσι, ἀφοῦ προμηθευόταν τακτικὰ τὶς ἐκδόσεις τῶν ἑλλήνων κλασικῶν ποὺ ἐξέδιδε ὁ Κοραῆς. Στὴν προσωπική του βιβλιοθήκη στὴν κατοικία του, τὸ Μοντισέλλο, ὑπάρχουν ὀκτὼ πρῶτες ἐκδόσεις ἔργων τοῦ Κοραῆ. Ὁ Τζέφερσον ἦταν μανιώδης βιβλιόφιλος. Ἀποχωρώντας ἀπὸ τὴν πολιτικὴ πούλησε τὴν ἐξαιρετική του βιβλιοθήκη στὴν ὁμοσπονδιακὴ κυβέρνηση γιὰ νὰ καλύψει τὰ χρέη του. Ἡ συλλογὴ αὐτὴ ἔγινε ὁ πυρήνας τῆς μεγαλύτερης σήμερα βιβλιοθήκης στὸν κόσμο, τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Κογκρέσου. Ὅμως ἀμέσως ἄρχισε νὰ συλλέγει νέα. Ὁ φίλος του Τζὼρτζ Τίκνορ, ποὺ εἶχε ἐντολὴ ἀπὸ τὸν Τζέφερσον νὰ ἀγοράζει βιβλία γιὰ λογαριασμό του κατὰ τὶς περιοδεῖες του στὴν Εὐρώπη, ἔγραφε τὸ 1816: «Πιστεύω ὅτι δὲν θὰ βρεῖς κανένα ἀπὸ αὐτὰ [σημ.: τὰ βιβλία ποὺ εἶχε ἀγοράσει] ὑψηλῆς ποιότητος, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις τοῦ Κοραῆ, καὶ πιστεύω ὅτι θὰ ἱκανοποιηθεῖς ἀπὸ αὐτές, καθὼς εἶναι ἔργα μεγάλης ἐπιστημοσύνης, καὶ περίεργα ἐπίσης καὶ μεγάλης καλαισθητικῆς ἀξίας, ἕνα ἐνδιαφέρον μνημεῖο τῶν μόχθων ποὺ ἔγιναν καὶ ἐξακολουθοῦν νὰ γίνονται γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τῆς Ἑλλάδος στὶς ἀνέσεις τοῦ πολιτισμοῦ, καὶ οἱ ὁποῖοι ἀσχέτως ἂν τελεσφορήσουν ἀξίζουν πάντα τὸν σεβασμό μας».[8] Ὁ Τζέφερσον ἦταν ἄριστος γνώστης τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς τὴν ὁποία εἶχε ἀρχίσει νὰ μελετᾶ σὲ μικρὴ ἡλικία, καὶ τὰ ἔργα του εἶναι γεμᾶτα μὲ περικοπὲς ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους συγγραφεῖς στὸ πρωτότυπο. Μὲ τὸν φίλο του Ἔντουαρντ Ἔβερετ, καθηγητῆ κλασικῶν σπουδῶν στὸ Χάρβαρντ καὶ ἀργότερα πρόεδρο τοῦ πανεπιστημίου αὐτοῦ, ποὺ ὑπῆρξε πρωταγωνιστὴς τοῦ φιλελληνικοῦ κινήματος στὴν Ἀμερικὴ μετὰ τὸ 1821, ὁ Τζέφερσον ἀντήλλασσε ἐπιστολὲς μεταξὺ ἄλλων καὶ σχετικὰ μὲ τὴν αἰτιατικὴ πτώση στὰ ἑλληνικὰ καὶ σὲ ἄλλες γλῶσσες. Τὸ 1823 ὁ Κοραῆς σκέφθηκε νὰ ἀνανεώσει τὴν ἐπαφή του μὲ τὸν Τζέφερσον λόγω τῆς κρίσιμης καμπῆς τοῦ Ἀγώνα ἀλλὰ καὶ λόγω τῆς ἐκρηκτικῆς διάδοσης τοῦ φιλελληνισμοῦ στὴν Ἀμερική. Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Κοραῆ ἦταν στὰ γαλλικά, ἡ μακροσκελὴς ἀπάντηση τοῦ Τζέφερσον στὰ ἀγγλικά. Στὴν πρώτη ἐπιστολή του (10 Ἰουλίου τοῦ 1823) ὁ Κοραῆς διατυπώνει ἐν προοιμίῳ τὸ γνωστό του παράπονο ὅτι ἡ ἐπανάσταση ἐξερράγη πρὶν ὁλοκληρωθεῖ τὸ ἔργο τῆς δημόσιας παιδείας τοῦ λαοῦ, ἀλλὰ συνεχίζει ἀμέσως μὲ τοὺς ἐπείγοντες πολιτικοὺς λόγους ποὺ τὴν ὑπαγόρευσαν. Τὰ δύο πρῶτα χρόνια ἦταν ἐπιτυχῆ ἀπὸ στρατιωτικῆς σκοπιᾶς, ἀλλὰ ἡ προοπτικὴ τῆς ἑλληνικῆς αὐτονομίας κινεῖ πλέον τὸν φθόνο τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ποὺ θέλουν νὰ τὴν χειραγωγήσουν. Οἱ πιὸ ἐπικίνδυνοι εἶναι οἱ ἐναγκαλισμοὶ τῶν Ἄγγλων, τῶν «ἀγαπητῶν σας προπατόρων», τοὺς ὁποίους –λέει στὸν Τζέφερσον– γνωρίζετε πολὺ καλὰ ἀπὸ τὴν δική σας ἐμπειρία (ἐννοεῖ τὴν ἀποικιακὴ καὶ τὴν ἐπαναστατικὴ περίοδο στὴν Ἀμερική). Ὅμως τὰ τέκνα (δηλαδὴ οἱ σημερινοὶ Ἀμερικανοί), σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς προγόνους τους, εἶναι φίλοι τῆς ἐλευθερίας τῶν λαῶν, καὶ γι’ αὐτὸ οἱ ἐπαναστατημένοι Ἕλληνες ἀπευθύνονται σ’ αὐτοὺς γιὰ νὰ ἐμποδισθοῦν τὰ σχέδια τῆς Βρετανίας νὰ ἐπιβάλει στὴν ἀπελευθερωμένη Ἑλλάδα καθεστὼς περιορισμένης ἐλευθερίας, ὅπως τὸ «ἐλάχιστα φιλελεύθερο» (peu