Οι απαρχές της οικονομικής σκέψης στην σύγχρονη Ελλάδα

1. Εισαγωγικές παρατηρήσεις Μέχρι πρόσφατα, η υπάρχουσα βιβλιογραφία για τον χαρακτήρα της επανάστασης του 1821 υποδείκνυε δυο εναλλακτικές ερμηνείες αυτού του γεγονότος. Η πρώτη υπογράμμιζε ότι ο αγώνας ήταν εθνικοαπελευθερωτικός, μια επανάσταση υπόδουλων για την αποτίναξη του δυνάστη και η δεύτερη ότι ήταν αστικοδημοκρατικός, η προσπάθεια εγκαθίδρυσης ενός καθεστώτος ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης εκ μέρους μιας ως τότε υποταγμένης αστικής τάξης. Τελευταία προτάθηκε μια τρίτη που τονίζει ότι ο αγώνας για την ανεξαρτησία ήταν «φιλελεύθερος». Αναμφίβολα και με κατάλληλο χειρισμό ιστορικών γεγονότων, πηγών, κειμένων, αποφάσεων και πρωτοβουλιών των ξεσηκωμένων μπορεί κανείς να οικοδομήσει διαφορετικά αφηγήματα για τον χαρακτήρα του ξεσηκωμού των Ρωμιών / Γραικών / Ελλήνων και της προσπάθειάς τους αποτίναξης του Οθωμανικού ζυγού. Η παρούσα συμβολή έχει ως αντικείμενο τον φωτισμό της περιόδου πριν και μετά την επανάσταση του ’21 από τη σκοπιά της ιστορίας της οικονομικής σκέψης, μια παραμελημένη οπτική γωνία στην διεξαγομένη συζήτηση για τα 200 χρόνια της ανεξαρτησίας, που έχει, νομίζουμε, πολλά να συμβάλει στην επιστημονική αναζήτηση. Άλλωστε, η μη συμπερίληψη οικονομικών παραμέτρων σε οποιαδήποτε ερμηνεία κοινωνικοπολιτικών ανακατατάξεων δημιουργεί δυσαναπλήρωτο ερμηνευτικό κενό. Το εγχείρημα της ανασυγκρότησης των οικονομικών ιδεών σε μια περιοχή / γεωγραφικό χώρο / χώρα είναι δύσκολο εγχείρημα καθώς σε αρχική φάση η ύπαρξη ή μη οικονομικής σκέψης πρέπει να ιχνηλατηθεί σε κείμενα φιλοσόφων και θεολόγων γραμμένα με διαφορετική στοχοθεσία από εκείνη της συγκροτημένης ενασχόλησης με οικονομικά ζητήματα, ψήγματα οικονομικού στοχασμού και σκέψης. Γεγονός παραμένει ότι με την προαγωγή της μόρφωσης, τις μεταφράσεις κειμένων και την ενασχόληση με οικονομικά προβλήματα συντελείται σταδιακά μια σαφής σύνθεση απόψεων γύρω από συγκεκριμένα παραδείγματα της σύγχρονης οικονομικής σκέψης. Θα ξεκινήσουμε τη διερεύνησή μας από τα μέσα του 18ου αιώνα φιλοδοξώντας να φωτίσουμε το οικονομικό στοιχείο της νεοελληνικής πνευματικής κίνησης στην πορεία της συγκρότησής της. Θέτουμε ως αρχή το 1776, όχι μόνο επειδή είναι το έτος πρώτης κυκλοφορίας του Πλούτου των Εθνών, αλλά και επειδή την ίδια χρονιά κυκλοφορεί η Λογική του Ευγένιου Βούλγαρη, έργο σημαντικό για τη διάχυση νεωτερικών ιδεών στον Ελληνικό χώρο. Μετά από μια σύντομη εισαγωγή σχετική με την εξέλιξη της πολιτικής οικονομίας θα περάσουμε στις αντιπαραθέσεις μεταξύ Ελλήνων Διαφωτιστών και Ορθόδοξης Εκκλησίας. Στη συνέχεια θα επικεντρωθούμε στην διάχυση, μέσω μεταφράσεων, του γαλλικού οικονομικού φιλελευθερισμού στην Ελλάδα στην «μακρά» δεκαετία του 1820, κάνοντας παράλληλα αναφορές σε φορείς του Μπενθαμικού ωφελιμισμού και του Σαινσιμονισμού που εκείνη την εποχή δραστηριοποιήθηκαν στην χώρα. Ακολούθως θα στρέψουμε την προσοχή μας στην συγκρότηση κράτους κάτω από την επιρροή του γερμανικού καμεραλισμού επί Αντιβασιλείας και επί Όθωνα. Θα κλείσουμε με την εμφάνιση στο προσκήνιο του Ιωάννη Σούτσου, καθηγητή Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και την κατάσταση των οικονομικών ιδεών στην Ελλάδα την εποχή της μεταπολίτευσης του 1864.[1] 2. Η εξέλιξη της πολιτικής οικονομίας Η αλληλουχία των σημαντικότερων οικονομικών θεωριών / απόψεων / ιδεών / αντιλήψεων στην Ευρώπη ακολούθησε σχηματικά την εξής διαδρομή:[2] από τη θεολογική σκέψη του Μεσαίωνα (πατέρες της Δυτικής και λιγότερο της Ανατολικής Εκκλησίας) που ενσωμάτωνε την αρχαία ελληνική και την ρωμαϊκή σκέψη έγινε μέσα από την Αναγέννηση σταδιακή μετάβαση στην εμπειρική παρατήρηση φυσικών και οικονομικών φαινομένων, τον ορθολογισμό και τον Διαφωτισμό. Χώρες όπως Σκωτία, Αγγλία και Γαλλία και πόλεις όπως Νάπολη και Μιλάνο αναδείχθηκαν ως κέντρα διανοουμένων που αναζητούσαν απαντήσεις σε προβλήματα εξέλιξης του οικονομικού συστήματος σχετικά με το μέλλον μιας εποχής που ξημέρωνε μέσα από ανακαλύψεις, νεωτερισμούς και την επέκταση του εξωτερικού εμπορίου. Ο Άνταμ Σμιθ χαρακτήρισε το 1776 τους οικονομολόγους πριν από τον ίδιο ως Εμποροκράτες, ενώ στην προεπαναστατική Γαλλία είχε ανθίσει για μια εικοσαετία η Φυσιοκρατία, και σε άλλες χώρες επικρατούσαν παραλλαγές οικονομικών ιδεών και συστημάτων με βασικό χαρακτηριστικό την χειραφέτηση του οικονομικού λόγου από τη θεολογία και τη φιλοσοφία. Όλες οι Ευρωπαϊκές χώρες ακολούθησαν τις εξελίξεις αυτές στο μέτρο που περιορίζονταν σταδιακά οι δυνάμεις της απολυταρχίας. Όπως είναι γνωστό, οι οικονομικές ιδέες αναπτύσσονται και διαχέονται σε κάθε κοινωνία μέσα από μελέτες, συγγράμματα και δημοσιεύσεις γραμμένες από διανοούμενους που, καταχρηστικά για τον 18ο και 19ο αιώνα, ονομάζουμε οικονομολόγους, μια και αντίστοιχος κλάδος σπουδών και επάγγελμα δεν υφίσταντο την εποχή εκείνη. Έδρες καμεραλιστικών σπουδών υπήρχαν στον γερμανόφωνο χώρο από τον 17ο αιώνα, αλλά πτυχίο στα οικονομικά πρωτοϋπήρξε χάρις στον Μάρσαλ στο Κέιμπριτζ περί τα τέλη του 19ου αιώνα. Σε κάθε εποχή είναι κάποιες ιδέες κυρίαρχες, με άλλες, πιο μειοψηφικές, να αναζητούν ευήκοα ώτα και στην πορεία, καθώς οι πολιτικές και οικονομικές συνθήκες μεταβάλλονται, να γίνονται αυτές κατεστημένες. Όπως προαναφέρθηκε, μετά το 1660, πληθύνθηκαν οι δημοσιεύσεις πραγματειών για την οικονομία, με προτροπές στην οικονομική πολιτική (Hutchison 1988). Η εμποροκρατία πίστευε σε ένα ισχυρό παρεμβατικό κράτος, που θα ρύθμιζε με ευνοϊκό τρόπο για τη χώρα το εξωτερικό εμπόριο και θα προασπιζόταν σε πολιτικό επίπεδο τα συμφέροντα της εμπορικής τάξης στην κοινωνία γενικότερα. Στόχος της πολιτικής για τους εμποροκράτες ήταν το πλεονασματικό ισοζύγιο πληρωμών και η συσσώρευση πολυτίμου μετάλλου στο κρατικό θησαυροφυλάκιο, που αντικατόπτριζε τον πλούτο της χώρας (Magnusson 1994). Γιόζεφ Λούντβιχ φον Άρμανσπεργκ σε λιθογραφία του Φραντς Χάφστενγκλ, 1833. Περί το 1750 και ως το 1770 το κέντρο βάρους της οικονομικής σκέψης και οι σημαντικότεροι θεωρητικοί νεωτερισμοί πέρασαν, όπως προαναφέραμε, στη Γαλλία. Σύμφωνα τους Γάλλους φυσιοκράτες ήταν η γεωργία η κατεξοχήν πηγή πλούτου για την κοινωνία. Οι ίδιοι υποστήριζαν την ιδιωτική πρωτοβουλία έναντι απολυταρχικών κρατικών ρυθμίσεων και συνέβαλαν με τα λεγόμενα, τις δημοσιεύσεις και τη δραστηριότητά τους στην επιτυχία της Γαλλικής Επανάστασης. Στη Γαλλία περιόδευσε εκείνη την εποχή, και εμπνεύστηκε από τις συζητήσεις του με τους φυσιοκράτες για να γράψει τον Πλούτο των Εθνών, ο Άνταμ Σμιθ. Η εποχή της κλασικής πολιτικής οικονομίας ξεκινούσε. Τώρα η έμφαση δινόταν στη σημασία της βιομηχανίας και του καταμερισμού εργασίας ως δημιουργών πλούτου. Η εργασιακή θεωρία της αξίας, η σημασία της παραγωγικής εργασίας, η οικονομική ελευθερία και η απρόσκοπτη λειτουργία των αγορών, το ελεύθερο εμπόριο, με το κράτος σε απλό εποπτικό ρόλο, συμπλήρωναν τα θεμέλια της κλασικής σχολής. Το έργο του Σμιθ έγινε σιγά-σιγά δεκτό και αποδεκτό από πολλούς διανοουμένους στην Αγγλία και αλλού που άρχισαν να επηρεάζουν, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις, που ταυτίστηκαν με τον γενόμενο ολοένα ισχυρότερο πολιτικό φιλελευθερισμό. Η απολυταρχική διακυβέρνηση αμυνόταν μάταια (και επί ένα περίπου αιώνα) σε αυτή την νέα πραγματικότητα. Ενώ στη μετεπαναστατική Γαλλία αναδείχθηκε ο Σαι ως ο σημαντικότερος οικονομολόγος,[3] τη σκυτάλη της κλασικής σχολής ανέλαβε ο Ντέιβιντ Ρικάρντο. Το βιβλίο του Αρχές Πολιτικής Οικονομίας και Φορολογίας κυκλοφόρησε σε τρίτη και τελική έκδοση το 1821, έτος της Ελληνικής επανάστασης για ανεξαρτησία. Οι μεταρρυθμίσεις που αυτός ζητούσε υλοποιήθηκαν στην πατρίδα του είκοσι περίπου χρόνια μετά το θάνατό του, ένδειξη της σχετικής βραδύτητας μετουσίωσης οικονομικών ιδεών στην πράξη. Στην υπόλοιπη Ευρώπη ήταν όλο τον 19ο αιώνα αρκετά ανεπτυγμένα στην οικονομική ανάλυση εθνικά στοιχεία και ιδιομορφίες. Ο φιλελευθερισμός χαρακτηριζόταν από σημαντικές εθνικές ιδιομορφίες, όπως άλλωστε και οι σοσιαλιστικές ιδέες, που εμφανίστηκαν με την επικράτηση του βιομηχανικού συστήματος. Στη συνέχεια θα δούμε ποιες οικονομικές θεωρίες και αντιλήψεις διακινήθηκαν από τα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης ως τη μεταπολίτευση του 1864 μεταξύ των Ελλήνων. 