σύνδεση

«Αισθηματικής Αγωγής» δευτερολογία

Διάλογος

 

 

Καθώς έγινε αντιληπτή η αστοχία ενός ύφους που παράπεμπε σε ρυθμιστική αρχή των αναμεταφράσεων, υιοθετήθηκε ένας ηπιότερος τόνος έστω και με την επανάληψη των ίδιων επιχειρημάτων. Πράγμα πολύ θετικό γιατί αυτό σημαίνει πως γίνεται κατανοητό ότι δεν μπορεί να πείσει ένας λόγος σε μορφή «φετφά».

Για την οικονομία της συζήτησης θα απαντήσω σε 5 σημεία.

1. Μεταφραστικά θέματα
Σχετικά με τα αμιγώς μεταφραστικά θέματα, απάντησα μόνο στα δύο εκ του «πλήθους» των εφτά λαθών που παρατίθενται. Συγκεκριμένα, απάντησα σε εκείνα όπου υπήρχε διατυπωμένη διαφωνία από την κριτική και όχι σε εκείνα όπου ο αναγνώστης αφήνεται να κρίνει μόνος του. Είναι ευθύνη του κριτή και όχι του κρινόμενου να διατυπώσει το πρόβλημα και να το περιγράψει. Η μόνη εκκρεμότητα ήταν τα «σοσόνια» – απορία που ίσως να φαίνεται εύλογη. Τη συγκεκριμένη λέξη τη χρησιμοποίησα θέλοντας να αποδώσω τα προχειροφτιαγμένα πάνινα παπούτσια. Αν υπάρχει καλύτερη πρόταση, ας κατατεθεί.

Χαίρομαι που η απάντησή μου σχετικά με τον ελεύθερο πλάγιο λόγο πρόσφερε τη βάση ώστε να διατυπωθεί αυτή τη φορά εναργέστερα η ένσταση από την πλευρά της κριτικής στον αντίλογό της και αξιοποιήθηκε η σύντομη δική μου ανάλυση, όπου επεξηγούσα ποια είναι η ερμηνευτική δυσκολία του συγκεκριμένου αποσπάσματος και τι εννοεί η σχετική βιβλιογραφική παραπομπή της κριτικής. Η επισήμανση της κριτικής ως προς την άνω και κάτω τελεία αφορά τυπογραφικό λάθος. Δεν έχει καμία λογική η μετατροπή της άνω τελείας σε άνω και κάτω, οπότε περιττή η επιχειρηματολογία. Άλλωστε δεν υπάρχει πουθενά αλλαγή της στίξης. Σε κάθε περίπτωση, θα πρότεινα να εντοπιστεί η έκδοση βιβλίου που δεν έχει κανένα τυπογραφικό λάθος.

2. Όταν η κριτική εμμένει στα λάθη της
Ως προς τον όρο républicain, παρατηρείται αδυναμία της κριτικής να κατανοήσει τη σημασία της ακριβούς απόδοσής του. Ποια είναι, άραγε, η ελληνική βιβλιογραφία που χρησιμοποιεί λανθασμένα τον όρο; Μήπως εκείνοι που χρησιμοποιούν τους όρους «δημοκράτης» και «δημοκρατικός» έχουν στο μυαλό τους τον όρο «démocrate» – που συναντάται και στην Αισθηματική Αγωγή; Ως προς τους αναγνώστες, το ίδιο το συγκείμενο είναι εκείνο που αποτρέπει τους συνειρμούς που θα συνέδεαν τους ρεπουμπλικάνους της Αισθηματικής Αγωγής με τους ψηφοφόρους του Ντόναλντ Τραμπ.

3. Εισαγωγικό σημείωμα έκδοσης
Ως μεταφράστρια, και ως διαμεσολαβήτρια άρα, επέλεξα να εισαγάγω τον μη εξοικειωμένο αναγνώστη στο πολιτικό τοπίο της Γαλλίας από το 1840 έως το 1851, με αναφορές και στα όσα προηγήθηκαν. Και μόνο το γεγονός ότι στην αρχική κριτική θεωρούνταν δεδομένη η ύπαρξη ενός και μόνο διπόλου μεταξύ «φιλομοναρχικών» και «δημοκρατικών» αποδεικνύει ότι η διαμεσολάβηση αυτή ήταν απαραίτητη – αρκεί να διαβαστεί βέβαια.

4. Ανάλυση ενός νέου αλιεύματος της κριτικής: «candélabre»
Η συγκεκριμένη λέξη με τη σημασία και του «φανοστάτη» εμφανίζεται στις αρχές του 20ού αιώνα. Η πρώτη και πιο διαδεδομένη είναι εκείνη του «κηροπηγίου». Το λεξικό Littré, που κυκλοφορεί στα τέλη του 19ου αιώνα και αποτελεί αναφορά για όποιον μεταφράζει κείμενα της εποχής, δεν περιλαμβάνει ακόμη τη σημασία του φανοστάτη. Όταν ο όρος θα την αποκτήσει –εμφανίζεται για πρώτη φορά στην όγδοη έκδοση του Λεξικού της Γαλλικής Ακαδημίας (1932-1935)– θα δηλώνει, εκτός από «κηροπήγιο», και τη στήλη φωτισμού στον δρόμο. Εν ολίγοις, ο Φλομπέρ μόνο φωτιστικά εσωτερικού χώρου με κεριά μπορεί να έχει στο μυαλό του όταν γράφει το μυθιστόρημά του (1864-1869). Σημειώνω επίσης ότι η δράση, στο συγκεκριμένο απόσπασμα, τοποθετείται το 1840.