libérale) ἐκεῖνο ποὺ ἔχουν ἐπιβάλει στοὺς Ἕλληνες τῆς Ἑπτανήσου. Παρακαλεῖ τὸν Τζέφερσον νὰ χρησιμοποιήσει τὴν ἐπιρροή του γιὰ νὰ ἀποσταλοῦν στὴν Ἑλλάδα ἐπίσημοι ἐμπορικοὶ ἀντιπρόσωποι τῆς Ἀμερικῆς (πράγμα ἰσοδύναμο μὲ διπλωματικὴ ἀναγνώριση). Ἢ τουλάχιστον νὰ ἐνεργήσει γιὰ νὰ δημοσιευθοῦν ἀπὸ εὐυπόληπτους πολίτες ἄρθρα ὑπὲρ τῶν ἑλληνικῶν συμφερόντων στὶς ἐφημερίδες. Προφανῶς ὁ Κοραῆς εἶχε πληροφορηθεῖ ὅτι ἀκόμα καὶ στοὺς κόλπους τῆς ἀμερικανικῆς κυβερνήσεως ἐκφράζονταν ἀπόψεις γιὰ τὴν ἄμεση διπλωματικὴ ἀναγνώριση τῶν ἐπαναστατῶν, ἕως καὶ γιὰ ἀμερικανικὴ ναυτικὴ ἐπέμβαση στὸ Αἰγαῖο. Ἀκόμα καὶ ὁ πρόεδρος Μόνροε φαινόταν εὐεπίφορος σὲ τέτοιες προτάσεις. Ἡ ἀδιάλλακτη ὅμως ἀντίθεση τοῦ ὑπουργοῦ Ἐξωτερικῶν καὶ μέλλοντος προέδρου Τζὼν Κουίνσυ Ἄνταμς σὲ ὁποιαδήποτε ἀνάμιξη στὰ εὐρωπαϊκὰ πράγματα, τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ἡ Ἀμερικὴ προσπαθοῦσε νὰ ἐμποδίσει τὴν Ἱσπανία νὰ ἐπέμβει στρατιωτικὰ γιὰ νὰ ἀνακτήσει τὶς ἀποικίες της στὸ δυτικὸ ἡμισφαίριο, ἔβαλε φραγμὸ σὲ τέτοιες πρωτοβουλίες, διαμορφώνοντας ἔτσι τὸ γνωστὸ «δόγμα Μόνροε». Παρὰ ταῦτα στὸ μήνυμά του στὸ Κογκρέσο τὸν Δεκέμβριο τοῦ 1823, ποὺ διακήρυσσε ἐπίσημα τὶς ἀμερικανικὲς αὐτὲς θέσεις, ὁ Μόνροε περιλάμβανε τὴν ἔνθερμη ὑποστήριξη τῶν ΗΠΑ στὸν ἀγώνα τῶν Ἑλλήνων καὶ τὴν πεποίθησή του ὅτι καμιὰ δύναμη δὲν μποροῦσε πλέον νὰ ἀποτρέψει τὴν ἀνεξαρτησία τῆς Ἑλλάδος, μιὰ διακήρυξη ποὺ χαιρετίστηκε μὲ ἐνθουσιασμὸ στὴν ἀγωνιζόμενη χώρα. Ἔτσι, τὸ πρῶτο αἴτημα τοῦ Κοραῆ ματαιώθηκε ἀπὸ τὶς ἀναγκαιότητες τῆς διεθνοῦς σκηνῆς. Τὸ δεύτερο ὅμως αἴτημα, ἡ διὰ τοῦ τύπου ἐκστρατεία ὑπὲρ τῆς ἑλληνικῆς ἀνεξαρτησίας, ἐκπληρώθηκε πανηγυρικὰ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1823 (τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ὁ Τζέφερσον συνέγραφε τὴν ἀπάντησή του στὸ πρῶτο γράμμα τοῦ Κοραῆ), ὅταν ὁ Ἔντουαρντ Ἔβερετ δημοσίευε στὸ περιοδικὸ North American Review μιὰ μακροσκελὴ κριτικὴ ἀναφορὰ στὴν ἔκδοση ἀπὸ τὸν Κοραῆ τῶν Πολιτικῶν τοῦ Ἀριστοτέλη. Στὴν πραγματικότητα ἐπρόκειτο γιὰ ἕνα φλογερὸ κήρυγμα ὑπὲρ τοῦ ἑλληνικοῦ Ἀγώνα, ποὺ κινητοποίησε τὴν πανεπιστημιακὴ νεότητα καὶ τὴν δημοκρατικὴ κοινὴ γνώμη σὲ ὅλο τὸ εὖρος τῆς Ἀμερικῆς. Κι ἔτσι ἄναψε αὐτὸ τὸ ὁποῖο στὸν Τύπο ὀνομάστηκε τὸ «ἑλληνικὸ πῦρ» καὶ ἔκαψε ἐντονότερα μὲ τὸν θάνατο τοῦ Βύρωνα.[9] Ἡ ἀπάντηση τοῦ Τζέφερσον (31 Ὀκτωβρίου 1823) εἶναι ἕνα μνημειῶδες κείμενο συνταγματικῆς θεωρίας τοῦ Διαφωτισμοῦ, σημαντικὸ κατὰ τὰ ἄλλα καὶ γιατὶ συνοψίζει χρηστικὰ τὶς πολιτικές του ἀπόψεις ποὺ εἶναι διάσπαρτες στὸ ὑπόλοιπο ἔργο του.[10] Ὁ Τζέφερσον διακηρύσσει κατὰ πρῶτον τὴν ἔνθερμη ὑποστήριξη τοῦ ἀμερικανικοῦ λαοῦ καὶ προσωπικὰ τοῦ ἰδίου στὸν ἀγώνα τῶν Ἑλλήνων, ὡς χρέος τιμῆς «πρὸς τοὺς προγόνους σας ποὺ μὲ τὴ σοφία τους μᾶς βοήθησαν νὰ βγοῦμε ἀπὸ τὸ Γοτθικό μας σκότος» (δηλαδὴ τὸν Μεσαίωνα). Δηλώνει ὅμως ὅτι ἡ πάγια ἀπόφαση τῆς Ἀμερικῆς νὰ μὴν ἐμπλακεῖ στὶς συγκρούσεις τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων ἀπαγορεύει τὴν ἔμπρακτη βοήθεια. Αὐτὸ ὅμως δὲν τὸν ἐμποδίζει νὰ προσφέρει τὶς συμβουλές του ὅπως τοῦ ζητήθηκε γιὰ τὴν σύνταξη τοῦ νέου ἑλληνικοῦ συντάγματος, ἀφοῦ, «ὅπως πληροφορήθηκε ἀπὸ τὶς ἐφημερίδες», κάποιας μορφῆς κυβέρνηση ἔχει ἤδη συγκροτηθεῖ. Εἶναι φυσιολογικό, δηλώνει, νὰ ἀσκοῦν