Ιωάννης Καποδίστριας: Ευρωπαίος μεταρρυθμιστής ή «τύραννος»;

Θάνος Μ. Βερέμης και Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Ιωάννης Καποδίστριας: Ο «αμνός» της Παλιγγενεσίας των Ελλήνων, Μεταίχμιο, Αθήνα 2020, σελ. 232 Ιανουάριος 1828. Η εικόνα την οποία αντίκρισε ο Ιωάννης Καποδίστριας φτάνοντας στο Ναύπλιο ήταν αποκαρδιωτική. Ο Έλληνας κυβερνήτης είχε, βέβαια, επίγνωση των προβλημάτων που θα αντιμετώπιζε μετά την ανάληψη των νέων καθηκόντων του: «Δεν σε λέγω τον κόπον και τας μεγάλας δυσκολίας ας πρέπει να νικήσω διά να εκβάλω το δυστυχές τούτο έθνος από την αθλιότητα και αταξίαν όπου το εβύθισαν πόλεμος, αναρχία και αφροσύναι επταετείς», έγραφε στον αδελφό του λίγο πριν αποβιβαστεί στην αργολική γη. Ακόμα όμως και τα λόγια αυτά δεν αρκούσαν να περιγράψουν την δραματική κατάσταση που επικρατούσε στην επαναστατημένη χώρα. Η ύπαιθρος ήταν εντελώς κατεστραμμένη, απόρροια πολυετών εχθροπραξιών και δράσης ληστρικών ομάδων. Τα δημόσια ταμεία ήταν άδεια. Οι ενδοκυβερνητικές έριδες και οι ανταγωνισμοί των ηγέτιδων ομάδων καθιστούσαν δυσχερή τον συντονισμό του ένοπλου αγώνα, που συνεχιζόταν αμείωτος ακόμα και μετά τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Χιλιάδες ορφανά και καταταλαιπωρημένοι πρόσφυγες από περιοχές στις οποίες δεν είχε επικρατήσει η επανάσταση δημιουργούσαν έκτακτες ανάγκες εγκατάστασης, περίθαλψης και αποκατάστασης, στις οποίες αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στοιχειωδώς οι υποτυπώδεις διοικητικοί μηχανισμοί των Ελλήνων. «Τα πάντα ήσαν χάος, αχανής ήτο και η ενέργεια», συνόψιζε στις Αναμνήσεις του ο Νικόλαος Δραγούμης, σύγχρονος παρατηρητής. Τρία χρόνια αργότερα, η κατάσταση στην Ελλάδα ήταν σαφώς διαφορετική. Οπωσδήποτε, ο μετασχηματισμός μιας κατακερματισμένης κοινωνίας με προνεωτερικούς θεσμούς σε σύγχρονο κράτος, υπήρξε εγχείρημα επίπονο. Η δημιουργία κράτους κεντρικού με γραφειοκρατικούς μηχανισμούς κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα έμελλε μοιραία να προκαλέσει σφοδρές αντιδράσεις από κατεστημένες ομάδες και εδραιωμένες αντιλήψεις που πρότασσαν τα τοπικά συμφέροντα αντί των εθνικών. Παρ’ όλα αυτά, το έργο που άφησε πίσω του ο Καποδίστριας υπήρξε σημαντικό &shy;&shy;– ιδιαίτερα μάλιστα αν ληφθεί υπόψη το σύντομο διάστημα που πρόλαβε να ασκήσει τα καθήκοντά του, έως τη δολοφονία του στις 27 Σεπτεμβρίου / 9 Οκτωβρίου 1831. Κυρίως, όμως, ο Καποδίστριας άφησε ως παρακαταθήκη ανεξάρτητο ελληνικό κράτος, διεθνώς αναγνωρισμένο και με σύνορα όχι εκτενή, αλλά που πάντως εγγυώνταν την μακροημέρευση και τη βιωσιμότητά του. Ποιος ήταν, όμως, ο Ιωάννης Καποδίστριας; Ποιες ήταν οι ιδεολογικές καταβολές και ποιες οι απόψεις του σχετικά με την οργάνωση των διεθνών σχέσεων στη μεταναπολεόντεια Ευρώπη; Ποια ήταν η στάση του έναντι της Φιλικής Εταιρείας και των επαναστατικών της βλέψεων; Σε ποιο βαθμό γνώριζε τα ακριβή σχέδια του Αλέξανδρου Υψηλάντη και πώς αντέδρασε στην είδηση της ελληνικής επανάστασης; Ποια ήταν η σχέση του με τον Αυστριακό καγκελάριο Μέτερνιχ; Πόσο σημαντικό ήταν το έργο που επιτέλεσε ως κυβερνήτης της Ελλάδας, το 1828-1831; Πώς αξιοποίησε το διεθνές κύρος και τις προσωπικές γνωριμίες του στην Ευρώπη προς όφελος της ελληνικής υπόθεσης; Για ποιον λόγο δολοφονήθηκε και ποιοι ήταν οι ηθικοί