Ωστόσο, αυτό δεν είναι το σημαντικότερο σφάλμα από την πλευρά της κριτικής: η συγκεκριμένη περιγραφή αφορά τη μεγαλοπρεπή είσοδο ενός πολυτελούς μεγάρου. Ο Φρεντερίκ, το βλέμμα του οποίου –μερικώς– ακολουθούμε, βρίσκεται πια μέσα στο σπίτι. Πρόκειται πράγματι για κηροπήγια ογκώδη και περίτεχνα, που υποδέχονται μεγάλο αριθμό κεριών. Αναρωτήθηκα, βέβαια, αν υπάρχει κάποια άλλη λέξη που να αποδίδει τα χρηστικά αλλά και διακοσμητικά αυτά αντικείμενα. Την απάντηση τη βρήκα σε μία επίσκεψή μου στο Ίδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή, στην αίθουσα με τα διακοσμητικά αντικείμενα, τον Αύγουστο του 2020, όπου ο όρος που χρησιμοποιείται για την περιγραφή τέτοιων εκθεμάτων είναι «κηροπήγιο». Αν διαβάσει κανείς ολόκληρο το μυθιστόρημα –προϋπόθεση αν θέλουμε να κάνουμε κριτική– θα δει ότι ο όρος «candélabre» επανέρχεται αρκετές φορές σε περιγραφές εσωτερικών χώρων. Οι φανοστάτες δηλώνονται στα γαλλικά με το «bec de gaz». Όσο για τη λέξη «γλόμπος», την προτίμησα –αντί για «σφαίρα», για παράδειγμα– για να υποδηλώσω ότι το φως έβγαινε μέσα από αυτούς.

Σύμφωνα με την πρόταση της κριτικής, έχουμε έναν φανοστάτη –δηλαδή στύλο φωτισμού δρόμου ή δημόσιων χώρων– εντός μιας πολυτελούς οικίας. Ο φανοστάτης, μάλιστα, αυτός δηλώνεται με τη λέξη «candélabre» που την εποχή κατά την οποία εκτυλίσσεται η δράση, αλλά και γράφεται το μυθιστόρημα, δεν έχει λάβει ακόμη αυτή την επιπλέον σημασία. Αν είχε διαβαστεί η μετάφραση προσεκτικά και «σε όλη της την έκταση», θα παρατηρούνταν ότι ο όρος «φανοστάτης» απαντάται συχνά –13 φορές– και εντάσσεται σε σκηνές του δρόμου.

Καταληκτικά, το πρόβλημα που παρατηρείται στη συγκεκριμένη κριτική είναι ότι η διατύπωση κρίσης βασίστηκε σε τυχαία παραδείγματα, δια της μεθόδου του ξεφυλλίσματος, αποκομμένα από τη ροή του κειμένου. Η έλλειψη άξονα σχολιασμού καθιστά τον λόγο περί μετάφρασης άγονο, και πληκτικό εντέλει. Και επειδή όντως η μετάφραση είναι «γλωσσική υπόθεση», όπως ισχυρίζεται και η κριτική –έστω κι αν αυτό αποτελεί ταυτολογία–, δεν είναι δυνατόν να διατυπωθεί αξιόπιστη κρίση όταν δεν περιγράφεται και δεν αναλύεται εκείνο που συμβαίνει στη γλώσσα του πρωτοτύπου και του μεταφράσματος αντίστοιχα. Οι γενικολογίες περί ύφους και ρυθμού δεν αρκούν. Για να το πω απλά, με άλλα ελληνικά θα αποδώσω τον Φλομπέρ και με άλλα τον Μπαλζάκ ή τον Ζολά.

Μία κριτική της μετάφρασης οφείλει να αναζητήσει και τις επιτυχίες ενός μεταφραστικού εγχειρήματος. Κατανοώ, ωστόσο, πόσο επίπονο είναι κάτι τέτοιο όταν απουσιάζει η καλή προαίρεση.

Ευχαριστώ το περιοδικό για τη φιλοξενία.
Αριστέα Κομνηνέλλη


Περί
candélabre κ.λπ.

Ως προς τα πραγματολογικά, πολύ συχνά τα λεξικά μόνο δεν αρκούν. Για του λόγου το αληθές:

https://e-monumen.net/patrimoine-monumental/candelabre-piranese-chateau-fontainebleau/

και

https://www.amischateaufontainebleau.org/le-candelabre-piranese-est-installe/

Η κριτική δεν υποχρεούται από κανένα «φετφά» να προβεί σε λεπτομερή ανάλυση του πλήρους κειμένου. Δόθηκαν παραδείγματα ατοπημάτων ανά κατηγορίες (υπάρχουν προφανώς πολύ περισσότερα). Το μείζον ωστόσο ζήτημα στη συγκεκριμένη μετάφραση παραμένει η ποιότητα των ελληνικών κι αυτό μπορεί να το κρίνει ο αναγνώστης χωρίς περαιτέρω υποδείξεις. Ανοιχτό παραμένει επίσης το θέμα των αναμεταφράσεων των κλασικών έργων, το οποίο δεν αφορά μόνο τον εκάστοτε μεταφραστή, αλλά και τον εκδότη και τον κριτικό.
Μαρία Παπαδήμα