3. Οικονομικές ιδέες μεταξύ Ελλήνων πριν από το 1821 Το φυσικό δίκαιο όπως αυτό αναπτύχθηκε κατά τον Διαφωτισμό αμφισβητούσε την παραδοσιακή άποψη περί θεϊκού δίκαιου σύμφωνα με το οποίο η πολιτική νομιμοποίηση εκφραζόταν μέσω του Θεού στους επί της γης εκπροσώπους του, τους βασιλείς, και δευτερευόντως την Εκκλησία. Όμως για τους διαφωτιστές, η κυριαρχία δεν ήταν έξω από τη φύση, ανήκε στον λαό, και έπρεπε να ρυθμίζεται μέσω ενός Κοινωνικού Συμβολαίου. Ομάδες διαμορφώνουν έθνη που οργανώνονται ως κράτη και καταρτίζουν κανόνες άσκησης της εξουσίας. Το έθνος-κράτος είναι η μόνη πηγή άσκησης εξουσίας και πολιτικού ελέγχου. Από τον Λοκ και τον Χιουμ ως τον Ρουσσώ και τον Κοντορσέ οι ιδέες αυτές κατέκτησαν μορφωμένα στρώματα και ανερχόμενες οικονομικές δυνάμεις. Η Γαλλική Επανάσταση έστειλε ένα παγκόσμιο μήνυμα ελευθερίας και χειραφέτησης και ανέδειξε τον συναισθηματικό δεσμό μεταξύ λαού και έθνους.[4] Έλληνες έμποροι που ζούσαν σε παροικίες ανά την Ευρώπη ήταν εκτεθειμένοι σε αυτές τις αντιλήψεις. Ειδικά μετά τις συνθήκες του Κάρλοβιτς το 1699, του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774, και του Ιασίου το 1792 άρχισαν να διευρύνουν τα κέρδη τους και να αποκτούν σταδιακά συναίσθηση ενός ιστορικού ρόλου που έπρεπε να παίξουν για την αποτίναξη του παραπαίοντος καταπιεστικού Οθωμανικού ζυγού. Η διαδικασία αυτή κορυφώθηκε μετά το 1789. Παρόμοια ίσχυσαν και για την τάξη των εφοπλιστών της Χίου, της Ύδρας, των Σπετσών, των Ψαρών και άλλων νησιών. Και εδώ ειδικά Οθωμανικά φορολογικά καθεστώτα και έντονες εμπορικές συναλλαγές στην ευρύτερη Μεσόγειο βοήθησαν την ναυτιλία να συσσωρεύσει μεγάλα κέρδη. Σε αντίθεση με το εμπόριο και τη ναυτιλία, η ελληνική γεωργία βρισκόταν σε οικονομική καθυστέρηση και αποτελούσε αντικείμενο άγριας φορολογικής εκμετάλλευσης από την οθωμανική διοίκηση και τους ορθόδοξους κοτζαμπάσηδες (Πιζάνιας 2014). Η πνευματική κίνηση μεταξύ Ελλήνων αφυπνίστηκε μετά μακρά περίοδο στασιμότητας μέσω της Πατριαρχικής Ακαδημίας στην Κωνσταντινούπολη και της ίδρυσης αντίστοιχων σχολών σε Σμύρνη, Κυδωνίες, Γιάννινα και άλλες πόλεις, πολλές από τις οποίες, όπως το Ιάσιο, η Οδησσός, το Βουκουρέστι και άλλες βρίσκονταν σε μέρη στα οποία υπήρχαν παροικίες Ελλήνων (Zakynthinos 1976). Άνδρες, όπως οι Θεόφιλος Κορυδαλλέας, Μεθόδιος Ανθρακίτης, Ευγένιος Βούλγαρης, Αθανάσιος Ψαλλίδας, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Βενιαμίν Λέσβιος, Ρήγας Φεραίος, Αδαμάντιος Κοραής και άλλοι, παρήγαγαν έργο που μετέφερε και έκανε κατανοητές στα ελληνικά νεωτερικές ιδέες.[5] Η φιλοσοφία άρχισε να εμπλουτίζει, και εν μέρει να εγκαταλείπει, την προσκόλλησή της στο έργο του Αριστοτέλη. Ορθολογισμός και εμπειρισμός κάνουν την εμφάνισή τους σε κείμενα διαφωτιστών που αρχικά δεν συγκρούονται με τον λόγο της Ορθόδοξης παράδοσης. Στην πορεία η κατάσταση αυτή αλλάζει, ειδικά μετά τη Γαλλική Επανάσταση καθώς το Πατριαρχείο που είχε ήδη αναγκάσει π.χ. τον Μεθόδιο Ανθρακίτη σε ανασκευή των λεγομένων του ήδη από το 1723, άρχισε να καταδικάζει ανοικτά τις «γαλλικές ιδέες». Η νέα αυτή κατάσταση ξεκίνησε από γεωπολιτικές μεταβολές. Μετά την γαλλική προσάρτηση της Κέρκυρας το 1797 και την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο, οι πολιτικές σχέσεις Οθωμανών - Γάλλων υπέστησαν ολική έκλειψη. Ήταν η χρονιά της εκτέλεσης του Ρήγα. Το Πατριαρχείο συμπαρατασσόμενο με την Οθωμανική διοίκηση κήρυξε επίθεση κατά των Ελλήνων διαφωτιστών που είχαν δείξει αξιοθαύμαστη παραγωγικότητα, καθώς μεταξύ 1776 και 1820 είχαν κυκλοφορήσει περί τα 2000 βιβλία στα ελληνικά. Ανάμεσα σε αυτά μεταφράσεις έργων των Λοκ (1796), Μοντεσκιέ (1795), Κοντιγιάκ (1801), Μπεκκαρία (1802), Τζενοβέζι (1806), Μαμπλύ (1813) και Ρουσσώ (1818) (Κιτρομηλίδης 1996, και Γεδεών 2010). Συμπερασματικά, κατά τον 18ο αιώνα η μόρφωση κατακτούσε όλο και περισσότερους Έλληνες στις παροικίες του Ελληνισμού καθώς και κύκλους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, συμπεριλαμβανομένων των Φαναριωτών. Οι πρώτοι διατύπωναν, σε ό,τι αφορούσε τα οικονομικά, απόψεις και θέσεις που είτε διάβαζαν σε αντίστοιχα βιβλία, είτε συζητούσαν με ομοτέχνους τους, παράγοντες της οικονομικής ζωής. Οι δεύτεροι αναπαρήγαγαν τις βασικές απόψεις περί οικονομίας που είχαν κληροδοτήσει από τον 5ο μ.Χ. αιώνα οι Πατέρες της Εκκλησίας στην Ορθοδοξία, όπως αυτές κωδικοποιήθηκαν αργότερα επί Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Karayiannis 1994). Η οικονομική σκέψη της Ορθόδοξης παράδοσης μπορεί να συνοψιστεί στα εξής: Η λήψη τόκου καταδικαζόταν ρητά, το ίδιο η πολυτέλεια, η άνιση κατανομή του εισοδήματος καθώς και η επιδίωξη υλιστικής ζωής. Ο καλός χριστιανός έπρεπε να εργάζεται κοινοκτημονικά και ενάρετα προετοιμαζόμενος για την μετά θάνατον αιώνια ζωή. Ο μοναστικός βίος έδινε το καλό παράδειγμα οργάνωσης της οικονομικής ζωής στους χριστιανούς. Η εργασία ήταν για τα άτομα άσκηση επιβίωσης και προϋπόθεση άσκησης φιλανθρωπίας. Σύμφωνα με την Επί του Όρους Ομιλία ο καλός χριστιανός συγχωρούσε τους οφειλέτες του. Η κοινωνία σύμφωνα με τους Πατέρες χωριζόταν σε τρεις τάξεις, τους φτωχούς, τη μεσαία τάξη και τους πλούσιους, και η διάκριση αυτή, όπως και η ανάγκη να περιοριστεί η ισχύς των «δυνατών», όπως και εκείνη που διέκρινε μεταξύ πενήτων και πτωχών αποτέλεσε βάση ανάλυσης σε συγγραφείς του Βυζαντίου, όπως οι Ευστάθιος Θεσσαλονίκης και Αλέξιος Μακρεμπολίτης (Laiou, Morrisson, Dorin 2013). Η πρακτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη διαχείριση των οικονομικών ζητημάτων, η απόσπαση μέσω φορολογίας πόρων από τους υπόδουλους, στα πλαίσια ενός αυθαίρετου οικονομικού παρεμβατισμού που δεν υπάκουε σε μια ανερχόμενη εμπορική - βιομηχανική τάξη, όπως στην Ευρώπη, συνιστούσε οπωσδήποτε μια διακριτή παράμετρο στην αντίληψη περί οικονομικών ιδεών στις επαρχίες της και στον μετέπειτα ελλαδικό χώρο (Ermis 2013). 4. Η διαμάχη Διαφωτισμού - Ορθόδοξης Εκκλησίας και η πρώιμη οικονομική σκέψη Όπως προαναφέρθηκε άρχισαν μετά την Γαλλική Επανάσταση επιθέσεις του Πατριαρχείου προς τον Διαφωτισμό με εναρκτήρια και κορυφαία συνάμα ενέργεια την αποκήρυξη του Βολταίρου από τον Ευγένιο Βούλγαρη το 1790. Το 1798 δημοσιεύτηκε η Χριστιανική Απολογία του Αθανάσιου Πάριου, έργο που αποσκοπούσε να αποτελέσει προληπτικό φάρμακο σε όσους είχαν πιει «το δηλητήριο» του Βολταίρου. Σκοπός του συγγραφέα ήταν να επαναλάβει ότι οι Ορθόδοξοι έπρεπε να ενστερνίζονται την πίστη τους και να υπακούουν στον δυνάστη τους. Η εκθρόνιση βασιλέων, η αναζήτηση καθεστώτων αστικών ελευθεριών και η αμφισβήτηση της κρατούσας θρησκείας ήταν κάτι απόλυτα καταδικαστέο. Τα παραπάνω αντανακλούσαν τα λεγόμενα του Πατριάρχη Γρηγορίου σχετικά με τις ανόητες, κατά τον ίδιο, «σοφίες» της Ευρώπης. Συγγραφείς, όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Νεύτων και ο Καρτέσιος, και οι επιστήμες, όπως τα μαθηματικά, απομάκρυναν, κατά τον Πατριάρχη, τους πιστούς από μεταφυσικά ζητήματα και έπρεπε να αποφεύγονται από τους πιστούς. Οι διαφωτιστές ήταν «αντίθεοι» και οπαδοί της «μωροσοφίας» (Πέτρου 1992). Επόμενο έργο με τη σφραγίδα του Πατριαρχείου ήταν η Πατρική Διδασκαλία (1798), έργο του Άνθιμου της Ιερουσαλήμ (που αποδίδεται από ορισμένους ερευνητές και αυτό στον Αθανάσιο Πάριο), έργο γραμμένο πιθανόν για να καταδικάσει τον Θούριο του Ρήγα Φεραίου. Και εδώ καταδικάζονται ξανά οι φιλελεύθερες ανησυχίες και καλούνται οι ορθόδοξοι χριστιανοί σε εθελοδουλία, σε πίστη και υποταγή στον δυνάστη τους, σε απόρριψη του Διαφωτισμού γενικότερα. Η απάντηση ήρθε από τον Αδαμάντιο Κοραή αυτοπροσώπως με την Αδελφική Διδασκαλία (1798), που δεν μπορούσε να πιστέψει ότι συγγραφέας της Πατρικής ήταν ο Άνθιμος. Ο συγγραφέας, κατά τον Κοραή, ήταν εχθρός των Ελλήνων μια και αγνοούσε τα μύρια όσα υπέφεραν οι Ορθόδοξοι από τους Οθωμανούς σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Θύμιζε ότι ο απόστολος Παύλος ζητούσε υποταγή των χριστιανών σε νόμιμους ηγεμόνες, όχι σε βίαιους καταστολείς ελευθεριών, ενώ παραδεχόταν σφάλματα του Βυζαντίου που αποδυνάμωσαν την αυτοκρατορία κάνοντάς την εύκολη βορά των Οθωμανών. Με ιδιαίτερη έμφαση τόνιζε ο Κοραής ότι η ελευθερία του ατόμου που χλευαζόταν στην Πατρική Διδασκαλία ως επινόηση του διαβόλου κατά της Αγίας Γραφής αντίθετα επικροτείται σε αυτήν. Ο Χριστιανισμός, συνέχιζε, πίστευε σε ένα ελεύθερο και αυτεξούσιο άτομο και η Γραφή ήταν γεμάτη παραθέματα που στήριζαν μια δημοκρατική ισονομία. Στο τροπάριο της Υψώσεως του Σταυρού υπήρχε και το «Νίκας τοις βασιλεύσι κατά βαρβάρων (δηλ. Τούρκων) δωρούμενος», έλεγε, ολοκληρώνοντας την πολεμική του με επιπρόσθετα επιχειρήματα. Δεν είναι εύκολο να αποτιμήσει κανείς την εμβέλεια αυτής της αντιπαράθεσης. Εύλογη είναι η υπόθεση ότι η κάθε πλευρά διατήρησε τα επιχειρήματά της, με τους αγράμματους Έλληνες χωρικούς να είναι εγγύτερα στον λόγο της επίσημης Εκκλησίας. Εκεί που οι διαφωτιστές έβλεπαν το Πατριαρχείο να συνιστά στους υπόδουλους να φιλούν το χέρι του δυνάστη τους, εκείνο έβλεπε στο δυτικό (καθολικό - προτεσταντικό) σύστημα ελευθερίας μια νόθα κατάσταση που προκαλούσε αναρχία και αναστάτωση και απειλούσε, πιθανόν, να αμφισβητήσει την πολιτική θέση του Πατριαρχείου στο σύστημα άσκησης εξουσίας. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1803, επιτέθηκε ο Κοραής κατά της Τουρκοκρατίας εκθέτοντας σε Γαλλικό κοινό τις προόδους της καταπιεσμένης πατρίδας, καλώντας τους Ευρωπαίους να μην δυσπιστούν προς αυτήν, αλλά να την υποστηρίζουν στον αγώνα που ανέτελλε. Υπογράμμιζε ότι δεν ήταν οπισθοδρομικοί όλοι οι Έλληνες κληρικοί. Ενημέρωνε ότι μέσω του εμπορίου οι Έλληνες συσσώρευαν πλούτη, με τους Οθωμανούς να μην αντιλαμβάνονται, λόγω της οπισθοδρομικότητας και της έμφυτης σε αυτούς καχυποψίας, τις διεθνείς και τοπικές οικονομικές εξελίξεις. Η Ύδρα και η Χίος μεγαλουργούσαν ως τόποι, ο πληθυσμός τους αύξανε, το ίδιο και η μόρφωση των κατοίκων τους. Στην ηπειρωτική Ελλάδα το Σούλι έδινε το παράδειγμα του ελεύθερου φρονήματος. Αν οι συμπάθειες των Ελλήνων πριν το 1789 μοιράζονταν μεταξύ Ρωσίας και Αγγλίας, μετά από εκείνο το σημαδιακό έτος αυτές στράφηκαν προς τους Γάλλους, έλεγε. Οι Έλληνες λόγιοι θεωρούσαν τις γαλλικές προόδους ως επιτυχίες του Διαφωτισμού, είχαν στραφεί προ πολλού στη μόρφωση, πλήθαιναν σε αριθμό και μεταλαμπάδευαν τη γνώση. Είχε έρθει η ώρα να υποστηρίξει η Γαλλική κοινή γνώμη τον δύσκολο αγώνα των Ελλήνων. Γκέοργκ Λούντβιχ φον Μάουρερ σε λιθογραφία του Γκότλιμπ Μπόντμερ, 1836. Θερμός υποστηρικτής του Κοραή και έντονος κριτικός του κλήρου ήταν ο Ανώνυμος Έλλην της Ελληνικής Νομαρχίας (1806, 140).[6] Η ευτυχία του ανθρώπου εξαρτάται από την διοίκηση, ισχυριζόταν, και διαπίστωνε ότι από τη στιγμή που το Βυζάντιο έγινε χριστιανικό περιορίστηκαν, αντί να αυξηθούν, τα μέσα απελευθέρωσης των ανθρώπων (81). Οι επιστήμες μαράθηκαν, τα σχολεία έκλεισαν και ως πρόσφατα (τότε) ήταν τα πονήματα ιερέων τα μόνα κείμενα μελέτης και κατάκτησης του αλφαβητισμού. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν οικτρές με τους γεωργούς να ζουν χειρότερα από τα ζώα (96) και τους τεχνίτες να δουλεύουν 18 ώρες την ημέρα (97). Αιτίες της οπισθοδρόμησης ήταν το αμαθές ιερατείο και η απουσία αρίστων στην κοινωνία (108). Ο Ανώνυμος συνέχιζε την κριτική του κατά του κλήρου (121 επ.) που εμπόδιζε και έκρυβε την οδό της απελευθέρωσης των Ελλήνων (141). Οι νέοι δάσκαλοι του Έθνους (145) ήταν οι ενδιάμεσοι της μέλλουσας πραγματικότητας για τον Ελληνισμό. Το Οθωμανικό κράτος έπνεε τα λοίσθια (163). Σε ό,τι αφορούσε οικονομικά ζητήματα η ανάλυση του Ανώνυμου δεν δείχνει εξοικείωση με τις τότε διεθνώς δεσπόζουσες οικονομικές προσεγγίσεις. Έτσι, ως λόγοι ανομοιότητας μεταξύ ανθρώπων αναγορεύονται η φύση, η ανατροφή και η «τύχη» (19). Σε αυτήν οφείλονται κατά τον Ανώνυμο οι διαφορές μεταξύ πλουσίων και φτωχών! Το χρήμα ήταν «σημεία αριθμητικά» (113), διευκόλυνε απλά τις ανταλλαγές και γεννήθηκε πέραν των αναγκαίων προς το ζην, για την απόκτηση ειδών πολυτελείας (114). Η εφεύρεση των χρημάτων έκανε κακό στους ανθρώπους, και έφθειρε τα ήθη. Το εμπόριο από αυτή την άποψη δεν άνοιγε παραγωγικούς δρόμους. Αντίθετη άποψη εξέφρασε ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης, (μετέπειτα) εκδότης του Λόγιου Ερμή, στην εισαγωγή της μετάφρασης από το ίδιο της Ιστορίας του Εμπορίου του Γιόζεφ Νόβακ (1809). Την προτροπή για την συγκεκριμένη μετάφρασή της έκανε ο Κοραής. Το έργο αυτό είναι το πρώτο βιβλίο - αποθέωση του εμπορίου ως επαγγέλματος και θεμελίου της οικονομικής δραστηριότητας και ευημερίας που κυκλοφορεί στα ελληνικά. Χρηματοδοτημένη από τον παροικιακό εμπορικό κόσμο η δημοσίευση του Νόβακ ήταν μια δήλωση κοινωνικής κυριαρχίας από πλευράς εμπόρων ανεξάρτητα από εθνικότητα και συγκεκριμένο έργο που επιτελούσαν. Παρόμοια λειτουργία εξυπηρέτησε και ο Ερμής ο Κερδώος (1815), η Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια που συνέγραψε και εξέδωσε ο Νικόλαος Παπαδόπουλος. Χρηματοδοτημένο από τους Έλληνες μεγαλέμπορους της Πόλης το έργο αυτό εξυπηρετούσε πολλαπλά επίδοξους εμπόρους ενημερώνοντάς τους μέσα από άπειρα λήμματα για πρώτες ύλες και αντικείμενα πιθανού εμπορικού ενδιαφέροντος. Ταυτόχρονα με την εγκυκλοπαίδεια δημοσίευσε ο ίδιος συγγραφέας την Ερμαθήνη, ήτοι εμπορική σπουδή. Πρόκειται για εκτεταμένη μελέτη που συζητά θεωρητικά θέματα (αν για παράδειγμα βλάπτει ή ωφελεί το εμπόριο την κοινωνία), πριν περάσει σε ειδικά ζητήματα του εξωτερικού και, σε επόμενο τμήμα, του εσωτερικού εμπορίου. Στο καταληκτικό μέρος του βιβλίου συζητούνται γενικότερα προβλήματα ευημερίας της κοινωνίας, ο ρόλος των τραπεζών, όπως και εκείνος της ναυτιλίας, σε συνδυασμό με τις προτεραιότητες του εμπορίου (Γι’ αυτό και για άλλα εγχειρίδια πρακτικών εμπορικών γνώσεων, βλ. Σκλαβενίτης 1990). Συζητώντας τις απαραίτητες δεξιότητες για να προωθηθεί το εμπόριο ο Παπαδόπουλος αναφέρει τον Άνταμ Σμιθ (μεταφράζοντάς τον κατά τη συνήθεια της εποχής ως Σμίθιο) και την σημασία του καταμερισμού εργασίας στην κοινωνία, όρο που ο Παπαδόπουλος μεταγλωττίζει στα ελληνικά ως «πολυχειρία» (131).[7] Κι εδώ όμως, όπως και στην Ελληνική Νομαρχία, η αναφορά δεν συνοδεύεται από κατανόηση του σκεπτικού του Σκώτου κλασικού. Αναφέρεται μεν η πολλαπλασιαστική επίδραση της πολυχειρίας στην παραγωγή, αλλά συνδέεται με πτώση τιμών, χαμηλούς τόκους δανεισμού, χαμηλό κόστος παραγωγής και με ευκολία διάθεσης του προϊόντος. Με άλλα λόγια, η επιχειρηματολογία δεν εντάσσεται στο σύστημα της κλασικής ανάλυσης, αλλά ο καταμερισμός αποτελεί προϋπόθεση φθήνιας και, λόγω αυτής, αισθήματος ευχαρίστησης των καταναλωτών. Συμπερασματικά, στην προεπαναστατική Ελλάδα είχαμε μια κλασική αντιπαράθεση μεταξύ ορθού λόγου και μεταφυσικής που επηρέασε κύκλους διανοουμένων και μορφωμένων Ελλήνων. Στα υπάρχοντα κείμενα βρίσκουμε σε ψήγματα την ανάγκη για κοινωνική χειραφέτηση και τις γενικές αρχές μιας νέας οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, όχι όμως μια συνολική πραγματεία ανάλυσης του παρόντος στον ελληνικό χώρο και προοπτικής του μέλλοντός του. Ο στόχος των διαφωτιστών ήταν η «μετακένωση», στους Έλληνες ενός νέου τρόπου αντίληψης της οικονομικής και πολιτικής ζωής. Πρώτο ζητούμενο ήταν η πολιτική ανεξαρτησία των Ελλήνων, και το τι θα γινόταν στην οικονομία παραπεμπόταν στα μετέπειτα. Γεγονός παρέμεινε ότι οι κατοικούντες τον γεωγραφικό χώρο που τελικά απελευθερώθηκε ήταν παραδοσιακοί αγρότες και όχι κοσμοπολίτες έμποροι. Ως εκ τούτου ήταν πλειοψηφικά προσκολλημένοι στην Ορθοδοξία παρά σε θεωρίες που ακόμα δεν τις είχαν γνωρίσει για να ωριμάσουν μέσα τους. Ο Διαφωτισμός υπέστη συνεπώς μια έκλειψη υποχωρώντας στις πραγματικότητες της συγκρότησης κράτους υπό δεδομένους εσωτερικούς και εξωτερικούς περιορισμούς (Henderson 1970). 5. Η «μακρά» δεκαετία του 1820 Είδαμε παραπάνω ότι η πνευματική κίνηση και οι αναζητήσεις διανοούμενων για την επόμενη «οικονομική μέρα» του Ελληνισμού ήταν αξιοσημείωτες παρότι δεν εμφανίστηκαν στην Ελλάδα συστηματικές εμποροκρατικές, φυσιοκρατικές ή ιδέες της κλασικής πολιτικής οικονομίας. Το 1796 δημοσίευσε ο Δημήτριος Δάρβαρης το Αληθής οδός προς την Ευδαιμονίαν, μετάφραση του Οικονομικού του Ξενοφώντα, θυμίζοντας έτσι την σοφία της Αρχαίας Οικονομικής Σκέψης στους σύγχρονους Έλληνες. Τα πρώτα συντάγματα μετά το 1821 (Επιδαύρου, Άστρους Τροιζήνας) ήταν αποτελέσματα των εκάστοτε συγκεκριμένων συσχετισμών δυνάμεων μεταξύ των επαναστατημένων, εξέφραζαν όμως όλα το αίτημα της ισονομίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ατομικής ιδιοκτησίας. Στην πορεία και μέσω του Ηγεμονικού Συντάγματος του 1832 η χώρα πέρασε σε παντελή στέρηση Συντάγματος ως το 1843, για να κυβερνηθεί απολυταρχικά από Βαυαρούς και τον Όθωνα. Η κατάσταση δεν άλλαξε και πολύ μετά το 1843. Παρά την άρθρωση αντιρρήσεων στον Τύπο και αλλού, η ξενοκρατία ήταν γεγονός, και αυτά συνέβαιναν σε μια εποχή που και στην υπόλοιπη Ευρώπη είχε τεθεί υπό έλεγχο ο εκδημοκρατισμός της κοινωνίας από οπαδούς της απολυταρχίας. Επιστρέφοντας στις αρχές της δεκαετίας του 1820 έχουμε αρχικά την δραστηριοποίηση οπαδών του Τζέρεμυ Μπένθαμ στην Ελλάδα και ανταλλαγής απόψεων του συγκεκριμένου φιλοσόφου με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο (Θεοδωρίδης 1998). Η ωφελιμιστική φιλοσοφία του Μπένθαμ, η αρχή της αναζήτησης της μέγιστης ικανοποίησης με ταυτόχρονη ελαχιστοποίηση του πόνου, και η αναγνώρισή της και από την νομοθεσία, ως πραγματικότητα οικονομικής συμπεριφοράς, δεν ήταν ακόμα κατεστημένη στην βρετανική δημοσιοϋπαλληλία όπως θα γινόταν αργότερα.