αυτουργοί; Σε τελική ανάλυση, ήταν «τύραννος» όπως τον κατηγορούσαν από τότε οι αντιπολιτευόμενες ομάδες; Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά, και όχι μόνο, φιλοδοξεί να δώσει η νέα βιογραφία του Ιωάννη Καποδίστρια από τους καθηγητές Θάνο Μ. Βερέμη και Ιάκωβο Δ. Μιχαηλίδη. Οι δύο συγγραφείς, με πλούσιο ερευνητικό και συγγραφικό έργο γύρω από την επανάσταση του 1821 και τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, επιχειρούν να σκιαγραφήσουν την προσωπικότητα και το έργο του Κερκυραίου πολιτικού, σε ένα βιβλίο που απευθύνεται όχι μόνο στην ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά και στο ευρύ αναγνωστικό κοινό. Αρωγός στην προσπάθειά τους αυτή είναι, πέραν της διαθέσιμης βιβλιογραφίας, ένα αρκετά πλούσιο αρχειακό υλικό (και ιδιαίτερα η επιστολογραφία του ίδιου του Καποδίστρια), καθώς και τα απομνημονεύματα προσωπικοτήτων (όπως του Νικόλαου Δραγούμη, του Νικόλαου Κασομούλη και του Σάμιουελ Χάου), που έζησαν από κοντά την προσπάθεια του Κυβερνήτη να φέρει εις πέρας ένα έργο πράγματι δυσχερές. Το βιβλίο αποτελείται από 24 συνολικά κεφάλαια. Τα πρώτα είναι αφιερωμένα στα νεανικά χρόνια του Καποδίστρια στην Κέρκυρα, στις σπουδές του στην Πάδοβα και στην πολιτική και διπλωματική σταδιοδρομία που ακολούθησε έως το 1815, όταν σε ηλικία 39 ετών ανέλαβε την ηγεσία του Υπουργείου Εξωτερικών της τσαρικής Ρωσίας. Οι εμπειρίες που είχε σωρεύσει, από νεαρή ήδη ηλικία, ως «Γενικός Επίτροπος» για την άμυνα της Λευκάδας από τους Οθωμανούς και ως μέλος της διπλωματικής υπηρεσίας της Ρωσίας αποδείχτηκαν σημαντική κληρονομιά για το μέλλον, όταν κλήθηκε από την Γ΄ Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας να αναλάβει χρέη κυβερνήτη της Ελλάδας. Κυρίως, όμως, ήταν ο καθοριστικός ρόλος που διαδραμάτισε στο συνέδριο της Βιέννης του 1815 (που αποσκοπούσε στη διαμόρφωση του νέου χάρτη της Ευρώπης μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους), και η σχεδόν ταυτόχρονη ανάληψη του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών που τον ανέδειξαν σταδιακά ως τον «αξιώτερον» Έλληνα – σύμφωνα με μεταγενέστερο χαρακτηρισμό του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Δημιούργημα του Καποδίστρια υπήρξε και η χάραξη του καταστατικού χάρτη της Ελβετίας –«του πιο δημοκρατικού ομοσπονδιακού Συντάγματος που είχε δει μέχρι τότε η Ευρώπη», σύμφωνα με τους συγγραφείς του βιβλίου–, ένα έργο που αποκάλυψε στη διεθνή κοινότητα τις ιδιαίτερες ικανότητες του Επτανήσιου πολιτικού στη συγκρότηση κρατικών δομών προορισμένων να αντέξουν στο πέρασμα των χρόνων. Η δραστηριοποίηση του Καποδίστρια ως επικεφαλής της ρωσικής διπλωματίας του έδωσε τη δυνατότητα να διαμορφώσει έναν κύκλο «υψηλών» γνωριμιών και προσωπικών φίλων σε όλη την Ευρώπη, που αξιοποίησε αργότερα προς όφελος της ελληνικής Επανάστασης. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ασφαλώς το όνομα του Ελβετού τραπεζίτη και φιλέλληνα, Ιωάννη Γαβριήλ Εϋνάρδου, με τους δύο άνδρες να διατηρούν τακτική αλληλογραφία έως τη δολοφονία του Καποδίστρια το 1831. Την ίδια περίοδο, όμως, ο Καποδίστριας απέκτησε στο πρόσωπο του Αυστριακού καγκελάριου Μέτερνιχ έναν μόνιμο «αντίπαλο». Όπως επισημαίνουν οι συγγραφείς του βιβλίου, Καποδίστριας και Μέτερνιχ «συγκρούστηκαν» επανειλημμένα τα επόμενα χρόνια στο πλαίσιο των διασκέψεων των Μεγάλων Δυνάμεων, με τους δύο κορυφαίους πολιτικούς να είναι φορείς διαφορετικών αντιλήψεων σχετικά με την οργάνωση των διεθνών σχέσεων μετά το συνέδριο της Βιέννης. Ο Δημήτριος Υψηλάντης από τον Κωνσταντίνο Παπαμιχαλόπουλο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα κεφάλαια του βιβλίου που αναφέρονται στη σχέση του Καποδίστρια με τη Φιλική Εταιρεία και στις απόψεις του σχετικά με τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Ο Καποδίστριας, επισημαίνουν οι συγγραφείς, δεν έβλεπε θετικά την επαναστατική προοπτική, όχι επειδή ήταν αντίθετος στην εθνική χειραφέτηση των Ελλήνων –κάθε άλλο–, αλλά επειδή θεωρούσε μια τέτοια απόπειρα πρώιμη. Λίγα μόλις χρόνια μετά την παλινόρθωση του «παλαιού καθεστώτος», το ευρωπαϊκό περιβάλλον και η κατίσχυση των συντηρητικών ιδεών της Ιεράς Συμμαχίας καθιστούσαν απαγορευτική οποιαδήποτε σκέψη για επαναστατική δράση. Αντίθετα, ο Καποδίστριας πρότασσε την ανάγκη να στραφούν οι Έλληνες προς την εκπαίδευση, πεπεισμένος ότι «ο φωτισμός του Γένους θα βοηθούσε την εθνική ωριμότητα και την πολιτική χειραφέτησή του». Αντιλαμβανόταν, βέβαια, ότι η διαδικασία αυτογνωσίας των Ελλήνων θα ήταν χρονοβόρα· μόνον όταν οι περιστάσεις θα ωρίμαζαν, υποστήριζε, θα μπορούσε το ελληνικό ζήτημα να επιλυθεί οριστικά στο πλαίσιο ενός ρωσο-οθωμανικού πολέμου. Εμφορούμενος από τις αντιλήψεις αυτές, ο Καποδίστριας δεν μπορούσε παρά να απορρίψει την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας, η οποία του προσφέρθηκε τουλάχιστον δύο φορές, το 1816 και το 1820. Κομιστής της πρώτης πρότασης ήταν ο Επτανήσιος αριστοκράτης Νικόλαος Γαλάτης (ως «αμετροεπή» τον χαρακτηρίζουν οι συγγραφείς) και της δεύτερης ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ιδρυτικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας. Και στις δύο περιπτώσεις, ο Καποδίστριας ήταν κατηγορηματικός: όχι μόνο δεν αποδέχθηκε την ηγεσία της οργάνωσης, αλλά κατέστησε σαφές στους συνομιλητές του ότι δεν θα έπρεπε να περιμένουν οποιαδήποτε βοήθεια ούτε από τον ίδιο ούτε από τον τσάρο. Δεν δίστασε μάλιστα να κατηγορήσει τους Φιλικούς ως «τυχοδιώκτες» που «καταχρώνται» το όνομά του και «μηχανεύονται μια ραδιουργία, τα αποτελέσματα της οποίας», όπως έγραφε στις αρχές του 1820 στον Ιγνάτιο Ουγγαροβλαχίας, «μπορούν να οδηγήσουν σε μεγάλες καταστροφές». Το βιβλίο εστιάζει ακόμα στις σχέσεις του Καποδίστρια με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ο Καποδίστριας ήταν εκείνος που παρότρυνε τον Ξάνθο να προσεγγίσει τον Υψηλάντη προκειμένου να αναλάβει την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας. Μάλιστα, ο ίδιος ο Υψηλάντης, σε επιστολή του προς τον τσάρο, υποστήριξε ότι ο Καποδίστριας τον ενθάρρυνε να προχωρήσει στην εφαρμογή των επαναστατικών σχεδίων του. Από την άλλη πλευρά, όμως, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Καποδίστριας προσπάθησε να αποτρέψει τον Υψηλάντη, εξαπολύοντας δριμείες κατηγορίες εναντίον των ηγετικών στελεχών της Φιλικής Εταιρείας. Τι είχε συμβεί τελικά; Η απάντηση που δίνουν οι Βερέμης και Μιχαηλίδης είναι σαφής: ο Καποδίστριας είχε ταχθεί κατά της ένταξης του Υψηλάντη στη Φιλική Εταιρεία, αλλά η «αποθάρρυνσή του […] ήταν μία κίνηση διπλωματικού ελιγμού, με