μεγάλη ἐπιρροὴ στὴν Ἑλλάδα οἱ πολιτικὲς ἰδέες τῆς ἀρχαιότητας. Ὅμως, τὰ πολιτεύματα τῶν ἀρχαιοελληνικῶν Πόλεων εἶναι ἀκατάλληλα γιὰ τὴ σημερινὴ ἐποχή. Ἡ Ἀθήνα ἦταν μιὰ ἰμπεριαλιστικὴ δύναμη ποὺ ἐπέβαλλε μὲ στρατιωτικὰ μέσα τὸ δικό της σύστημα στὶς πόλεις ὑπὸ τὴν κυριαρχία της. Ἐνῶ ἡ Σπάρτη εἶχε καταδικάσει τὸ μέγιστο μέρος τοῦ πληθυσμοῦ της στὴν πενία καὶ τὴν δουλεία ὑπὸ τὴν ἀμείλικτη ἐξουσία μιᾶς μειοψηφίας «στρατοκρατῶν-μοναρχῶν». Τὸ εὐεργετικὸ ἀντίθετα πολιτικὸ δόγμα ποὺ εἶναι ἡ ἐφεύρεση τῆς δικῆς μας ἐποχῆς εἶναι ἐκεῖνο τῶν ἴσων δικαιωμάτων καὶ τῆς ἀντιπροσώπευσης. Μοναδικὸς σκοπὸς ἑνὸς δημοκρατικοῦ κράτους εἶναι ἡ προστασία τῶν ἀτομικῶν δικαιωμάτων καὶ ρητῶς ὄχι ἡ χειραγώγηση τῶν συνειδήσεων τῶν πολιτῶν καὶ ὁ ἔλεγχος τῆς ζωῆς τους (οἰκονομικῆς καὶ κοινωνικῆς). Στὴν συνέχεια προτείνει στὸν Κοραῆ νὰ λάβει ὑπόψη του κυρίως τὰ συντάγματα τῶν ἐπιμέρους ἀμερικανικῶν πολιτειῶν, καὶ ὄχι τὸ ὁμοσπονδιακό. Περιγράφει ὡς ἀναγκαία προϋπόθεση τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας τὴν ὑποταγὴ τοῦ ἐκτελεστικοῦ στὸ νομοθετικὸ σῶμα, συγκροτημένο ἀπὸ ἀντιπροσώπους ἐλεύθερα ἐκλεγμένους ἀπὸ ὅλο τὸν λαό. Μὲ μιὰ κρίσιμη ἐπισήμανση ἐπιμένει ὅτι στὶς συνθῆκες τοῦ ἀγώνα τὸ Ἐκτελεστικὸ πρέπει νὰ εἶναι μονοπρόσωπο γιὰ νὰ εἶναι ἀμέσως ἐκτελεστὴ χωρὶς καταστροφικὲς διχογνωμίες ἡ βούληση τοῦ ἔθνους – μιὰ πρόνοια ποὺ σημειωτέον ἀγνοήθηκε, μὲ τὶς γνωστὲς συνέπειες, ἀπὸ τὸ Σύνταγμα τῆς Ἐπιδαύρου, ἀλλὰ καὶ δὲν φαίνεται νὰ υἱοθετεῖται ἀπερίφραστα ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κοραῆ στὶς Σημειώσεις. Ὁ Τζέφερσον ἐπιμένει διὰ μακρῶν στὴν ἀνάγκη νὰ κρίνονται οἱ (μὴ ἐκλεγόμενοι) δικαστὲς ἀλλὰ καὶ ὅλοι οἱ ἐκλεγόμενοι ἀξιωματοῦχοι γιὰ τὶς δημόσιες πράξεις τους κατὰ τὴν διάρκεια τῆς θητείας τους, μέσα ἀπὸ λειτουργικὲς συνταγματικὲς διαδικασίες. Οἱ δὲ θητεῖες αὐτὲς νὰ εἶναι χρονικὰ περιορισμένες. Ὅποιες ὅμως κι ἂν εἶναι οἱ διάφορες πρακτικὲς ρυθμίσεις, τὸ σύνταγμα πρέπει νὰ ἑδράζεται σὲ ὁρισμένες ἀπαράβατες θεμελιώδεις ἀρχές: τὴν ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης, τὴν ἀσφάλεια τοῦ προσώπου καὶ τῆς περιουσίας τῶν πολιτῶν (Habeas Corpus), τὴν δίκη τῶν πολιτῶν ἀπὸ σώματα ἐνόρκων, τὴν ἀπόλυτη δικαιοδοσία τοῦ Νομοθετικοῦ σὲ θέματα φορολογίας καί, τέλος, τὴν ἐλευθερία τοῦ Τύπου. Στὴν ἀπάντησή του (28 Δεκεμβρίου 1823) ὁ Κοραῆς ἐκφράζει τὴν εὐγνωμοσύνη του γιὰ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Τζέφερσον καὶ προσθέτει ὅτι τώρα μπορεῖ νὰ πάει εὐτυχισμένος στὸν τάφο μακαριζόμενος ἀπὸ τοὺς φίλους του, ὅπως συμβουλεύει ὁ Εὐριπίδης. Στὴν πραγματικότητα θὰ ζοῦσε ἄλλα δέκα χρόνια, ἐνῶ ὁ Τζέφερσον θὰ πέθαινε σὲ δύο. Τέλος, ὁ Κοραῆς ὑποσχόταν ὅτι στὶς πολιτικές του παραινέσεις πρὸς τοὺς συμπατριῶτες του θὰ ἐνσωμάτωνε τὶς συμβουλὲς τοῦ «μεγάλου δασκάλου» του. Σὲ ποιό βαθμὸ ἐτήρησε ὁ Κοραῆς τὴν ὑπόσχεσή του αὐτή; Σὲ μεγάλο, ἀλλὰ ὄχι ἀπόλυτα. Ὅμως αὐτὸ ποὺ εἶναι πιὸ σημαντικὸ εἶναι, ὅπως προελέχθη, πὼς στὸ θέμα τῆς ἰσότητας προχώρησε ριζικὰ πιὸ μπροστὰ ἀπὸ ὅ,τι τόλμησε ὁ Τζέφερσον ὑπὸ τὴν πίεση τῶν κοινωνικῶν καὶ πολιτικῶν συνθηκῶν στὴν Ἀμερική. Ἡ σφραγίδα τοῦ Τζέφερσον στὶς Σημειώσεις διακρίνεται καταρχὴν στὴν ἔντονη καταδίκη ἀπὸ τὸν Κοραῆ τῆς συνταγματικῆς καθίδρυσης μιᾶς «ἐπίσημης» (ἢ κατ’ εὐφημισμὸν «ἐπικρατούσης») θρησκείας. Σκοπὸς τοῦ κράτους, ὅπως προείπαμε, δὲν εἶναι νὰ ὑπαγορεύει ὀρθὲς πεποιθήσεις στοὺς πολίτες, ἀλλὰ νὰ διασφαλίζει τὴν ἐλευθερία τους οὕτως ὥστε νὰ ἐπιλέγουν αὐτοὶ τὰ πιστεύω τους γιὰ τὸν ἑαυτό τους. Κατὰ τὴν περίφημη διατύπωση τοῦ Τζέφερσον στὶς Σημειώσεις γιὰ τὴν Πολιτεία τῆς Βιρτζίνια (Notes on the State of Virginia) (στὸ κεφάλαιο 17): «Οἱ νόμιμες ἐξουσίες τῆς κυβερνητικῆς ἀρχῆς ἐκτείνονται μόνο σὲ τέτοιες πράξεις ποὺ βλάπτουν τοὺς ἄλλους. Ὅμως δὲν μοῦ προκαλεῖ καμία βλάβη ὅταν ὁ γείτονάς μου δηλώνει ὅτι ὑπάρχουν εἴκοσι θεοί, ἢ κανένας θεός. Δὲν κλέβει ἀπὸ τὴν τσέπη μου, οὔτε μοῦ σπάει τὸ πόδι». Ὁ χωρισμὸς τῆς κάθε ἐκκλησίας ἀπὸ τὸ κράτος πρέπει νὰ εἶναι ἀπόλυτος. Εὔκολα μιὰ κρατικὴ ἐκκλησία μπορεῖ νὰ χρησιμοποιήσει τὸν νόμο γιὰ νὰ καταδιώξει «ἀλλοδόξους» ὡς ἐθνικοὺς ὑπονομευτές. Ὁ Κοραῆς κάνει ἰδιαίτερη μνεία στὰ κοινωνικὰ καὶ πολιτικὰ δικαιώματα τῶν Ἑβραίων ποὺ πρέπει νὰ διασφαλίζονται ἀπὸ μιὰ ἐλεύθερη πολιτεία. Ἡ χειραφέτηση τοῦ ἑβραϊκοῦ λαοῦ ἦταν ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ σημαδιακὰ κεκτημένα τοῦ Διαφωτισμοῦ. Οἴκοθεν νοεῖται ὅτι ὁ Κοραῆς εἶναι ἀμείλικτος πολέμιος τῆς μοναρχίας καὶ κάθε κληρονομικῆς ἱεραρχίας καὶ τῶν συναφῶν τίτλων. Καὶ σύμφωνα μὲ τὴν παρακαταθήκη τοῦ κλασικοῦ φιλελευθερισμοῦ, ὅπως κωδικοποιήθηκε ἀπὸ τὸν Λὸκ καὶ υἱοθετήθηκε ἀπὸ τὸν Τζέφερσον, ὑποστηρίζει τὴν ὑπαγωγὴ τοῦ Ἐκτελεστικοῦ στὸ Νομοθετικό καὶ ἀντιτίθεται στὴν ὑπέρμετρη ἐνίσχυση τῆς ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας. Δὲν φαίνεται ὅμως νὰ συμμερίζεται ρητὰ καὶ κατηγορηματικὰ τὴν φρόνιμη ὑπόδειξη τοῦ Τζέφερσον ὅτι τὸ Ἐκτελεστικὸ πρέπει νὰ εἶναι μονοπρόσωπο, παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι πλειστάκις δηλώνει ὅτι τὸ «Ἀγγλαμερικανικὸν» σύνταγμα εἶναι τὸ ἰδεῶδες ποὺ ἔχει πρὸ ὀφθαλμῶν στὶς Σημειώσεις. Ὑποδεικνύει ἀλλαγὲς στὸν τρόπο ἐπιλογῆς τοῦ προέδρου τοῦ Ἐκτελεστικοῦ ἀνάμεσα στὰ δεδομένα πέντε μέλη του. Εἶναι δὲ σφόδρα ἐπικριτικὸς ὅσον ἀφορᾶ τὸν μεγάλο ἀριθμό, ὅπως πιστεύει, τῶν γραμματέων ἢ ὑπουργῶν τῶν ἐντεταλμένων γιὰ τὴν διεκπεραίωση τῶν κυβερνητικῶν ὑποθέσεων. Δὲν προτείνει ἐν τούτοις τὴν κατάργηση τοῦ σχετικοῦ ἄρθρου. Στὸ θέμα αὐτὸ φαίνεται νὰ ἐπενεργεῖ στὴν σκέψη του ἡ παλαιότερη ἰδεολογική του ταύτιση μὲ τὸ γαλλικὸ σύνταγμα τοῦ 1795 (τὸ σύνταγμα τοῦ Διευθυντηρίου), ποὺ ὑπῆρξε ἄλλωστε καὶ τὸ πρότυπο τοῦ πολιτεύματος τῆς Ἐπιδαύρου. Τζεφερσόνια ἐπίσης εἶναι ἡ ἀντίληψη τοῦ Κοραῆ ὅτι τὸ θεμέλιο τῆς ὑγιοῦς οἰκονομίας εἶναι ἡ γεωργικὴ παραγωγή. Πρόκειται γιὰ μιὰ θέση τῶν Φυσιοκρατῶν[11] ἡ ὁποία στὴν σκέψη τοῦ Κοραῆ συνδυάζεται ἁρμονικὰ μὲ τὴν ἄποψη τοῦ Ἀριστοτέλη ὅτι τὸ κοινωνικὸ θεμέλιο τοῦ ἀρίστου πολιτεύματος εἶναι ὁ «δῆμος γεωργικός», ἐπειδὴ μόνον αὐτὸς εἶναι φορέας τῶν ἀξιῶν τῆς μετριοπάθειας (μεσότητος). Ἡ ἀντίθεση τοῦ Τζέφερσον πρὸς τὸ κόμμα τῶν Ὁμοσπονδιακῶν (Federalists) ἀπέρρεε πρωτίστως ἀπὸ αὐτὸν τὸν γεωργικὸ προσανατολισμό του. Πίστευε ὅτι μόνο ἕνα κοινωνικὸ σῶμα ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ μικροὺς γαιοκτήμονες (yeomen) θὰ στήριζε τὴν ἰσότητα τῶν δικαιωμάτων καὶ τὴν ἐλευθερία καὶ ἦταν ἀντίθετος σὲ μέτρα ποὺ εὐνοοῦσαν τὴν βιομηχανία καὶ τὸ ἐμπόριο, ὅπως τὴν δημιουργία μιᾶς κρατικῆς κεντρικῆς τράπεζας. Οἱ δραστηριότητες αὐτὲς κατὰ τὸν Τζέφερσον εὐνοοῦν τὴν οἰκονομικὴ ἀνισότητα καὶ τὴν διαφθορὰ καὶ καθιστοῦν τὸν πολίτη ἐξάρτημα ἑνὸς ὑπερτροφικοῦ κράτους. Τὸ κόμμα του κατηγοροῦσε τοὺς Ὁμοσπονδιακοὺς ὅτι ἀπέβλεπαν σὲ μιὰ αἱρετὴ μοναρχία. Τὸ γεωργικὸ ἰδεῶδες τοῦ Τζέφερσον εἶχε ὡς συνέπεια τὴν ἀποστροφή του πρὸς τὸ ὑπερπόντιο ἐμπόριο (στὸν βαθμὸ ποὺ δὲν ὑπηρετοῦσε τὴν ἐξαγωγὴ τοῦ γεωργικοῦ πλεονάσματος) καὶ τὴν προτίμηση τῆς πρὸς δυσμὰς ἐπεκτάσεως τῶν ΗΠΑ, ἐκεῖ ὅπου ἦταν διαθέσιμες ἀχανεῖς ἐκτάσεις πρὸς καλλιέργεια. Τὸν στόχο αὐτὸ τὸν πέτυχε πανηγυρικὰ ὡς πρόεδρος μὲ τὴν ἀγορὰ τὸ 1804 ἀπὸ τὸν Ναπολέοντα τῆς Λουιζιάνας, ποὺ διαπλασίασε τὴν ἐδαφικὴ ἔκταση τῆς χώρας.[12] Ὁ Ἀλεξάντερ Χάμιλτον ἀντίθετα πίστευε ὅτι μόνο τὸ ἐμπόριο καὶ ἡ βιομηχανία καθὼς καὶ ἡ κρατικοποίηση τῆς χρηματικῆς πίστης θὰ αὔξαναν τὸν «πλοῦτο τοῦ ἔθνους». Ἀπὸ τὴν σύγκρουση αὐτὴ προέκυπταν καὶ οἱ διαφορετικοὶ προσανατολισμοὶ τῶν δύο κομμάτων στὴν ἐξωτερικὴ πολιτική. Ὁ Χάμιλτον πίστευε ὅτι προνομιοῦχος διεθνὴς ἑταῖρος τῆς Ἀμερικῆς πρέπει νὰ εἶναι ἡ Βρεταννία, ἐνῶ ὁ Τζέφερσον (ὅπως καὶ ὁ Κοραῆς) ἦταν γαλλόφιλος καὶ ὀπαδὸς τῶν ἐπαναστατικῶν ἰδεῶν τοῦ 1789, στὴν διαμόρφωση τῶν ὁποίων –ὅπως προείπαμε– εἶχε καὶ προσωπικὴ συμμετοχή. Βλέπουμε, λοιπόν, ὅτι ἀπὸ ἄλλες ἐν μέρει ἀφετηρίες καὶ σὲ ἄλλες πρακτικὲς συγκυρίες ἡ σκέψη τοῦ Κοραῆ βρίσκεται στὴν καρδιὰ κρίσιμων ἀναζητήσεων στὴν παράδοση τοῦ Διαφωτισμοῦ. Πάντως πρέπει νὰ τονισθεῖ ὅτι ἡ γεωργικὴ ἰδέα τοῦ Κοραῆ δὲν σχετίζεται μὲ ὁποιεσδήποτε ἐπεκτατικὲς βλέψεις. Ἡ πρακτική της στόχευση εἶναι ἡ ἐπανεκκίνηση τῆς γεωργίας στὶς ἐρημωμένες ἀπὸ τὸν πόλεμο περιοχὲς τῆς χώρας γιὰ νὰ τραφεῖ ἕνας ἐξαθλιωμένος πληθυσμὸς ποὺ λιμοκτονοῦσε. Ὁ Τζέφερσον εἶχε ὑπενθυμίσει στὸν Κοραῆ ὅτι οἱ πολιτικὲς ἰδέες τῶν Ἀρχαίων Ἑλλήνων δὲν ἦταν στὸ σύνολό τους ἐνδεδειγμένες γιὰ τὴν σύγχρονη ἐποχή. Ὁ Κοραῆς δὲν χρειαζόταν τέτοια ὑπόμνηση. Ὅπως καὶ στὸ θέμα τῆς γλώσσας δὲν πρέσβευε τὴν δουλικὴ γονυκλισία ἐνώπιόν τους καὶ μίμηση «τῶν ἀρχαίων ἡμῶν προγόνων», ἀλλὰ τὴν κριτικὴ ἐπεξεργασία τῆς κλασικῆς παρακαταθήκης γιὰ τὴν ἐπιλογὴ ἐκείνων τῶν ἰδεῶν καὶ ἀξιῶν ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ ὑπηρετήσουν τὴν σημερινὴ κοινωνία. Εἶχε, συνεπῶς, πλήρη ἐπίγνωση τῶν ἠθικῶν καὶ θεσμικῶν ἐλαττωμάτων τῶν ἀρχαιοελληνικῶν πόλεων, καὶ δὲν δίσταζε νὰ τὰ καταγγείλει ἀπερίφραστα. Καὶ στὴν καρδιά τους βρισκόταν κάτι ποὺ ὁ Τζέφερσον δυσκολευόταν νὰ ὀνομάσει, τουτέστιν τὸ ζήτημα τῆς δουλείας. Γιὰ τὸν Τζέφερσον ἀνισότητα ἦταν κυρίως οἱ κληρονομημένες ἱεραρχίες τῆς φεουδαρχικῆς ἐποχῆς, καὶ ἡ καινούργια οἰκονομικὴ ποὺ δημιουργεῖ τὸ σύγχρονο βιομηχανικὸ καὶ ἐμπορικὸ σύστημα. Πίσω ὅμως ἀπὸ αὐτὲς τὶς κοινωνικὲς δυσλειτουργίες κρυβόταν καὶ τὸ καταστατικὸ ἁμάρτημα τῆς βορειοαμερικανικῆς συμπολιτείας, δηλαδὴ ἡ ἀνθρώπινη δουλεία, τὴν ὁποία οἱ συνταγματικὲς ρυθμίσεις τῶν Ἱδρυτῶν δὲν εἶχαν ξεριζώσει. Φιλοσοφικὰ ὁ Τζέφερσον καταδίκαζε τὴν δουλεία: φρίττω γιὰ τὴν κρίση τοῦ Θεοῦ ἐπάνω μας, ὅπως ρητορικὰ τὸ ἐξέφραζε. Καὶ ἀσφαλῶς τὸ ἐκρηκτικὸ σάλπισμα στὴν Διακήρυξη τῆς Ἀνεξαρτησίας, ὅτι «ὅλοι οἱ ἄνθρωποι δημιουργοῦνται ἴσοι» καὶ εἶναι προικισμένοι ἀπὸ τὴν φύση μὲ ἀναφαίρετα δικαιώματα, δὲν ἐπιτρέπει λογικὰ καὶ ἠθικὰ τὴν διαίρεση τῆς ἀνθρωπότητας σὲ ἀνώτερες καὶ κατώτερες βαθμίδες. Ὅπως θὰ ἔλεγε