[8] Ο Μπένθαμ ενδιαφερόταν για την «εξαγωγή» των ιδεών του σε χώρες πέραν της πατρίδας του, οπότε υπήρξαν μεταξύ 1823 και 1826 έντονες ανταλλαγές μέσω αλληλογραφίας και φυσικής παρουσίας στα ελληνικά δρώμενα μπενθαμικών, όπως οι Στάνχοουπ και Μπλάκιερ. Αυτή η αρχικά έντονη παρέμβαση συντηρήθηκε από τις προσπάθειες του Φιλελληνικού Κομιτάτου στο Λονδίνο για την ενίσχυση του αγώνα της ανεξαρτησίας με υλικά μέσα. Έτσι συνάφθηκαν τα δάνεια της ανεξαρτησίας, ενώ στην πορεία και λόγω των πολιτικών εξελίξεων και της «πτώχευσης» του 1827 η επιρροή των μπενθαμικών στην Ελλάδα εξανεμίστηκε.[9] Παράλληλα, με τη διείσδυση του ωφελιμισμού μεταφράζονται τρία γαλλικά συγγράμματα, τα δύο από τα οποία είναι καθαρά οικονομικού περιεχομένου, με έντονο φιλελεύθερο χαρακτήρα. Το πρώτο κυκλοφόρησε το 1825 και αφορούσε τα ατομικά δικαιώματα. Ήταν μεταφρασμένο από τον Φίλιππο Φουρναράκη ο οποίος στην εισαγωγή του θύμιζε την ρήση του Κοραή περί εμπορίου που απελευθέρωνε την Ελλάδα. Ήταν γραμμένο από τον Φρανσουά Ντονού (Pierre Claude François Daunou) και ανέλυε τα ατομικά - προσωπικά δικαιώματα και τον τρόπο που η πολιτεία όφειλε να τα εγγυάται. Τα άτομα μετατρέπονταν από είλωτες και δούλοι σε υπηκόους και πολίτες. Η ασφάλεια προσώπων, ιδιοκτησιών, βιομηχανίας, φρονημάτων και συνειδήσεων αποτελούσε θεμέλιο της νέας τάξης πραγμάτων, ενώ η δικαστική εξουσία έπρεπε να είναι διακριτή και ανεξάρτητη, και οι περιουσίες που δημιουργούνται στην οικονομική ζωή απαραβίαστες. Η ατομική ιδιοκτησία αναγορευόταν από τον Ντονού ως το κατεξοχήν θεμέλιο της ανεξαρτησίας των πολιτών και του κράτους-έθνους. Ο ίδιος ζητούσε η κυβέρνηση να ισοσκελίζει τον προϋπολογισμό της και να περιορίζει την δραστηριότητά της στην οικονομία, να «πάψει να σφίγγει τα δεμένα» κατά την χαρακτηριστική του διατύπωση. Συνιστούσε με άλλα λόγια το laissez-faire. Επόμενη μετάφραση ήταν εκείνη του Γεώργιου Χρυσηίδη το 1828 και αφορούσε το έργο του Σαι (Jean Baptiste Say), Πολιτικής Οικονομίας Κατήχησις, έργο εκλαϊκευτικό και εξαιρετικά διαδεδομένο πανευρωπαϊκά (Tribe 2003). Ο Χρυσηίδης αντιμετώπισε με φαντασία το λεξιλόγιο που καλούνταν να αποδώσει στα ελληνικά και επιφύλαξε πέραν του Σαι εγκώμια στον Σμιθ και τον Σισμοντί. Αφιέρωσε την μετάφρασή του στον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια πιστεύοντας ότι εκείνος θα προσάρμοζε την πολιτική του προς τα όσα εξέθετε ο Σαι. Τα σχέδια όμως του Κυβερνήτη ήταν διαφορετικά και γι’ αυτό η μετάφραση του μεγάλου συγγράμματος του Σαι Πραγματεία της Πολιτικής Οικονομίας από τον Σπυρίδωνα Βαλέτα το 1827 δεν είδε ποτέ το φως της δημοσιότητας (Σκλαβενίτης 1994). Πράγματι ο Καποδίστριας βρέθηκε αντιμέτωπος με τεράστια οικονομικά προβλήματα σε μια ρημαγμένη από τον πόλεμο πατρίδα και επεδίωξε πρακτικές λύσεις σε αυτά. Δυστυχώς αποστρεφόταν ρητά θεωρητικούς οικονομολόγους ως πιθανούς πρακτικούς συμβούλους του και ζητούσε πρακτικούς εκτελεστές εντολών και καλούς διαχειριστές των δημοσίων οικονομικών της χώρας. Όπως έλεγε «ούτε δογματικόν θέλω, ούτε οικονομολόγον (στη γαλλική εκδοχή της επιστολής économe politique) αλλ’ άνδρα εργατικόν».[10] Οι προσπάθειές του έμεναν μετέωρες μεταξύ αγγλογαλλικής εχθρότητας προς το πρόσωπό του και αντίστασης Ελλήνων προυχόντων οι οποίοι φοβούνταν απώλεια των δικαιωμάτων είσπραξης φόρων που είχαν επί Τουρκοκρατίας, που οδήγησαν στη δολοφονία του. Ο πολιτικός αντίπαλος του Καποδίστρια και μετέπειτα δικαστής Αναστάσιος Πολυζωίδης μετάφρασε το 1833 το βιβλίο του Ζοζέφ Ντροζ (Joseph Droz), Πολιτική Οικονομία ήτοι αρχαί της επιστήμης του πλούτου. Το βιβλίο ήταν αφιερωμένο στον Όθωνα, που καλούνταν να ακολουθήσει τα διδάγματά του ως μονάρχης. Ο Πολυζωίδης παραδεχόταν ότι ως τότε δεν είχε σταδιοδρομήσει στην Ελλάδα η επιστήμη του πλούτου, τα Οικονομικά, αλλά εξέφραζε την ελπίδα ότι αυτά θα γίνονταν σύντομα κτήμα του λαού και ότι η μεταφύτευση ορθών ιδεών στην οικονομία θα οδηγούσε σε ευημερία. Στην εισαγωγή του δείχνει εξοικείωση με συγγραφείς και ρεύματα σκέψης σε Αγγλία και Γαλλία. Θεωρεί πατέρα των οικονομικών τον Κεναί, αλλά τονίζει το έργο του Σμιθ και τη σημασία της παραγωγικής εργασίας για τον πλούτο ενός έθνους. Το laissez-faire αναγορεύεται από αυτόν σε αξίωμα ορθής οικονομικής διαχείρισης. Παρά την εντυπωσιακή κυκλοφορία του (500 συνδρομητές περίπου) το βιβλίο του Ντροζ δεν μπορούσε να αξιοποιηθεί από τους Βαυαρούς αντιβασιλείς, οπαδούς της απολυταρχίας, και η ελπίδα του Πολυζωίδη δεν υλοποιήθηκε. Άφησε όμως γόνιμο έδαφος για να καρπίσει στο μέλλον. Χάφστενγκλ, Φραντς- Φρήντριχ Βίλελμ φον Τιρς (1784-1860). Μέχρι το 1833 δεν υπήρχε μελέτη Έλληνα συγγραφέα πριν ή μετά την ανεξαρτησία της χώρας, που να υποδείκνυε τι έπρεπε να γίνει από οικονομικής πλευράς ώστε να ορθοποδήσει το νεοϊδρυθέν κράτος. Αυτό που δεν έγινε από Έλληνα συγγραφέα κατατέθηκε από έναν Γερμανό στη Γαλλική γλώσσα! Ο φιλόλογος Φρίντριχ Τιρς (Friedrich Thiersch), που πολιτογραφήθηκε από τους επαναστατημένους Έλληνες ως Ειρηναίος Θιέρσος, βρέθηκε τα χρόνια του Καποδίστρια αλλά και επί Αντιβασιλείας στην Ελλάδα, έπαιξε ρόλο διαμεσολαβητή στις ελληνικές διαμάχες, κατέγραψε τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της χώρας και έκανε προτάσεις οργάνωσης της οικονομίας με ένα εκτενές σχέδιο οικονομικής ανασυγκρότησης της Ελλάδος, γραμμένο μετά την επιστροφή του στη Γερμανία. Το εκτενές βιβλίο του αποτελεί έργο πρακτικών λύσεων στα προβλήματα της χώρας, λύσεων στηριγμένων στους πλουτοπαραγωγικούς της τομείς, γεωργία, ναυτιλία και εμπόριο. Η αλληλογραφία του με επιλεγμένα πρόσωπα (Thiersch 1866, τ. Β΄, 52-344) πιστοποιεί έναν γνήσιο φιλέλληνα, με ολοκληρωμένο σχέδιο και ισχυρές απόψεις. Οι απόψεις του Τιρς ξεκινούσαν από την ανάγκη να είναι η κεντρική εξουσία ισχυρή επιβάλλοντας νόμο και τάξη. Ασκούσε κριτική στην άποψη ότι οι κοινότητες, η αυτοδιοίκηση και ο τοπικισμός ήξεραν καλύτερα το συλλογικό συμφέρον και η αυτονομία τους εγγυόνταν την ανάπτυξη. Το επόμενο καθήκον ήταν η προαγωγή της γεωργίας που αποτελούσε τον ζωτικότερο οικονομικό κλάδο. Έπρεπε να καταρτιστεί κτηματολόγιο και να δοθούν δικαιώματα ιδιοκτησίας στους ακτήμονες ώστε τα προαχθεί το ατομικό συμφέρον και μέσω αυτού το συνολικό. Υπολόγιζε ότι μόλις το 15% των γεωργών ήταν ιδιοκτήτες της γης τους, ποσοστό ελάχιστο για την ύπαρξη οικονομικής προόδου, που θα ξεκινούσε, κατά την άποψη του, από την επίτευξη σχετικής αυτάρκειας ειδών διατροφής στην χώρα. Θα έπρεπε επίσης να γίνει άμεσα εισαγωγή ζώων για ενίσχυση και ανασυγκρότηση της κτηνοτροφίας. Εμπόριο και ναυτιλία ήταν κλάδοι υψίστης σημασίας για την ανάπτυξη της Ελλάδας και το κράτος θα τους ενίσχυε αν βελτίωνε τις υποδομές σε δρόμους και λιμάνια. Έμπαινε έτσι ζήτημα πόρων για δημόσια έργα, ζήτημα φορολογικού συστήματος. Εδώ δεν ήταν ο Τιρς τόσο διεξοδικός. Η μόνη του αναφορά στο φορολογικό ήταν ότι η φορολογία της αγροτικής παραγωγής έπρεπε να βοηθήσει τον εκχρηματισμό της οικονομίας, να είναι δηλαδή σε χρήμα, και όχι σε είδος. Του ήταν σαφές ότι οι ενοικιαστές των φόρων καταπίεζαν αφόρητα τους αγρότες και συντελούσαν στην αναπαραγωγή δομών της Τουρκοκρατίας. Έκανε επίσης σκέψεις σχετικά με το δημογραφικό, θεωρώντας ότι η πυκνότητα του πληθυσμού ήταν χαμηλή (Petropoulos 1981, 155-175). Στο σημείο αυτό συμφωνούσε με τους Σαινσιμονιστές και ενθάρρυνε την μετοίκηση Ελλήνων στο ελεύθερο κράτος. Στο εξωτερικό εμπόριο ο Τιρς υποστήριζε την ελευθερία του