αποδέκτες πρωτίστως τους Ρώσους». Γνωρίζοντας τις «γενικές απόψεις» του Υψηλάντη «περί της ανάγκης εθνικής αποκατάστασης των υπόδουλων Ελλήνων», αποδέχθηκε «σιωπηρά» την απόφαση του Έλληνα πρίγκιπα να εμπλακεί στην Φιλική Εταιρεία. Εντούτοις, ο Κερκυραίος ευγενής δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει τα ακριβή σχέδια του Υψηλάντη (το «Σχέδιον γενικόν» ή το «Μερικόν Σχέδιον Κωνσταντινουπόλεως»), γι’ αυτό βρέθηκε προ εκπλήξεως όταν ενημερώθηκε για την επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και την καταδίκασε κατηγορηματικά «και δίχως αστερίσκους». Η αρχική αντίδραση του Καποδίστρια στην έκρηξη της ελληνικής επανάστασης, επισημαίνουν οι συγγραφείς, δεν σήμαινε ότι θα παρέμενε «απαθής απέναντι σε όσα διαδραματίζονταν στη γενέθλια γη» – κάθε άλλο. Προκειμένου να μπορέσει να βοηθήσει ουσιαστικά τον αγώνα των Ελλήνων, αποφάσισε να απομακρυνθεί από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας και να εγκατασταθεί στη Γενεύη, όπου είχε την ευκαιρία να συνδεθεί με τον φιλέλληνα τραπεζίτη Εϋνάρδο και τα φιλελληνικά κομιτάτα που δραστηριοποιούνταν σε όλη την Ευρώπη. Από την Ελβετία ο Καποδίστριας παρακολουθούσε με αγωνία την εξέλιξη της επανάστασης έως ότου, την άνοιξη του 1827, έλαβε επίσημη πρόσκληση από τους πληρεξουσίους της Εθνοσυνέλευσης της Τροιζήνας να αναλάβει χρέη Κυβερνήτη με θητεία επτά ετών. Έχοντας εξασφαλίσει τη σύμφωνη γνώμη και των τριών εμπλεκόμενων Μεγάλων Δυνάμεων –της Ρωσίας, της Γαλλίας και της Βρετανίας– αποδέχθηκε την πρόκληση, και μάλιστα σε μία κρίσιμη καμπή της επανάστασης, με τις στρατιωτικές δυνάμεις του Ιμπραήμ και του Κιουταχή να έχουν ήδη κυριαρχήσει σε εκτεταμένα εδάφη της Στερεάς και της Πελοποννήσου. Αν και η «χαρμόσυνη» είδηση για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου βρήκε τον Κυβερνήτη καθ’ οδόν προς την Ελλάδα, ο ίδιος είχε πλήρη συναίσθηση πως ο δρόμος για την οριστική διευθέτηση της ελληνικής υπόθεσης ήταν ακόμα μακρύς. Σημαντικό μέρος της βιογραφίας του Καποδίστρια καλύπτει –και ορθά– το έργο που επιτέλεσε σε όλους τους τομείς (εξωτερικής πολιτικής και εσωτερικής ανασυγκρότησης) από την ανάληψη των καθηκόντων του, στις αρχές του 1828, έως τη δολοφονία του, το φθινόπωρο του 1831. Οι δυσκολίες που είχε να αντιμετωπίσει ήταν ανυπέρβλητες, όχι μόνο λόγω της τραγικής κατάστασης την οποία συνάντησε ύστερα από επτά έτη επαναστατικού αγώνα και εμφύλιων συγκρούσεων, αλλά και επειδή ήταν αναγκασμένος να συνδιαλλαγεί με έναν «κόσμο» ξένο προς τον ίδιο: τον «κόσμο» των προκρίτων. Οι δύο βιογράφοι αναφέρονται επανειλημμένα στην ψυχική διάσταση και στις ριζικά διαφορετικές αντιλήψεις του Καποδίστρια, ενός πολιτικού και διπλωμάτη «της νέας εποχής που είχε ξημερώσει στην Ευρώπη μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους», και της παραδοσιακής ηγεσίας των υπόδουλων Ελλήνων, των κοτζαμπάσηδων, που κινούνταν «ανάμεσα στο οθωμανικό παρελθόν και στα κελεύσματα της εποχής των επαναστάσεων». Έχοντας, λοιπόν, δραστηριοποιηθεί σε ένα περιβάλλον ολωσδιόλου διαφορετικό από εκείνο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας –στα Επτάνησα, στην Ελβετία, στα ευρωπαϊκά ανακτοβούλια– ο Καποδίστριας έδινε την εντύπωση ότι δεν κατανοούσε τους Έλληνες και τις συνήθειές τους. Αντιμέτωπος με τις δυσκολίες αυτές, ο Κερκυραίος ευγενής ζήτησε την αναστολή του Συντάγματος της Τροιζήνας και την αυτοδιάλυση της Εθνοσυνέλευσης, αιτήματα τα οποία έγιναν δεκτά δίχως ιδιαίτερες αντιδράσεις. Με την απαίτησή του αυτή, επισημαίνουν οι δύο συγγραφείς, ο Καποδίστριας «παραβίασε τη νομιμότητα». Δεν συμμερίζονται, όμως, την κατηγορία που του αποδόθηκε για αυταρχική και αντιδημοκρατική συμπεριφορά. Η απόφαση αυτή, εξηγούν, «πρέπει να εξεταστεί μέσα στο πλαίσιο των ιδιαίτερων συνθηκών που είχαν διαμορφωθεί στην Ελλάδα το 1828». Ο Καποδίστριας, προσθέτουν, δεν είχε εμπιστοσύνη στις δυνατότητες «των συμπατριωτών του να αυτοκυβερνηθούν», θεωρώντας ότι ο ελληνικός λαός ήταν ακόμα «πολιτικά ανώριμος». Με άλλα λόγια, η απόφασή του να συγκεντρώσει στα χέρια του απόλυτες εξουσίες δεν απέρρεε από αυταρχικές προθέσεις, αλλά από την αδήριτη ανάγκη να κυβερνηθεί ο τόπος μετά την αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας. Όπως διαμήνυσε ο Καποδίστριας στον πλοίαρχο ενός βρετανικού πλοίου, «το σύνταγμα είναι ξυράφιον, εις την χρήσιν ούτινος δεν εγυμνάσθησαν έτι αι χείρες των Ελλήνων. Μη λησμονήτε ότι η ανατροφή αυτών υπήρξε δουλική». Μείζων προτεραιότητα του Καποδίστρια υπήρξε η ίδρυση ανεξάρτητου κράτους με εκτεταμένα σύνορα, στο μέτρο πάντα του εφικτού. Οι Βερέμης και Μιχαηλίδης αναλύουν την στρατηγική και καταγράφουν τις πρωτοβουλίες που έλαβε ο Καποδίστριας στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής του. Εντούτοις, διευκρινίζουν, η επίτευξη των στόχων αυτών δεν ήταν εύκολη υπόθεση, καθώς ο Κυβερνήτης είχε, ανάμεσα στα άλλα, να αντιμετωπίσει την καχυποψία των Γάλλων και κυρίως των Βρετανών, που θεωρούσαν ότι εξυπηρετούσε τα ρωσικά συμφέροντα. Παρ’ όλα αυτά, ο τελικός απολογισμός κρίνεται ως θετικός: το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (22 Ιανουαρίου / 3 Φεβρουαρίου 1830) προέβλεπε τη σύσταση ανεξάρτητου (και όχι αυτόνομου όπως η Ιουλιανή Συνθήκη του 1927) κράτους, ενώ η Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης (27 Ιουνίου / 6 Ιουλίου 1932) οριστικοποιούσε τα βόρεια ελληνικά σύνορα στη γραμμή Αμβρακικού - Παγασητικού (η Κρήτη και η Σάμος δεν συμπεριελήφθησαν στο ελληνικό κράτος). Δεν κατάφερε, όμως, να εξασφαλίσει το δάνειο των 60 χιλιάδων φράγκων (που θεωρούσε αναγκαίο για την οικονομική ανασυγκρότηση του νέου κράτους), ενώ ούτε η πρόβλεψη των Μεγάλων Δυνάμεων για πολίτευμα κληρονομικής μοναρχίας έγινε δεκτή με ικανοποίηση από τον Καποδίστρια, μολονότι «αντιλαμβανόταν τη σκοπιμότητά του». Αποτιμώντας το έργο του Καποδίστρια στη συγκρότηση των θεσμών του νεοσύστατου κράτους και στην αντιμετώπιση των έκτακτων αναγκών –οικονομικών, κοινωνικών και στρατιωτικών– ύστερα από επτά συναπτά έτη επαναστατικού αγώνα, οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι αυτό υπήρξε θετικό αλλά ανολοκλήρωτο, σε ορισμένους τουλάχιστον τομείς. Πιο αναλυτικά, όσον αφορά το ζήτημα της εσωτερικής ασφάλειας, καταπολέμησε την πειρατεία στο Αιγαίο (σημαντικό ρόλο σε αυτό έπαιξε ο αγωνιστής Ανδρέας Μιαούλης), σε συνεργασία με τους στόλους των τριών Μεγάλων Δυνάμεων. Παράλληλα, προσπάθησε να αμβλύνει τις αντιθέσεις μεταξύ των καπεταναίων και να ενισχύσει την κεντρική εξουσία σε βάρος της τοπικής, όμως παρά τα εντυπωσιακά, τουλάχιστον σε ορισμένες