ἀργότερα ὁ Ἀβραὰμ Λίνκολν, ὁ ἐλευθερωτὴς πρόεδρος, «ὀφείλουμε στὸν Κύριο Τζέφερσον» ἐκείνη τὴ σύντομη «ἀφηρημένη πρόταση» ποὺ ἀκριβῶς ἔγινε ἡ σημαία τοῦ ἀγώνα γιὰ τὴν κατάργηση τοῦ ἀπάνθρωπου θεσμοῦ. Ὡς πρόεδρος ὁ Τζέφερσον ἦταν ἐκεῖνος ποὺ τὸ 1807, λίγους μῆνες πρὶν ἀπὸ τὸ Βρετανικὸ Κοινοβούλιο, ἔθεσε ἐκτὸς νόμου τὸ δουλεμπόριο στὴν ἀμερικανικὴ ἐπικράτεια. Παρ’ ὅλα αὐτὰ πίστευε ὅτι δὲν ἦταν ἐφικτὴ ἡ ἄμεση χειραφέτηση τῶν δούλων, γιατὶ θὰ ὁδηγοῦσε σὲ ἐμφύλιο πόλεμο τόσο ἀνάμεσα στὶς βόρειες καὶ τὶς νότιες πολιτεῖες ὅσο καὶ ἀνάμεσα στοὺς λευκοὺς καὶ τοὺς μαύρους. Καὶ ἐρωτοτροποῦσε θεωρητικὰ μὲ τὴν ἀριστοτελικὴ ἰδέα ὅτι ἡ διάκριση δούλων καὶ ἐλευθέρων ριζώνει μέσα στὴν ἴδια τὴ φύση. Ἡ μεγάλη αὐτὴ πληγὴ ἀφέθηκε ἔτσι νὰ χαίνει γιὰ πολλὲς δεκαετίες μέχρι νὰ λυθεῖ τὸ ζήτημα μὲ τὸν ἀμερικανικὸ ἐμφύλιο τοῦ 1860, τὸν πιὸ αἱματηρὸ πόλεμο τοῦ 19ου αἰώνα.[13] Ὁ Κοραῆς δὲν εἶχε τέτοιους δισταγμούς. Καταγγέλλει τὴν δουλεία στὸν ἀρχαιοελληνικὸ κόσμο ἀπερίφραστα καὶ ἀναγνωρίζει ἐδῶ τὴν πηγὴ τῆς κακοδαιμονίας του, δηλαδὴ τοὺς συνεχεῖς πολέμους ἀνάμεσα στὶς πόλεις καὶ τὸν βίαιο φατριασμὸ στὸ ἐσωτερικό τους. Ἡ δουλεία, λέει, διαφθείρει καὶ τὸν δοῦλο καὶ τὸν κύριό του καὶ καλλιεργεῖ μιὰν ἀδίστακτη ἀγριότητα ποὺ καταλύει τὴν ἴδια τὴν ἀνθρωπιὰ καὶ καθιστᾶ ἀδύνατη τὴν πολιτικὴ κοινωνία. Γράφει στὰ μνημειώδη Προλεγόμενά του στὰ Πολιτικὰ τοῦ Ἀριστοτέλη: «Ὅλων τῶν συμπολιτῶν αὐτοῦ, ὁλοκλήρου τῆς πατρίδος, καὶ ὄχι μόνον τὴν ἰδίαν του ἐλευθερίαν χρεωστεῖ νὰ φροντίζῃ ὁ γνήσιος τῆς ἐλευθερίας ἐραστής. Καὶ οὐδ’ εἰς αὐτῆς τῆς πατρίδος μόνης τὰ τείχη πρέπει νὰ τὴν περιορίζῃ, ἂν ἀληθῶς ἀγαπᾶ τὴν πατρίδα του, ἀλλὰ νὰ τὴν εὔχεται εἰς ὅλον τὸν κόσμον, ὡς φίλος ὅλου τοῦ ἀνθρωπίνου γένους, καὶ ἀληθὴς κοσμοπολίτης, καθὼς ἔλεγεν ὁ φίλος τῆς ἰσονομίας καὶ τῆς ἐλευθερίας τῶν ὑπηκόων ἀοίδιμος Αὐτοκράτωρ [σημ.: ὁ Μάρκος Αὐρήλιος, ὁ μόνος γιὰ τὸν ὁποῖο ἔχει ἕνα καλὸ λόγο ὁ Κοραῆς]. (…) Ἀλλὰ πῶς ἦτο δυνατὸν νὰ λάβῃ χώραν ἡ τοιαύτη ἀνατροφὴ εἰς τοὺς Ἕλληνας, κατεχομένους ἀπὸ τὴν ὀλέθριον πρόληψιν ὅτι ἡ φύσις γεννᾶ τοὺς δούλους καὶ τοὺς ἐλευθέρους, καθὼς γεννᾶ τοὺς νάννους καὶ τοὺς γίγαντας; ὅτι αὐτὴ ἔπλασε τοὺς βαρβάρους, ἤγουν τὸ πλειότερον μέρος τοῦ κόσμου (ἐπειδὴ κατ’ αὐτοὺς Πᾶς μὴ Ἕλλην βάρβαρος) δούλους καὶ μόνον τοὺς Ἕλληνας δεσπότας; Τὴν πρόληψιν αὐτὴν ἐθήλαζαν μὲ τὸ γάλα καὶ τὴν ἤκουαν ἔπειτα ἐπαινουμένην καὶ εἰς τὰ θέατρα ἀπὸ αὐτοὺς ἐκείνους ἐπαινέτας τῆς εὐνομίας ποιητάς: “Βαρβάρων δ’ Ἕλληνας εἰκὸς ἄρχειν, ἀλλ’ οὐ βαρβάρους Μῆτερ, Ἑλλήνων. Τὸ μὲν γὰρ δοῦλον, οἳ δ᾽ ἐλεύθεροι” (Εὐριπίδης, Ἰφιγ. Αὐλ. 1400). ......... Ἄδικον βέβαια δὲν εἶχαν οἱ Ἕλληνες νὰ μισῶσι τὰ θηριώδη ἤθη τῶν βαρβάρων. Ἡ ἀδικία ἦτο νὰ τοὺς κρίνωσιν ὡς θηρία ἀνεπίδεκτα πολιτισμοῦ καὶ ἡμερώσεως, καὶ μὴν ἀρκούμενοι νὰ τοὺς πολεμῶσι, νὰ τοὺς μεταχειρίζωνται καὶ μετὰ τὴν νίκην ὡς ἄλογα θηρία. Ἐνόμιζαν ὅτι ἐλευθερόνοντες τοὺς βαρβάρους ἀπὸ τοὺς ἰδίους των δεσπότας ἔμβαινον αὐτοὶ εἰς τόπον τῶν δεσποτῶν κ’ ἐκληρονομοῦσαν τοῦ τυράννου τοὺς δούλους μὲ τὸ αὐτὸ δίκαιον μὲ τὸ ὁποῖον ἐκυρίευαν τὰ λοιπά του κτήματα. Ἐπίστευαν ὅτι οἱ νικημένοι κατὰ πόλεμον γίνονται δικαίως τοῦ νικητοῦ, καθὼς καὶ αἱ κατοικίαι, οἱ ἀγροί, τὰ κτήνη καὶ ἁπλῶς ὅλων τῶν νικημένων τὰ ὑπάρχοντα. Καὶ ἐπειδὴ ὁ νικητὴς εἶχε δίκαιον νὰ ἀφανίσῃ ἢ νὰ μεταχειρισθῇ εἰς ἰδίαν του ὠφέλειαν ὅλα ταῦτα τὰ ἄλογα ἢ ἄψυχα κτήματα, τὸ αὐτὸ δίκαιον προσήρμοζε καὶ εἰς αὐτὸν τῶν κτημάτων τὸν κύριον, τὸν ὅμοιόν του ἄνθρωπον. Κ’ ἐσυμπέραινε παραλογιζόμενος ὅτι ἂν τοῦ ἐχάριζε τὴν ζωήν, τὴν ἐχάριζε διὰ τὴν αὐτὴν αἰτίαν διὰ τὴν ὁποίαν δὲν ἐξωλόθρευεν οὐδὲ τὰ κτήνη του, ἤγουν διὰ νὰ δουλεύεται ὄχι μόνον ἀπ’ αὐτόν, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὰ τέκνα καὶ τέκνων τέκνα του, ὡς καὶ ἀπὸ τῶν κυριευθέντων κτηνῶν τὰ γεννήματα. Τοιοῦτος παραλογισμὸς ἦταν ὄχι μόνον ἀπάνθρωπος, ἀλλὰ καὶ ἀσύμφορος εἰς τὸν νικητήν, ὅστις τόσον μόνον ἔχει δίκαιον νὰ βλάψῃ τὸν ἀντιπολεμοῦντα, ὅσον ἀρκεῖ νὰ μὴν βλάπτεται αὐτός. Μεταχειριζόμενος τὸν νικημένον ὡς κτῆνος τὸν μεταχειρίζεται παρὰ φύσιν, καὶ μεταβάλλει τὸν ὁποῖον ἔπρεπε νὰ παύσῃ ἡ νίκη πόλεμον εἰς πολὺ χειρότερον ἄλλον πόλεμον, τὴν ἀΐδιον ἔχθραν, φωλευμένην εἰς τὰς ψυχὰς τῶν δουλωμένων, ἕως νὰ λάβῃ καιρὸν νὰ ἐξορμήσῃ κατὰ τοῦ τυράννου μὲ τόσον πλειοτέραν βίαν, ὅσον ἐκρύπτετο μακρότερον».[14] Τὰ σοφὰ αὐτὰ λόγια δὲν χρειάζονται σχολιασμό. Θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι ἡ προμετωπίδα τῆς παιδείας μας. Μὲ τὴν τελευταία του ἐπιστολὴ (30 Ἰανουαρίου 1825) ὁ Κοραῆς πληροφορεῖ τὸν Τζέφερσον ὅτι τοῦ ἀποστέλλει τὴν τελευταία του ἔκδοση τοῦ Πλουτάρχου, ἀλλὰ δὲν παραλείπει νὰ τοῦ ὑπενθυμίσει καὶ τὴν ἑλληνικὴ ὑπόθεση. Ἐνώπιον τῆς εἰσβολῆς τοῦ Ἰμπραὴμ παρακαλεῖ τὸν Τζέφερσον γιὰ ἄμεσα πρακτικὰ μέτρα, ὅπως εἶναι ἡ διπλωματικὴ ἀναγνώριση τῆς ἀνεξαρτησίας τῆς Ἑλλάδος καὶ ἡ ἀποστολὴ διπλωματικῶν ἐκπροσώπων, γιὰ νὰ μὴν «ἐγκαταλειφθῇ ἡ χώρα στὰ χέρια τῶν Ἄγγλων». Χαιρετίζει μὲ ἐνθουσιασμὸ τὴν ἐπίσκεψη τοῦ στρατηγοῦ Λαφαγιὲτ στὴν Ἀμερικὴ (τὸ 1824-25) ὅπου συναντήθηκε δύο φορὲς μὲ τὸν Τζέφερσον στὸ Μοντισέλλο. Ἡ θριαμβευτικὴ ἀμερικανικὴ περιοδεία τοῦ ἀρχηγοῦ τῆς φιλελεύθερης ἀντιπολίτευσης στὴν ἀπολυταρχία τῶν Βουρβώνων ἀναζωογόννησε τὸ πνεῦμα τῆς ἐλευθερίας στὴ Γαλλία καὶ προετοίμασε τὴν ἐπανάσταση τοῦ 1830, στὴν ὁποία ἔπαιξε πρωταγωνιστικὸ ρόλο ὁ Λαφαγιέτ. Πρόκειται γιὰ ἰσχυρὸ κόλαφο στοὺς ὀλιγαρχικοὺς τῆς Εὐρώπης, λέει ὁ Κοραῆς, ποὺ πρέπει νὰ συνοδευθεῖ ἀπὸ ἕνα δεύτερο, τὴν ἐπίσημη ἀναγνώριση τῆς ἑλληνικῆς ἐλευθερίας. Μέσα ἀπὸ τὶς ἀγωνιώδεις ἐκκλήσεις τοῦ Κοραῆ ἀκούγεται ἡ φωνὴ μιᾶς φλογερῆς φιλοπατρίας ντυμένης μὲ οἰκουμενικὲς ἀξίες, ἡ φωνὴ ποὺ γνώρισε καὶ ἔκανε ἀγαπητὸ σὲ ὅλους τοὺς ἐλεύθερους ἀνθρώπους Εὐρώπης καὶ Ἀμερικῆς τὸν ἑλληνικὸ Ἀγώνα. [1] Paschalis M. Kitromilides, ed., Adamantios Korais and the European Enlightenment, Voltaire Foundation University of Oxford, Oxford 2010. Ἡ εἰσαγωγὴ τοῦ καθ. Κιτρομηλίδη στὸν τόμο αὐτὸ μὲ τίτλο Itineraries in the world of the Enlightenment: Adamantios Korais from Smyrna via Montpellier to Paris εἶναι ἡ πιὸ ὁλοκληρωμένη καὶ τεκμηριωμένη σύνοψη τῆς διανοητικῆς σταδιοδρομίας τοῦ Κοραῆ, ἀπὸ τὴν ὁποία ἀντλοῦμε στὸ ἀνὰ χείρας δοκίμιο. Γιὰ μιὰ ἀναλυτικὴ κριτικὴ ἀναφορὰ στὸν τόμο αὐτὸ βλ. Περικλής Σ. Βαλλιάνος, «“Νομοθέται δημοκρατικοῦ πράγματος” – Ὁ Κοραῆς σήμερα», Athens Review of Books, τχ. 14, Ἰανουάριος 2011, 55-58. [2] Γιὰ τὴν ἀποκοπὴ τῆς νεοελληνικῆς συνείδησης ἀπὸ τὰ διαφωτιστικὰ κεκτημένα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ κατὰ τὸν 20ὸ αἰώνα βλ. Pericles S. Vallianos, “The politics