και όχι τον προστατευτισμό, κυρίως για να μην υπάρξουν λόγω εισαγωγής δασμών αντίποινα τρίτων χωρών που θα έθιγαν την ελληνική ναυτιλία. Ένα τελευταίο ζήτημα που τον απασχόλησε, χωρίς και εδώ να δίνει συγκεκριμένες λύσεις, ήταν το νομισματικό. Σαφώς και έπρεπε να εισαχθεί νέο εθνικό νόμισμα αλλά ταυτόχρονα έπρεπε να βρεθεί τρόπος ομαλής συνύπαρξής του με βενετικά, ισπανικά, αυστριακά και τουρκικά νομίσματα. Αν συνέβαιναν τα παραπάνω η Ελλάδα σύντομα θα γινόταν κατά τη γνώμη του κυρίαρχη πολιτικά και οικονομικά στην ΝΑ Μεσόγειο (1972, 252). Συμπερασματικά, το βιβλίο του Τιρς συνιστά την πρώτη σημαντική προσπάθεια καταγραφής δεδομένων, ζητουμένων και προτάσεων για την οικονομική ανάπτυξη της ελεύθερης Ελλάδας. Δυστυχώς, η συμβολή του αγνοήθηκε από τους συμπατριώτες του, που ανέλαβαν τα ηνία της οικονομικο-πολιτικής διακυβέρνησης του τόπου τη χρονιά έκδοσης του βιβλίου. Το ίδιο έτος και εκ μέρους της ελληνικής διανόησης ο Γρηγόριος Παλαιολόγος κατέθεσε μια πρακτική ιδέα: την ίδρυση αγροτικής σχολής στην Τίρυνθα για την διαπαιδαγώγηση των Ελλήνων αγροτών. Πολύ αργότερα, το 1852, ο Παναγιώτης Χαλικιόπουλος ακολούθησε με εμπεριστατωμένη πρόταση αναγόρευσης της ελληνικής γεωργίας ως κλάδου πρωταρχικής σημασίας για τη χώρα, χωρίς όμως και αυτός να εισακουστεί από την οικονομική πολιτική της εποχής. (Συρμαλόγλου 2016, 39-49). Στις αρχές της δεκαετίας του 1830 εγκαταστάθηκαν Σαινσιμονιστές στην Ελλάδα με επικεφαλής τον Γκυστάβ Ντεστάλ (Gustave d’Eichtal) και επεδίωξαν να υλοποιήσουν στην Ελλάδα την σαινσιμονική διδασκαλία. Ο Σαιν Σιμόν διατύπωσε, όπως είναι γνωστό, μια ουτοπία περί συγκεντρωτικής κοινωνικής οργάνωσης με βάση την εκβιομηχάνιση που θα αντικαθιστούσε στην κοινωνία τον χριστιανισμό ως πίστη. Η διδασκαλία του βρήκε πολλούς φανατικούς υποστηρικτές που ως απόστολοι μετέφεραν τις ιδέες του δασκάλου σε όλη την Ευρώπη. Έτσι έγινε και στην Ελλάδα, σχετικά σύντομα, όμως όπως συνέβη και με τους Μπενθαμικούς, και μη βρίσκοντας ελεύθερο πεδίο δράσης στην Ελλάδα του Όθωνα, απογοητεύτηκαν, εγκαταλείποντας την προσπάθεια και την χώρα. Ο Ντεστάλ, πολιτικός σύμμαχος του Κωλέττη, διορίστηκε στο γραφείο Πολιτικής Οικονομίας και ανέλαβε να καταστρώσει και να υλοποιήσει το θέμα της ατομικής ιδιοκτησίας της γης. Η ιδέα του ήταν οι γαίες να μοιραστούν σε Έλληνες αγωνιστές, αλλά και σε ξένους κεφαλαιούχους που θα έρχονταν να εγκατασταθούν στη χώρα. Η εφαρμογή του σχεδίου του αντιστρατευόταν τα σχέδια της αντιβασιλείας. Ο νόμος περί προικοδότησης του 1835 έδωσε ιδιοκτησία σε περιορισμένο αριθμό αγωνιστών και η όλη διαδικασία σταμάτησε για πολιτικούς λόγους τη συμμαχία αντιβασιλείας με προεστούς - ενοικιαστές φόρων. Σε σχετικό βιβλίο (που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1886) ο Ντεστάλ περιέγραφε την ελληνική οικονομία, τις καταστροφές της δεκαετίας του 1820 (28) και την καταχρέωση των κατοίκων των Αθηνών μετά μια δεκαετία ένοπλου αγώνα. Περιέγραφε το σχέδιο μεταφοράς εποίκων στην Ελλάδα ως βάση συμμαχίας Γαλλίας με Αγγλία περί το Ανατολικό Ζήτημα γενικά. (45). Μετά τους Νόμους περί Φτωχών στην Αγγλία το 1834, ανέμενε ότι πολλοί φτωχοί και μη πλέον υποστηριζόμενοι από δημόσια βοήθεια εκεί, θα δέχονταν να έρθουν στην Ελλάδα. Ο Ντεστάλ τους προόριζε για περιοχές της Ηλείας και της Μεσσηνίας (46), παραδεχόταν όμως ότι είναι «δύσκολος η σύστασις ξένων αποικισμών εν Ελλάδι». «Οι Έλληνες δεν αγαπούν τους ξένους», έλεγε (69). Παράλληλα καυτηρίαζε την τότε σε εξέλιξη δήωση των μοναστηριών υπογραμμίζοντας ότι τα είχαν σεβαστεί οι Οθωμανοί και τα περιφρονούσαν και καταπατούσαν οι Βαυαροί (75). Εντύπωση του έκανε η εκ περιτροπής καλλιέργεια καλών κομματιών γης από τους χωρικούς, αντί της χρήσης κοπριάς ως λιπάσματος, παρά την ύπαρξή της (71). Αυτό απεδείκνυε την άγνοια των αγροτών για σημαντικά ζητήματα που τους αφορούσαν. Το ίδιο έκπληκτος ήταν όταν έβλεπε αρρώστους να «διαβάζονται» από παπά για να γίνουν καλά, αντί να τύχουν ιατρικής φροντίδας (85). Ποιο έθνος βρέθηκε ποτέ στην κατάσταση της Ελλάδας, αναρωτιόταν (81), και υποστήριζε την παροχή πάσης φύσεως βοήθεια σε αυτή. Το εγχείρημα των Σαινσιμονιστών να «εξαγάγουν» την ιδεολογία τους μπορεί να απέτυχε, ο ίδιος ο Ντεστάλ όμως έγινε μετά το 1835, πρωτοπόρος της καλλιέργειας των ελληνογαλλικών σχέσεων όταν επέστρεψε στη Γαλλία, και ως τον θάνατό του. 6. Καμεραλισμός Όπως είδαμε η όποια διάδοση ιδεών ενός γαλλικής προέλευσης οικονομικού φιλελευθερισμού ως το 1833, υποχώρησε όταν προέκυψε η Βαυαροκρατία στην Ελλάδα.[11] Η Αντιβασιλεία, που ανέλαβε τις τύχες της χώρας αμέσως μετά, είχε το προνόμιο ότι μπορούσε να στηριχτεί στα εμπειρικά δεδομένα και τις προτάσεις της ενδελεχούς διερεύνησης της χώρας από τον Τιρς. Όμως οι αντιβασιλείς ήταν εγγύτερα σε οργανικές θεωρίες περί κράτους, όπως των Τιμπώ και Μάουρερ, που άρεσαν περισσότερο σε απόλυτους μονάρχες, σε αντίθεση με την συγγένεια των απόψεων του Τιρς με την Γερμανική Ιστορική Σχολή του Σαβινύ. Έτσι, «εισέβαλε» στην Ελλάδα μετά το 1830 ο γερμανικός καμεραλισμός, μια ιδιόμορφη οικονομικο-διοικητική αντίληψη, που άνθισε στα επιμέρους κράτη του γερμανικού χώρου από τον 17ο αιώνα και εξελίχθηκε εκεί σε πανεπιστημιακή εξειδίκευση από το 1727 και εξής.[12] Ο καμεραλισμός δεν ήταν μια ολοκληρωμένη οικονομική θεωρία, αλλά μια διοικητική πρακτική περί του καλύτερου τρόπου εξασφάλισης πόρων και χρήματος για τον βασιλιά, μια επιστήμη της (οικονομικής) αστυνόμευσης και της εξεύρεσης πόρων για τον ηγεμόνα. Οι καμεραλιστές, πάντα εργαζόμενοι σε χώρο πλησίον του βασιλέα / πρίγκιπα / φεουδάρχη / απόλυτου μονάρχη, αποτελούσαν με σημερινή ορολογία τους λογιστές του, τους ταμίες, τους γραφειοκράτες, που εξουσίαζαν αδιάκριτα αγρότες, εμπόρους, βιοτέχνες και βιομηχάνους, υπό τη δικαιοδοσία του άρχοντα. Όπως στα γερμανικά κράτη μετά την τελωνειακή τους ένωση το 1834, έτσι και στην Ελλάδα, ο καμεραλισμός σταδιακά υποχώρησε μετά το 1862, αφήνοντας ωστόσο πίσω του μια διαχειριστική - διοικητική προσέγγιση των οικονομικών προβλημάτων. Οι αντιβασιλείς έδωσαν έμφαση στην τάξη και την ασφάλεια του μονάρχη ξοδεύοντας την πρώτη δόση του δανείου των Μεγάλων Δυνάμεων στην χρηματοδότηση βαυαρικής μοναρχικής φρουράς, και όχι στην προαγωγή της οικονομίας του βασιλείου. Η διανομή γαιών το 1835 ήταν, όπως είδαμε, περιορισμένη, δεν καταρτίστηκε κτηματολόγιο, και συνεχιζόταν η φορολογία μέσω ενοικιαστών και σε είδος, που εξασφάλιζε πολιτική συμμαχία θρόνου - προυχόντων, αλλά αντιστρατευόταν τον εκχρηματισμό της παραγωγής και την διείσδυση της αγοράς στις συναλλαγές. Από τις διαρκείς διαφωνίες και διχογνωμίες μεταξύ των αντιβασιλέων νικητής βγήκε ο Άρμανσμπεργκ. Ο Μάουρερ που έπεσε σε δυσμένεια και αποχώρησε, καυτηρίασε την έλλειψη της παραμικρής προόδου στα οικονομικά ζητήματα από τον Άρμανσμπεργκ που ήταν υπεύθυνος για αυτά (Μάουρερ 1835, 344-358 και 585-605). Ο Άρμανσμπεργκ, υποστηρικτής της Γερμανικής Τελωνειακής Ένωσης (Zollverein) στη Βαυαρία, αλλά αδιάφορος για τα οικονομικά της Ελλάδας, επιβίωσε χάρις στην ικανότητά του να γεφυρώνει αγγλικά συμφέροντα με προτεραιότητες της αντιβασιλείας. Οι αντιβασιλείς είχαν ως προτεραιότητα την εξασφάλιση νόμου και τάξης, και της εγκαθίδρυσης μονοπωλίου άσκησης έννομης βίας από τους Βαυαρούς. Δημιουργήθηκε νέος στρατός, χωροφυλακή, και για τον κατευνασμό των αποστρατευμένων ατάκτων συγκροτήθηκε η Φάλαγγα που έγινε χώρος ρουσφετολογικών διορισμών. Παράλληλα συνεχίστηκε η προσπάθεια οργάνωσης του κράτους, εισήχθη Ποινικός Κώδικας και Δικονομία, καταστρώθηκε Οργανισμός Δικαστηρίων και συμβολαιογραφείων, ιδρύθηκε το Συμβούλιο Επικρατείας (ως συμβουλευτικό όργανο στην υπηρεσία του μονάρχη), επανήλθε στην έννομη τάξη η Εξάβιβλος Αρμενόπουλου από την εποχή του Βυζαντίου (αντί της αναγνώρισης του επικρατούντος εθιμικού δικαίου) με στοιχεία του τότε ισχύοντος γαλλικού εμπορικού κώδικα. Έγινε εισαγωγή νέας δραχμής, χωρίς όμως την απαραίτητη υποστήριξη με αποτέλεσμα την νομισματική τελμάτωση. Από τα παραπάνω, γίνεται σαφής η καμεραλιστική προσέγγιση της εκ των άνω δημιουργίας δομών άσκησης συγκεντρωτικής πολιτικής εξουσίας και ελέγχου της κοινωνίας. Ο ρομαντικός εθνικισμός του Χέρντερ και η ανάγκη ασφάλειας και κατίσχυσης του βασιλιά θεμελιώνουν το πρότυπο βασίλειο (Σκοπετέα 1988). Πιερ Κλοντ Φρανσουά