περιπτώσεις, αποτελέσματα, το έργο αυτό παρέμεινε ημιτελές. Ιδιαίτερη μέριμνα επέδειξε ο Καποδίστριας για την στρατιωτική αναδιοργάνωση των Ελλήνων. Εξάλλου, η ναυμαχία του Ναβαρίνου και οι παρεμβάσεις των «προστάτιδων» δυνάμεων δεν είχαν οδηγήσει στον τερματισμό των εχθροπραξιών, ενώ την ίδια στιγμή το καθεστώς του ελληνικού κράτους και το εύρος των συνόρων του παρέμεναν εκκρεμή. Οι Βερέμης και Μιχαηλίδης θεωρούν ότι η προσπάθεια του Έλληνα κυβερνήτη να οργανώσει τα σώματα των ατάκτων υπήρξε, από κάθε άποψη, επιτυχημένη. «Αυτοί οι άτακτοι, τα παλικάρια της Επανάστασης, χωρικοί με ελάχιστοι πολεμική εμπειρία οι περισσότεροι, στάθηκαν καύχημα για τον Καποδίστρια», γράφουν. Από την άλλη πλευρά, προσθέτουν, η απόπειρα συγκρότησης τακτικού στρατού κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα δεν επέφερε τα αναμενόμενα αποτελέσματα, αν και τελικά δημιουργήθηκε στρατιωτικό σώμα πιστό στην κεντρική κυβέρνηση. Οπωσδήποτε, καταλήγουν, η ίδρυση της «Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων», η συγκρότηση ενός μικρού στολίσκου και η δημιουργία ναυστάθμου στον Πόρο υπήρξαν σημαντικές παρακαταθήκες του Καποδίστρια. Αρωγοί στην προσπάθεια αναδιοργάνωσης του στρατού και του στόλου στάθηκαν, σε κάθε περίπτωση, πρωταγωνιστές του ελληνικού αγώνα – ανάμεσά τους οι Γενναίος Κολοκοτρώνης, Δημήτριος Υψηλάντης και Ρίτσαρντ Τσωρτς. Έργο δυσχερές, αλλά μακρόπνοης στόχευσης και τελικά αποτελεσματικό υπήρξε η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής. Η εισαγωγή της καλλιέργειας της πατάτας –εύκολα καλλιεργήσιμου λαχανικού με υψηλή θρεπτική αξία– είναι η πιο γνωστή, όχι όμως και η μοναδική συνεισφορά του Καποδίστρια στον τομέα αυτόν. Η εξασφάλιση γεωργικών εργαλείων, βοδιών και σπόρων στους αγρότες και η ίδρυση Γεωργικού Σχολείου, και η προσπάθεια διανομής των εθνικών γαιών δεν απέβλεπαν μόνο στην αντιμετώπιση του έντονου επισιτιστικού προβλήματος, αλλά συνιστούσαν μέρος μιας ευρύτερης στρατηγικής του Επτανήσιου ευγενή για τη δημιουργία ενός έθνους μικροκαλλιεργητών. Και στο σημείο αυτό, το έργο του Καποδίστρια υπήρξε σημαντικό, αλλά ανολοκλήρωτο (κυρίως όσον αφορά τη διανομή των γαιών), προσκρούοντας στα τοπικά συμφέροντα, αλλά και στο υποτυπώδες οδικό δίκτυο. Μεγάλο αγώνα έδωσε ο Καποδίστριας για τη δημοσιονομική ανόρθωση και την εξασφάλιση χρημάτων για το δημόσιο ταμείο. Οι συγγραφείς του βιβλίου παραθέτουν πλήθος επιστολών τις οποίες απηύθυνε προσωπικά ο Κυβερνήτης σε εύπορους Έλληνες προκειμένου να εμπιστευτούν τα χρήματά τους στην «Εθνική Χρηματιστική Τράπεζα», την πρώτη ελληνική τράπεζα που ιδρύθηκε στις αρχές του 1828. Οι προσπάθειες αυτές, πάντως, δεν απέδωσαν πάντα τα αναμενόμενα, λόγω της αδυναμίας ή/και της απροθυμίας των προυχόντων και των πλούσιων οικογενειών να εμπιστευτούν το νεοσύστατο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα. Σε κάθε περίπτωση, οι συγγραφείς διευκρινίζουν ότι χρήματα στο δημόσιο ταμείο άρχισαν να συγκεντρώνονται «κυρίως από την εκμίσθωση των δημοσίων προσόδων». Η εκπαίδευση των Ελλήνων αποτέλεσε ίσως την μείζονα προτεραιότητα του Καποδίστρια. Ο ίδιος εξάλλου είχε επανειλημμένα αναφερθεί στην ανάγκη «φωτισμού» του Γένους και προς αυτήν ακριβώς την κατεύθυνση είχε ήδη επιτελέσει σημαντικό έργο πολύ πριν από την ανάληψη