of unreason and the spectre of the Enlightenment: a commentary on Enlightenment and Revolution”, History of European Ideas, 2021, 1-11. [3] Ἀδαμάντιος Κοραῆς (ψευδώνυμο Γ. Πανταζίδης), Διάλογος δύο Γραικῶν κατοίκων τῆς Βενετίας ὅταν ἤκουσαν τὰς λαμπρὰς νίκας τοῦ αὐτοκράτορος Ναπολέοντος, Ἐκ τῆς Τυπογραφίας Χ. Χριστοδούλου, Βενετία, 1805. [4] Ἀδαμαντίου Κοραῆ, Προλεγόμενα στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1986, τόμ. Α´, 503. [5] Ἀδαμαντίου Κοραῆ, Προλεγόμενα στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες συγγραφεῖς, ΜΙΕΤ, Ἀθήνα 1988, τομ. Β´, 718. [6] Ἀδαμάντιος Κοραῆς, Σημειώσεις εἰς τὸ προσωρινὸν πολίτευμα τῆς Ἑλλάδος, εἰσαγωγή-ἐπιμέλεια Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Ἵδρυμα τῆς Βουλῆς τῶν Ἑλλήνων, Ἀθήνα 2018. Στὴν εἰσαγωγή του ὁ καθηγητὴς Κιτρομηλίδης χαρτογραφεῖ βαθυστόχαστα τὴν πολιτικὴ σκέψη τοῦ Κοραῆ καὶ ἀναδεικνύει τὶς πηγὲς καὶ τὶς συνάφειές της. [7] Ἀδαμαντίου Κοραῆ, Διάλογος δεύτερος περὶ τῶν ἑλληνικῶν συμφερόντων, Ὕδρα, 1827. [8] George Ticknor to Thomas Jefferson, 23 April 1816, ἀπὸ τὸ founders.archives.gov/documents/Jefferson/03-09-02-0470 [9] Γιὰ τὴν ἐξέλιξη τοῦ φιλελληνικοῦ κινήματος στὴν Ἀμερικὴ σὲ σχέση μὲ τὸ δόγμα Μόνροε καὶ τὶς παρεμβάσεις Ἔντουαρντ Ἔβερετ καὶ Ντάνιελ Γουέμπστερ ὑπὲρ τῆς ἑλληνικῆς ἀνεξαρτησίας βλ. Pericles S. Vallianos, “America and revolutionary Greece: A partnership in freedom” στὸν Κατάλογο τῆς ἔκθεσης Γενναῖοι καὶ Ἐλεύθεροι: Ἀμερικανοὶ Φιλέλληνες καὶ ὁ «ἔνδοξος ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων», Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Ἀθήνα 2021, 75-89. [10] Ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Τζέφερσον ἔχει ἀναλυθεῖ σὲ βάθος ἀπὸ τὸν Ἰωάννη Εὐρυγένη, ἀπὸ τὴν σκοπιὰ κυρίως τῶν φιλοσοφικῶν καταβολῶν καὶ τῆς ἐξέλιξης τῆς σκέψης τοῦ Τζέφερσον. Βλ. I.D. Evrigenis, “A Founder on Founding: Jefferson’s Advice to Koraes”, The Historical Review / Revue Historique I (2004), 157-181. [11] Γιὰ τὶς Φυσιοκρατικὲς καταβολὲς τῆς γεωργικῆς ἰδέας στὸν Κοραῆ βλ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, «Εἰσαγωγή: Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς καὶ ὁ φιλελεύθερος συνταγματισμὸς στὴν ἑλληνικὴ πολιτικὴ σκέψη», στὸ Ἀδαμάντιος Κοραῆς, Σημειώσεις, ὅ.π., 43-44. [12] Ἡ Λουιζιάνα ἦταν μιὰ περιοχὴ ποὺ ἐκτεινόταν ἀπὸ τὶς ἐκβολὲς τοῦ Μισσισιπῆ μέχρι τὶς πηγές του στὶς Μεγάλες Λίμνες πρὸς βορρᾶν καὶ τὸ τίμημα γιὰ τὴν ἀπόκτησή της ἦταν 15 ἑκατομμύρια δολάρια. Ἡ ἐπέκταση πρὸς δυσμὰς προκάλεσε ἀργότερα (ἰδίως ἐπὶ τῆς προεδρίας τοῦ «λαϊκιστῆ» δημοκράτη προέδρου Ἄντριου Τζάκσον) τὶς σφοδρὲς συγκρούσεις τῶν εὐρωπαίων ἀποίκων μὲ τοὺς γηγενεῖς κατοίκους τῆς Β. Ἀμερικῆς (τοὺς λεγόμενους Ἰνδιάνους), κατὰ τὶς ὁποῖες οἱ γηγενεῖς φυλὲς ἔχασαν τὰ ἐδάφη τους. [13] Γιὰ τὶς ἀντιπαραθέσεις καὶ τοὺς συμβιβασμοὺς γύρω ἀπὸ τὸ θέμα τῆς δουλείας, καθὼς καὶ μὲ τὶς ἐντεινόμενες ἀντιθέσεις ἐφόσον νέες πολιτεῖες προσχωροῦσαν στὴν Ἕνωση γιὰ νὰ καταστεῖ τελικὰ ἀναπόφευκτος ὁ ἐμφύλιος βλ. Περικλής Σ. Βαλλιάνος, «῾Η σημασία τῆς ἀμερικανικής δημοκρατίας», Athens Review of Books, τχ. 43, Σεπτ. 2013, 44-47. [14] Ἀδαμάντιος Κοραῆς, Προλεγόμενα, ὅ.π., τόμ. Β΄, 665-666, 667-668.

Κοραής – Τζέφερσον: ένα ορόσημο

Σύνδεση