Ντονού, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Καθοριστική συνέπεια για τα επόμενα είχε η δειλή διανομή γης, κυρίως προς αγωνιστές του ’21, με τον νόμο περί προικοδότησης του 1835 και η διατήρηση σε κρατική ιδιοκτησία γαιών και φυτειών. Απώτερος σκοπός της πολιτικής αυτής ήταν οι πρόσοδοι του μονάρχη. Αυτή η κίνηση όμως επιβράδυνε τη διείσδυση ατομικής ιδιοκτησίας στη γη και καθυστέρησε σε βάθος χρόνου την ανάπτυξη της χώρας. Με τον Νόμο του 1837 περί ενίσχυσης της βιομηχανίας γινόταν αποδοχή της θεωρίας του συγκριτικού πλεονεκτήματος (άρνηση βοήθειας προς νεοϊδρυόμενες επιχειρήσεις αν τα τελικά τους προϊόντα επρόκειτο να είναι ακριβότερα από ομοειδή εισαγόμενα). Ο Βρετανός Ρικάρντο κατανικούσε δηλαδή τον Γερμανό Λιστ που τόσο καλά γνώριζαν οι Βαυαροί. Αναφερθήκαμε παραπάνω στο νομισματικό ζήτημα. Προσπάθειες επιβολής της δραχμής ως νομίμως κυκλοφορούντος νομίσματος ξεκινάνε μόλις το 1842, με τη δημιουργία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (Στασινόπουλος 2000). Οι δραχμές που κόβονται έχουν κατά παραβίαση κάθε ευρωπαϊκής πρακτικής ενσωματωμένο 100% το πολύτιμο μέταλλο, δηλαδή δεν συμπεριλαμβάνουν έξοδα κοπής, οπότε εξαφανίζονται από την κυκλοφορία. Κι εδώ δηλαδή παρατηρούνται βλαβερές συνέπειες για τον εκχρηματισμό της οικονομίας. Στη συνέχεια, αντί αλλαγής της πολιτικής αυτής, και προφανώς λόγω άγνοιας βασικών αρχών της νομισματικής θεωρίας παύουν να κόβονται δραχμές. Τελικά η νομισματική αυτή αναρχία και υπονόμευση των ανταλλαγών θα ξεπεραστεί μετά από αρκετές δεκαετίες δράσης της Εθνικής Τράπεζας. Συμπερασματικά, η αντιβασιλεία διαμόρφωσε πολιτική για το άμεσο παρόν επικεντρωμένη σε διοικητικά και οργανωτικά θέματα. Ήταν βραχέων οριζόντων. Στον οικονομικό τομέα, δεν έγινε καμία ρηξικέλευθη ενέργεια. Λογοδοσία της αντιβασιλείας δεν υπήρξε. Ούτε μέριμνά της για το μέλλον. Έτσι τα φορολογικά έσοδα παρέμειναν σταθερά περί τα 12,5 εκατ. δραχμές τον χρόνο και τα έξοδα εξίσου σταθερά περί τα 14 εκατ. δραχμές (Αμπού [1855] 1972, 202). Τα κρατικά ελλείμματα διευρύνονταν διαρκώς καλυπτόμενα εν μέρει από το δάνειο των Μεγάλων Δυνάμεων, πράγμα που οδήγησε τον Αμπού στη γνωστή του απόφανση ότι η Ελλάδα «ζει σε πλήρη χρεωκοπία από την ημέρα που γεννήθηκε» (About 1854, 200). Την δημοσιονομική αναρχία στη χώρα επιβεβαίωνε και ο Strong (1842). Συμπληρωματικά, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι μεταξύ 1826 και 1844 σπούδασαν στο Μόναχο 98 φοιτητές, 14 από τους οποίους πήραν και διδακτορικό. Αυτοί επέστρεψαν και στελέχωσαν την ελληνική δημόσια διοίκηση, μεταλαμπαδεύοντας το πνεύμα του γερμανικού καμεραλισμού στην ελληνική διοικητική πρακτική (Kotsowilis 1995). Με άλλα λόγια, οι βάσεις που τέθηκαν επί αντιβασιλείας και η νοοτροπία διοίκησης της οικονομίας της χώρας με νομικές ρυθμίσεις έμελλε να ενσωματωθούν στον τρόπο διαχείρισης από τους Έλληνες και το αποτέλεσμα για τη χώρα ήταν μια βασανιστική καθημερινότητα που θα άλλαζε στο μέλλον μετά την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας. Με άλλα λόγια, αντί της οικονομικής προόδου και ανάπτυξης, ο Όθωνας στήριξε την πολιτική του επιβίωση στην ενθάρρυνση της εξάπλωσης των ορίων του πρότυπου βασιλείου του, που ήταν μύχιος πόθος των μη εχόντων ακόμα πλήρη αστικά δικαιώματα Ελλήνων πολιτών. Όμως, η ενθάρρυνση αυτή στερείτο πολιτικού ορθολογισμού και συμμαχιών μεταξύ Όθωνα και εγγυητριών δυνάμεων. Με την έννοια αυτή, ήταν καταδικασμένη να μην υλοποιηθεί, με δυσμενή τελικά αποτελέσματα για την παραμονή στην εξουσία του Όθωνα ως βασιλιά της Ελλάδας. Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο και την επιβολή Οικονομικού Ελέγχου στην Ελλάδα οι ημέρες του Όθωνα στον θρόνο της Ελλάδας ήταν μετρημένες (Laskaridis, Syrmaloglou 2019). Ο καμεραλισμός βέβαια είχε στο μεταξύ σφραγίσει έντονα την προσέγγιση της ελληνικής δημοσιοϋπαλληλίας σε οικονομικά ζητήματα. Η οικονομία αναπτυσσόταν, όπως είπαμε με χαμηλούς ρυθμούς στο πλαίσιο μιας κατώτερης των περιστάσεων διοικητικής πρακτικής. Ο καμεραλισμός δεν άφησε στην Ελλάδα σπουδαία βιβλιογραφικά αποτυπώματα. Με εξαίρεση τα βιβλία που προαναφέρθηκαν, δεν υπήρξαν φυλλάδια, μονογραφίες, γραπτά τεκμήρια των διαμορφωτών πολιτικής. Ο καμεραλισμός δεν εισήχθη στο «Οθώνειο Πανεπιστήμιο» ως πανεπιστημιακός κλάδος. Αποτέλεσε απλώς μια πρακτική, και αυτή η διάσταση μας φέρνει στη διάκριση μεταξύ «καλού» και «κακού» καμεραλισμού, την οποία έκανε στο έργο του ο Wakefield (2012). Κατ’ αυτόν, ο καλός καμεραλιστής δεν καταγράφει απλώς και δεν διαχειρίζεται το υπάρχον. Προσπαθεί να βελτιώσει και να αυξήσει το απόθεμα πλούτου, από το οποίο θα αντλήσει προσόδους για το αφεντικό του. Χρησιμοποιεί αριθμούς και επεξεργάζεται εμπειρικά δεδομένα ώστε να θερίσει τη σπορά της πρόνοιας, που ο ίδιος εμφυτεύει στην οικονομία. Δεν διαχειρίζεται απλά τις δαπάνες, αλλά βελτιώνει τις πηγές προσόδων. Ο κακός καμεραλιστής, αντίθετα, κάνει μια απλή διαχείριση του υπάρχοντος, χωρίς φαντασία ή καινοτομία στην καθημερινότητά του. Εξασφαλίζει την παραμονή του στους προθαλάμους του ηγεμόνα μέσα από ίντριγκες και κολακείες. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι επιστημονικοί / πανεπιστημιακοί στυλοβάτες του καμεραλισμού, όπως οι Γιούστι (Justi) στον 18ο αιώνα και Μπέχερ (Becher) στον 17ο, διακρίνουν καλούς και κακούς εφαρμοστές της θεωρίας τους. Η μετριότητα των διαχειριστών, η πιθανή τους τάση για διαφθορά, και η ανθρώπινη μικρότητα, κρύβονται παντού. Υπάρχουν διεφθαρμένοι διαχειριστές της περιουσίας του ηγεμόνα, που είτε τον εξαπατούν (αν εκείνος τους έχει πλήρη εμπιστοσύνη), είτε κακοδιαχειρίζονται τα περιουσιακά στοιχεία υπό τη διαχείρισή τους. Μπορεί επίσης να είναι υπάλληλοι καλών προθέσεων, αλλά ανεπαρκών προσόντων. Έλλειψη αξιοκρατικών κριτηρίων και μετρήσιμων στόχων, προσωπικές σχέσεις και εξαγορά εμπιστοσύνης συγκαλύπτουν τις ανεπάρκειες πολλών καμεραλιστών. Αυτός είναι ο κακός καμεραλισμός. Για τους λόγους που προαναφέρθηκαν θεωρούμε την περίπτωση της Ελλάδας επί Όθωνα ένα παράδειγμα κακού καμεραλισμού. 7. Ιωάννης Σούτσος Ο Ιωάννης Σούτσος, γιος Φαναριωτών, με πατέρα βραχύβιο ηγεμόνα της Μολδαβίας, σπούδασε σε Γενεύη και Παρίσι κοντά στον Πελεγκρίνο Ρόσσι και πιθανόν και στον Ζαν Μπατίστ Σαι. Διορίστηκε το 1837 καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και δίδαξε (με μικρά διαστήματα διακοπών όταν αναλάμβανε άλλα δημόσια καθήκοντα) ως το θάνατό του το 1890. Ενεργοποιήθηκε για βραχέα διαστήματα στο Γραφείο Δημοσίας Οικονομίας την εποχή του Ντεστάλ και κατά τη μεταπολίτευση ερχόμενος έτσι σε επαφή με τα άμεσα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας που σημάδεψαν το συγγραφικό του έργο. Πρωτοεμφανίστηκε ως συγγραφέας στη δημόσια ζωή το 1843, όταν πρότεινε (προς τιμήν του, μόνος αυτός, σε ένα απολυταρχικό περιβάλλον) ένα δημοκρατικό σχέδιο συντάγματος πλησίον του (ισχύοντος τότε) Βελγικού, συντάγματος που έδινε πρωτοκαθεδρία σε μια κοινωνία πολιτών και σε οικονομικές ελευθερίες. Υποστήριζε την διανομή της γης στους ακτήμονες και την εισαγωγή θεσμών φιλελεύθερης διακυβέρνησης. Οι προτάσεις του δεν έγιναν ως γνωστόν δεκτές και ο Όθωνας στην πορεία καταπάτησε το (συντηρητικότερο) σύνταγμα που είχε αποδεχθεί. Από το 1847 και εξής άρχισαν οι δημοσιεύσεις του, που τον ανέδειξαν ως κορυφαίο απόστολο του οικονομικού φιλελευθερισμού στην Ελλάδα. Το 1851 εξέδωσε την Πραγματεία περί παραγωγής και διανομής του πλούτου, σύγγραμμα 480 σελίδων που συνοψίζει στα βήματα του Σαι τη γαλλική φιλελεύθερη προσέγγιση στα οικονομικά ζητήματα. Η Οικονομική ορίζεται ως μικτή, δυναμική και πειραματική επιστήμη με δυο στόχους, τη διευκόλυνση δημιουργίας πλούτου από τη μια και την «ολομελή ανάπτυξη», την προκοπή όλων των κοινωνικών τάξεων σε μια χώρα (δ-ε) από την άλλη. Στο εγχειρίδιο αυτό εξαντλούνται όλα τα ζητήματα παραγωγής και διανομής με διαρκείς αναφορές στα της Ελλάδος και τονίζεται η ανάγκη θεσμικών μεταρρυθμίσεων, θέμα στο οποίο ο Σούτσος επανέρχεται με την μεταπολίτευση και την έκδοση του έργου Δοκίμιον περί Οικονομικών Μεταρρυθμίσεων (1863). Ενδιάμεσα, το 1861, σε άρθρο του στο Journal des Economistes (Soutzo 1861) απέρριψε ρητά την θεωρία διανομής του Ρικάρντο ως καθαρά θεωρητική κατασκευή και ασυμβίβαστη με την ελληνική εμπειρική πραγματικότητα. Ήταν οπαδός της Μεγάλης Ιδέας και το 1853 και ενώ ξέσπαγε ο Κριμαϊκός πόλεμος αντέκρουσε με έντονο τρόπο στη μελέτη του Απάντησις προς Ανατολικόν μελέτη - πρόταση ανώνυμου, αλλά επιφανούς συγγραφέα που πρότεινε την συγκυβέρνηση Οθωμανών με Ελλάδα αντί του στόχου της Μεγάλης Ιδέας. Ο Σούτσος ήταν εξαιρετικά κριτικός κατά της κατευναστικής πολιτικής των Αγγλογάλλων προς τους Οθωμανούς και τόνιζε ότι οι θεσμοί της τουρκικής απολυταρχίας δεν συμβάδιζαν με εκείνους της Ελλάδας, καθώς και τις βλέψεις της ως πολιτισμένης χώρας. Σε συναντήσεις του με τον κλασικό οικονομολόγο Νασσάου Σήνιορ (1858, 351, πβ. και Ψαλιδόπουλος 1999) που επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1858 όρισε με ακρίβεια αστοχίες και σφάλματα της οικονομικής πολιτικής στο φορολογικό και νομισματικό ζήτημα εκφράζοντας παράλληλα αισιοδοξία για τα επόμενα χρόνια. Στο Εγχειρίδιον δημοσιονομίας του 1864 επιχείρησε να τεκμηριώσει θεωρητικά την σφαίρα δράσης του Δημοσίου στην οικονομία κάνοντας αναφορές στην ελληνική περίπτωση. Ακολούθησε η Πλουτολογία σε δύο τόμους το 1868. Σύμφωνα με όλες τις πηγές ήταν εξαιρετικός καθηγητής με μεγάλη απήχηση στους νέους Έλληνες νομικούς. Με τους υπηρετούντες υφηγητές (Α. Οικονόμο, Σ. Τρικαλιώτη και Τ. Αδαμόπουλο) έφτιαξε μια παράδοση κριτικής θεώρησης των πεπραγμένων της ελληνικής οικονομικής πολιτικής, που έμελλε να κορυφωθεί μετά το 1868 και ειδικότερα μετά το 1876. Πίστευε ότι η ασκούμενη πολιτική, ειδικότερα τα ελλείμματα του προϋπολογισμού και η έλλειψη μετατρέψιμου νομίσματος αποτελούσαν εμπόδιο στην οικονομική απογείωση της Ελλάδας. Η παράδοση αυτή πέρασε στην ιστορία με τον θάνατό του το 1890. 8. Συμπερασματικές παρατηρήσεις Όπως είδαμε, η οικονομική σκέψη στην Ελλάδα αρχικά περιορίστηκε στον τονισμό του ρόλου των εμπόρων και του εμπορίου γενικά, χωρίς να συνδέσει την οικονομική ισχύ της εμπορικής τάξης με θεωρίες πλεονασματικού εμπορικού ισοζυγίου και συγκρότησης κράτους υποβοηθητικού των προσπαθειών εμπόρων και εφοπλιστών. Η Ελλάδα δεν γνώρισε περίοδο εμποροκρατίας. Παράλληλα, διεξήχθη έντονος αγώνας μεταξύ διαφωτιστών / οπαδών της ανεξαρτησίας και Πατριαρχείου / προαγωγού της υπακοής στον τύραννο. Με το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821 πήραν τα όπλα τον πρώτο ρόλο και η χώρα οδηγήθηκε μέσα από νίκες, εμφυλίους, εξωτερική παρέμβαση και δολοφονίας του Κυβερνήτη της στην Βαυαροκρατία. Οι ιδέες του γαλλικού φιλελευθερισμού προτάθηκαν μέσα από μεταφράσεις ως πιθανά θεμέλια άσκησης οικονομικής πολιτικής. Ωφελιμισμός και βιομηχανοκρατία προτάθηκαν επίσης από ξένους φιλέλληνες / συμβούλους ως ιδέες διαχείρισης του τότε παρόντος. Δυστυχώς, η Ελλάδα έζησε, μεταξύ 1833 και 1862, έναν καμεραλισμό βαυαρικής καταγωγής, κατώτερο των προσδοκιών της κοινωνίας, μια πρακτική διαχείρισης του παρόντος στον χαμηλότερο δυνατό παρονομαστή. Θα μπορούσε βέβαια να ισχυριστεί κανείς ότι αυτό ήταν το μέγιστο που μπορούσε να προσφέρει η συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία σε έναν ελληνικό πληθυσμό ανήμπορο να εκφράσει πλήρως τις δημοκρατικές του προτεραιότητες, που ζούσε με τα δικά του οράματα και μια διεθνή πολιτική πραγματικότητα στην περιοχή της Μεσογείου που ήταν στενά συνυφασμένη με το Ανατολικό Ζήτημα. Η Ελλάδα έχασε πολύτιμο χρόνο για την οικονομική της ανάπτυξη τον 19ο αιώνα από την απουσία ουσιαστικής μέριμνας για το αγροτικό, το φορολογικό και το νομισματικό ζήτημα από τους αντιβασιλείς, τον Όθωνα και την τότε ελληνική πολιτική ελίτ. Ο καμεραλισμός δεν ενίσχυσε τελικά τον θρόνο του Όθωνα και έσβησε χωρίς να πετύχει την οικονομική πρόοδο της χώρας. Άφησε ωστόσο έντονο το αποτύπωμά του στη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους με τη σκυτάλη να περνάει σε μια νέα γενιά πολιτικών. Ενώ στο Πανεπιστήμιο Αθηνών άνθησαν απόψεις του τότε γαλλικού οικονομικού φιλελευθερισμού με κύριο εκφραστή τον Ιωάννη Σούτσο, η οικονομική πολιτική των Τρικούπη - Δηλιγιάννη και ως τα τέλη του αιώνα ήταν –παρά την κριτική φιλελεύθερων οικονομολόγων - διανοουμένων– διαχειριστική / βουλησιαρχική. Σταδιακά, η οικονομική σκέψη στην Ελλάδα πέρασε με αργούς ρυθμούς, μετά το 1880, στην επιρροή της Γερμανικής Ιστορικής Σχολής, λόγω της μαζικής μετάβασης Ελλήνων σπουδαστών στη Γερμανία μετά το 1871. Στο μεταξύ η χώρα οδηγήθηκε στην πτώχευση του 1893, στην ταπεινωτική ήττα και τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο το 1897-1898. Η διδασκαλία της κλασικής πολιτικής οικονομίας ως σύνολο δεν τελεσφόρησε, αφού άλλωστε δεν ήταν ακόμα γνωστή, ούτε προαγόταν από κάποιους διανοούμενους ή ανθρώπους της πράξης. Η αισιοδοξία ότι η πολιτική αναγέννηση της Ελλάδας από τον στυγνό Οθωμανικό ζυγό θα έφερνε με φυσικό τρόπο την οικονομική ευημερία και πρόοδο της χώρας, ακόμα και αν δεν ήταν γνωστά τα (μελλοντικά της) σύνορα λειτουργούσε ως αναβλητική παρότρυνση για αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, που θα προήγαγαν τον καπιταλισμό στη χώρα. Σε τελική ανάλυση, ο αγώνας της ανεξαρτησίας ήταν ξεσηκωμός καταπιεσμένων χριστιανών για την κατάκτηση στοιχειωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η τάξη των εφοπλιστών και εκείνη των εμπόρων, όπως ήδη είπαμε, δεν είχε ακόμα (οικονομικό) σχέδιο ανάπτυξης της χώρας. Δεν εμφανίστηκε κανείς στο όνομά τους να προτείνει την οικονομική οργάνωση του τόπου σύμφωνα με συγκεκριμένα πρότυπα. Η εγγύηση της ελληνικής ανεξαρτησίας από τις Μεγάλες Δυνάμεις σε συνδυασμό με το δάνειο προς τον Όθωνα κράτησαν το Βασίλειο της Ελλάδας σε χαμηλή οικονομική πτήση όλο τον 19ο αιώνα. Η ιστορία της οικονομικής σκέψης στην Ελλάδα του 19ου αιώνα μαρτυρά αρχικά την κυριαρχία θρησκευτικών ερμηνειών περί τον οικονομικό βίο, στην πορεία εφαρμογή καμεραλισμού και στη συνέχεια επικράτηση στον χώρο της διανόησης ενός γαλλικής προέλευσης φιλελευθερισμού πριν γίνουν και στην Ελλάδα δημοφιλείς οι ιδέες της Γερμανικής Ιστορικής Σχολής. Για γεωγραφικούς και ιστορικούς λόγους, η Ελλάδα δεν γνώρισε εμποροκρατία (ούτε βέβαια φυσιοκρατία) και δεν γνώρισε ούτε την κλασική πολιτική οικονομία στον καιρό της. Μεταφράσεις των κλασικών έγιναν μόλις στη δεκαετία του 1930 ως θεωρητικό αντίβαρο στα τότε επικρατούντα δόγματα της Γερμανικής Ιστορικής Σχολής. Οι συνέπειες αυτού του ζητήματος ξεφεύγουν ωστόσο από τα όρια της παρούσας εργασίας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α) Ελληνόγλωσση: Άνθιμος (Πατριάρχης Ιεροσολύμων) (1798), Διδασκαλία Πατρική, Κωνσταντινούπολη: Ιωάννης Πογώς. Ανώνυμος ο Έλλην (1806), Ελληνική Νομαρχία ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας, Ιταλία. Αμπού, Εντμόντ [1855] (1972), Η Ελλάδα του Όθωνος. Η σύγχρονη Ελλάδα, μτφρ. Σ. Σπήλιος, εισ.-επιμ.-σχόλια Τάσος Βουρνάς. Αθήνα: Τολίδης. Αργυροπούλου, Ρωξάνη (1995), Η φιλοσοφική σκέψη στην Ελλάδα, Αθήνα: Γνώση. Γεδεών, Μ. Ι. (2010), Η πνευματική κίνηση του γένους κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, Αθήνα: Ερμής. Daunou, Pierre Claude François [1819] (1825), Δοκίμιον περί των προσωπικών ασφαλειών, μτφρ. Φ.Φ. [Φ. Φουρναράκης], Παρίσι. d'Eichtal, Gustave [1866] (1974), Οικονομική και Κοινωνική Κατάσταση στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση, επιμ. Θ. Χ. Παπαδόπουλος. Αθήνα: Μπάυρον. Droz, Joseph F. X. [1829] (1833), Πολιτική Οικονομία ήτοι αρχαί της επιστήμης του πλούτου, μτφρ. Αναστάσιος Πολυζωίδης, Ναύπλιο: Εκ της Τυπογραφίας Κ. Τόμπρα, Κ. Ιωαννίδου, και Γ. Αθανασιάδου Μελισταγούς. Θεοδωρίδης, Γ. (1998), Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και η δράση του, αδημοσίευτη διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Κοινωνιολογίας Κιτρομηλίδης, Πασχάλης Μ. (1999), Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα: ΜΙΕΤ. Κοραής, Αδαμάντιος (1798), Αδελφική Διδασκαλία προς τους ευρισκομένους κατά πάσαν την οθωμανικήν επικράτειαν Γραικούς, Ρώμη. Κοραής, Αδαμάντιος (1803), Υπόμνημα περί της παρούσης καταστάσεως του πολιτισμού εν Ελλάδι. Κουντούρης, Μάνος (1998), Η εξέλιξη της οικονομικής σκέψης στην Ελλάδα: 1837-1942, Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μάουρερ, Γκέοργκ Λούντβιχ [1835] (1976), Ο ελληνικός λαός, μτφρ. Όλγα Ρομπάκη, εισ.-επιμ.-σχόλια Τάσος Βουρνάς. Αθήνα: Τολίδης. Παλαιολόγος, Γρηγόριος (1833-1835), Γεωργική και οικιακή οικονομία, Ναύπλιο: Βασιλική Τυπογραφία. Παπαγεωργίου Κωνσταντίνος (επιμ.) (2012), Ο Ιερεμίας Μπένθαμ και η Ελληνική Επανάσταση, Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων. Παπαδόπουλος, Νικόλαος (1815-17), Ερμής ο Κερδώος ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαίδεια, Βενετία: Νικόλαος Γλυκύς. Πέτρου, Ιωάννης Σ. (1992), Εκκλησία και Πολιτική στην Ελλάδα (1750-1909), Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κυριακίδη. Πιζάνιας, Πέτρος Θ. (2014), Η Ιστορία των Νέων Ελλήνων. Από το 1400 έως το 1820, Αθήνα: Εστία. Πιπινέλης, Παναγιώτης N. (1932), Η μοναρχία εν Ελλάδι, 1833-43, Εν Αθήναις: Τυπογραφείον Βάρτσου Β. Ιωάννου. Say, Jean-Baptiste [1803] (1828), Πολιτικής Οικονομίας κατήχησις ήτοι οικιακή διδασκαλία Περί του πώς γεννώνται, διανέμονται και αναλίσκονται εις την Κοινωνίαν τα Χρήματα, μτφρ. Γ. Χρυσηίδης, Αίγινα. Σκλαβενίτης, Τριαντάφυλλος Ε. (1991), Τα εμπορικά εγχειρίδια της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας και η εμπορική εγκυκλοπαίδεια του Ν. Παπαδόπουλου, Αθήνα: ΕΜΝΕ Μνήμων. Σκλαβενίτης, Τριαντάφυλλος Ε. (1994), «Ο Σπυρίδων Βαλέτας και η μετάφραση της Πολιτικής Οικονομίας του J. B. Say», Μνήμων, 9: 107-156. Σκοπετέα, Έλλη (1988), Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα: Πολύτυπο. Screpanti, Ernesto και Zamagni, Stefano (2002-03), Η ιστορία της οικονομικής σκέψης, 2 τ., επιμ. Ν. Θεοχαράκης, μτφρ. Α. Σακκά, Αθήνα: Τυπωθήτω - Γ. Δαρδανός. Στασινόπουλος, Γιώργος (2000), Νομισματική θεωρία και πολιτική στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα, Αθήνα: Τυπωθήτω - Γ. Δαρδανός. Συρμαλόγλου, Αδαμάντιος (2016), «Ο Παναγιώτης Χαλικιόπουλος και η ελληνική γεωργία», σ. 29-52, στο: Μ. Ψαλιδόπουλος (επιμ.), Αναπτυξιακά μοντέλα στην Ελλάδα. Παρελθόν, παρόν και μέλλον, Αθήνα: Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις. Τιρς, Φρειδερίκος [1833] (1972), Η Ελλάδα του Καποδίστρια. Η παρούσα κατάσταση της Ελλάδος (1828-1833) και τα μέσα για να επιτευχθεί η ανοικοδόμησή της, τ. Α΄ (Η πολιτική κατάσταση και η ειρήνευση της Ελλάδος), μτφρ. Α. Σπήλιος, εισ.-επιμ.-σχόλια Τάσος Βουρνάς, Αθήνα: Τολίδης. Τιρς, Φρειδερίκος [1833] (1972), Η Ελλάδα του Καποδίστρια. Η παρούσα κατάσταση της Ελλάδος (1828-1833) και τα μέσα για να επιτευχθεί η ανοικοδόμησή της, τ. Β΄ (Τα μέσα για την επίτευξη της ανοικοδομήσεως της Ελλάδος), μτφρ. Α. Σπήλιος, εισ.-επιμ.-σχόλια Τάσος Βουρνάς, Αθήνα: Τολίδης. Ψαλιδόπουλος, Μιχάλης (1999), Πολιτική Οικονομία και Έλληνες διανοούμενοι, Αθήνα: Τυπωθήτω - Δαρδανός Ψαλιδόπουλος, Μιχάλης (2010), Οικονομολόγοι και οικονομική πολιτική στη σύγχρονη Ελλάδα, Αθήνα: Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις. Ψαλιδόπουλος, Μιχάλης (2019), Τα δάνεια της Ελλάδας, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδόπουλος. Ψημμένος, Νίκος (1988), Η Ελληνική Φιλοσοφία, Αθήνα: Γνώση. β) Ξενόγλωσση: About, Edmond (1855), La Grèce Contemporaine, 2nd édition, Paris: Hachette Breton, Y., Lutfalla, M. (1991), L'économie politique en France au XIXe siècle, Paris: Economica. Ermis, F. (2013), A History of Ottoman Economic Thought, London: Routledge. Faccarello, G., Steiner, P. (1990), La pensée économique pendant la révolution française, Grenoble: Presses Universitaires de Grenoble. Henderson, G. P. (1970), The Revival of Greek Thought, 1620–1830, Albany: State University of New York Press. Hutchison, Terence (1988), Before Adam Smith: The Emergence of Political Economy, 1662–1776, Oxford - New York: Basil Blackwell. Karayiannis, Anastassios D. (1994), “The Eastern Christian Fathers (350-400 A.D.) on the Redistribution of Wealth”, History of Political Economy, 26 (1): 39-67. Karayiannis, Anastassios D., Ithakissios, D. (1999), “Hellenic Nomarchy: A Discourse on Freedom. An Early 19th Century Greek Humanist Treatise”, Storia del Pensiero Economico, 38: 137-144. Kotsowilis, K. (1995), Die griechischen Studenten in München unter König Ludwig I von Bayern von 1826 bis 1844, Uni München: Magisterarbeit. Laiou, Angeliki E., Morrisson, Cécile, Dorin, Rowan (2013), Economic Thought and Economic Life in Byzantium, London: Routledge. Laskaridis, Christina and Syrmaloglou, Adamantios (2019), “Two Sticks and One Carrot: Public Debt and the International Financial Commission in Greece, 1854-1859”, Œconomia, 9 (4): 797-829. Magnusson, L. (1994), Mercantilism, London: Routledge. Nokkala, E. and Miller, N. B. (eds) (2019), Cameralism and the Enlightenment: Happiness, Governance and Reform in Transnational Perspective, New York - Oxford: Routledge. Petropoulos, John (1981), “The Greek economy during the first decade of Othonian rule”, Δελτίον Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, 24: 142-228. Potier, J. P., Tiran, A. (eds) 2003, Jean Baptiste Say. Nouveaux regards sur son oeuvre, Paris: Economica. Psalidopoulos, Michalis (2013), “Greece”, pp. 68-76, in: Handbook of the history of global economic thought, London: Routledge. Senior, N. W. (1859), A Journal Kept In Turkey And Greece, In The Autumn Of 1857 And The Beginning Of 1858, London: Longman. Schönhärl, Korinna (2017), Finanziers in Sehnsuchtsräumen, Goettingen: Vandenhoek und Ruprecht. Schoorl, E. (2013), J. B. Say. Entrepreneur and Economist, London: Routledge. Schumpeter, Joseph A. (1954), History of Economic Analysis, London: Allen & Unwin. Seppel, Marten and Tribe, Keith (eds) (2017), Cameralism in Practice. State Administration and Economy in Early Modern Europe, Woodbridge: Boydell & Brewer. Small, A. (1909), The Cameralists, Chicago: UCP. Soutzo, J. A. (1861), “Faits économiques qui se sont produits en Grèce de 1833 en 1860”, Journal des économistes, 29 (3): 373-386. Strong, Frederick (1842), Greece As A Kingdom, Or, A Statistical Description Of That Country: From The Arrival Of King Otho, In 1833, Down To The Present Time, London: Longman, Brown, Green, and Longmans. Heinrich W J Thiersch; Friedrich Wilhelm von Thiersch (1866), Friedrich Thiersch's Leben, 2 vols, Leipzig - Heidelberg: Winter. Tribe, Keith (1984), “Cameralism and the Science of Government”, The Journal of Modern History, 2 (56): 263-284. Tribe, Keith (2003), “Continental political economy from the Physiocrats to the marginal revolution”, T. Porter, Ross, D. (eds), The Cambridge History of Science, volume 7, Cambridge: CUP Tribe, Keith (2017), Governing Economy: The Reformation of German Economic Discourse 1750-1840, 2nd edition, Newbury, UK: Threshold Press. Wakefield, A. (2012), The Disordered Police State. German Cameralism as Science and Practice, Chicago: UCP. Zakynthinos, D. A. (1976), The Making of Modern Greece, Oxford: Blackwell. [1] Βασικές πηγές: Psalidopoulos (2013), και Κουντούρης (1998). [2] Από την αχανή βιβλιογραφία, βλ. Screpanti / Zamagni (2002-03), και Schumpeter (1954). [3] Για τον Σαι, βλ. Schoorl (2013) και Potier / Tiran (2003). [4] Βλ. τον συλλογικό τόμο που επιμελήθηκαν οι Faccarello / Steiner (1990). [5] Βλ. Κιτρομηλίδης (1999), Ψημμένος (1988), και Αργυροπούλου (1995). [6] Πβ. Karayiannis / Ithakissios (1999). [7] Βλ. το Επίμετρο του Νίκου Θεοχαράκη, «Η υποδοχή του Adam Smith στην Ελλάδα», στο: Adam Smith, Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών, Βιβλία Ι – ΙΙ, μτφρ. Χ. Βαλλιάνος, Πεδίο, Αθήνα 2018, σ. 471-527. [8] Μέσω του ωφελιμισμού έμελλε ο Μπένθαμ να επηρεάσει και την νεοκλασική σχολή πολύ αργότερα. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι θα ήταν το κράτος και η νομοθεσία βασικοί μοχλοί επίτευξης του υψηλοτέρου δυνατού βαθμού ευτυχίας για τους περισσοτέρους πολίτες μιας χώρας. [9] Βλ. Κ. Παπαγεωργίου (επιμ.), Ο Ιερεμίας Μπένθαμ και η Ελληνική Επανάσταση, Ίδρυμα της Βουλής, Αθήνα 2012. Για τα δάνεια της ανεξαρτησίας, βλ. Μιχάλης Ψαλιδοπουλος, Τα δάνεια της Ελλάδας, Παπαδόπουλος, Αθήνα 2019. [10] Βλ. τις αναφορές στο: Psalidopoulos (2013). [11] Εξ ου και η διακωμώδηση του συμβούλου του Όθωνα Μαξιμίλιαν Φρέυ από τον Αλέξανδρο Σούτσο στον Περιπλανώμενο (1839) με τα λόγια: «Το Άγιον Πνεύμα κατέβη εν είδει λευκής περιστεράς και τον ηυλόγησεν οικονομολογιώτατον των οικονομολόγων» (σ. 45). Για τις πολιτικές εξελίξεις, βλ. Πιπινέλης (1932). [12] Βλ. Small (1909), Seppel / Tribe (2017), Nokkala / Miller (2019), και Tribe (2017). Πβ. Wakefield (2012).

Οι απαρχές της οικονομικής σκέψης στην σύγχρονη Ελλάδα

Σύνδεση