των κυβερνητικών καθηκόντων του. Μετά δε την άφιξή του στην επαναστατημένη χώρα, επέδειξε ιδιαίτερη μέριμνα για την εκπαίδευση των μαθητών, προχωρώντας στη σύσταση σχολείων και εξασφαλίζοντας τους αναγκαίους πόρους. Στο ίδιο πλαίσιο, προέβη στην ίδρυση Ορφανοτροφείου και Εκκλησιαστικού Σχολείου στην Αίγινα, Γεωργικού Σχολείου στην Τίρυνθα και Στρατιωτικού Σχολείου στο Ναύπλιο. Δεν δίσταζε, μάλιστα, να παρεμβαίνει συχνά στην εκπαιδευτική διαδικασία προκειμένου να δώσει κατευθύνσεις για θέματα πειθάρχησης των μαθητών, ένδυσης και διασφάλισης των απαραίτητων συνθηκών υγιεινής. Τα αποτελέσματα της εκπαιδευτικής πολιτικής του Καποδίστρια υπήρξαν πράγματι εντυπωσιακά, εάν μάλιστα ληφθεί υπόψη ότι τον δεύτερο χρόνο διακυβέρνησης φοιτούσαν περίπου 12.000 μαθητές σε 130 ελληνικά και αλληλοδιδακτικά σχολεία. Στο επίκεντρο των πολιτικών του Καποδίστρια βρέθηκε εξαρχής η απελευθέρωση των Ελλήνων αιχμαλώτων (κυρίως από τα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής), με τον Επτανήσιο ευγενή να εξασφαλίζει και να διαθέτει τους αναγκαίους πόρους για την επίτευξη του σκοπού αυτού. Ο τομέας όμως στον οποίο επιτέλεσε ίσως το πιο σημαντικό έργο ήταν αυτός της περίθαλψης και διαπαιδαγώγησης των ορφανών του Αγώνα. Αφού πρώτα μερίμνησε για τη συγκέντρωση των απανταχού ορφανών παιδιών στην Αίγινα, ανέθεσε στον διευθυντή του Ορφανοτροφείου, Ανδρέα Μουστοξύδη, το δύσκολο έργο της κοινωνικοποίησης και της παροχής επαγγελματικών δεξιοτήτων, κατ’ εφαρμογή των θεωριών του σπουδαίου Ελβετού παιδαγωγού Γιόχαν Χάινριχ Πεσταλότσι. «Επρόκειτο πράγματι για μια καινοτομία, δείγμα των προθέσεων του Κυβερνήτη για την εν γένει λειτουργία του ελληνικού κράτους», σχολιάζουν εύστοχα οι συγγραφείς. Όσον αφορά την εκκλησιαστική πολιτική, οι Βερέμης και Μιχαηλίδης αναδεικνύουν το έντονο ενδιαφέρον του Καποδίστρια για «την ανύψωση του επιπέδου του κλήρου, την εμπέδωση της ευνομίας και της ευταξίας, καθώς και την εξασφάλιση της επάρκειας των αναγκαίων στους λειτουργούς του Θεού ώστε να επιλυθούν τα προβλήματά τους και να αφιερωθούν στο εκκλησιαστικό τους έργο». Ακόμα, ο Καποδίστριας μερίμνησε για την επιδιόρθωση και την ανοικοδόμηση ναών, ενώ σημαντική πρωτοβουλία υπήρξε η ίδρυση «Εκκλησιαστικού Σχολείου» στον Πόρο. Η μέριμνα αυτή απέρρεε από τη θρησκευτικότητα και τη βαθιά χριστιανική πίστη του, που χαρακτήριζε τον βίο του Καποδίστρια, ήδη από τα χρόνια της νεότητάς του. Τέλος, ο Καποδίστριας δεν παρέλειψε να ασχοληθεί προσωπικά με την υγειονομική κατάσταση της χώρας. Εξάλλου, οι σπουδές ιατρικής που είχε κάνει στην Πάδοβα του επέτρεψαν να έχει ιδίαν άποψη επί των μέτρων που θα έπρεπε να ληφθούν προς την κατεύθυνση της αντιμετώπισης έκτακτων προβλημάτων, όπως ήταν π.χ. η επιδημία πανώλης που εκδηλώθηκε στην Ύδρα και αργότερα στις Σπέτσες την άνοιξη του 1828. Η επισκευή και κατασκευή υδραγωγείων, το γκρέμισμα κτιρίων που εμπόδιζαν την ελεύθερη διακίνηση, η επιδιόρθωση του οδικού δικτύου και το άσπρισμα των σπιτιών υπήρξαν μερικά μόνο από τα μέτρα για την υγειονομική αναβάθμιση των αστικών κέντρων. Παρ’ όλο που το έργο του Καποδίστρια υπήρξε αναμφίβολα σημαντικό –αν και όχι εξίσου επιτυχημένο σε όλους τους τομείς– ο Κυβερνήτης βρέθηκε εξαρχής αντιμέτωπος με μια ετερογενή, πολυποίκιλη και ιδιαίτερη «σκληρή» αντιπολίτευση, στην οποία ανήκαν ή εντάχθηκαν σταδιακά πρόσωπα και ομάδες με κύρος και επιρροή. Αν και ο πατριωτισμός και η εντιμότητά του δεν αμφισβητούνταν, ο καθένας είχε διαφορετικούς λόγους να εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για τις πρακτικές του Κυβερνήτη. Οι «ντόπιοι» διαμαρτύρονταν επειδή ένας ετερόχθων από τα Ιόνια Νησιά είχε αναθέσει τη δημόσια υπηρεσία σε «δικούς» του ανθρώπους, συγγενείς και γνωστούς προερχόμενους από την ιδιαίτερη πατρίδα του. Οι Βρετανοί θεωρούσαν ότι ο Καποδίστριας προωθούσε τα ρωσικά συμφέροντα. Οι φιλελεύθεροι τον κατηγορούσαν για την αναστολή του Συντάγματος του 1827 και οι κοτζαμπάσηδες για αυταρχικές μεθόδους διακυβέρνησης. Ο Καποδίστριας, πάντως, όπως τεκμαίρουν οι συγγραφείς της βιογραφίας του, δεν αποδεχόταν τις κατηγορίες αυτές, διαβλέποντας ιδιοτελή συμφέροντα πίσω από τις δριμείες επιθέσεις. Οι Βερέμης και Μιχαηλίδης δεν απορρίπτουν όλες τις κατηγορίες εναντίον του Καποδίστρια ως εντελώς αβάσιμες. Πράγματι, επισημαίνουν, η επιλογή «ημετέρων» για τη στελέχωση της δημόσιας διοίκησης δεν ήταν πάντα αξιοκρατική. Εντούτοις, προσθέτουν, αυτή ήταν η «μοναδική επιλογή» που είχε ο Καποδίστριας, αφού με εξαίρεση τον Κολοκοτρώνη και κάποιους οπλαρχηγούς τους οποίους είχε γνωρίσει στα Επτάνησα στις αρχές του αιώνα, δεν γνώριζε ανθρώπους στους οποίους μπορούσε να εμπιστευθεί το τιτάνιο έργο της συγκρότησης κράτους. Από την άλλη πλευρά, όμως, απορρίπτουν κατηγορηματικά οποιαδήποτε μομφή για εξυπηρέτηση των ρωσικών συμφερόντων. Η «προσέγγιση αρκετών από τις απόψεις του Καποδίστρια με εκείνες της Ρωσίας», τονίζουν, «δεν ήταν αποτέλεσμα μιας ενδεχόμενης λειτουργίας του ως πράκτορα των ρωσικών συμφερόντων, αλλά οφειλόταν σε σύγκλιση συμφερόντων, αφού η ρωσική πολιτική, επιδιώκοντας την αποδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υποστήριζε τη δημιουργία μιας βιώσιμης Ελλάδας». Σε κάθε περίπτωση, η αντιπολίτευση κατά του Κυβερνήτη άρχισε να λαμβάνει υπερβολικές διαστάσεις μετά τον Σεπτέμβριο του 1829 και την υπογραφή της Συνθήκης της Αδριανούπολης. Τότε ακριβώς ήταν που η ανοικτή διάσταση του Καποδίστρια με τους Βρετανούς σχετικά με το καθεστώς του ελληνικού κράτους δημιούργησε τις προϋποθέσεις απροσχημάτιστης αντικυβερνητικής δράσης με επίκεντρο τη Μάνη και την Ύδρα. Στελέχη του Αγγλικού Κόμματος, Βρετανοί και Γάλλοι πρόξενοι και πολιτικοί, κοτζαμπάσηδες και προεστοί, ακόμα και ο ίδιος ο Κοραής, ο οποίος είχε αρχικά υποστηρίξει τον Καποδίστρια, έθεσαν στο στόχαστρο τον Κυβερνήτη και το περιβάλλον του. Αιχμή του δόρατος της αντικαποδιστριακής κριτικής αναδείχθηκε η εφημερίδα Απόλλων με εκδότη τον Μακεδόνα πολιτικό και δημοσιογράφο Αναστάσιο Πολυζωίδη. Αντιμέτωπος με βαριές κατηγορίες, όπως «αυταρχικός, απολυταρχικός, όργανο της ρωσικής πολιτικής, διώκτης των αντιπάλων του και εχθρός της ελευθερίας του Τύπου», ο Καποδίστριας δεν απέφυγε να εφαρμόσει μεθόδους καταστολής, πεπεισμένος ότι πίσω από την αντιπολίτευση υπήρχαν συμφέροντα μειοψηφικών ομάδων, τις οποίες δεν δίστασε να κατονομάσει: «Οι Φαναριώτες, είναι ολίγοι ξένοι […], ολίγοι πρόκριτοι […] και ολίγοι νέοι ερχόμενοι εις την Ελλάδα με τα εξωτερικά μαθήματα». Δίχως αμφιβολία, αποκορύφωμα της αντιπολιτευτικής πολιτικής ήταν η ανατίναξη της φρεγάτας «Ελλάς» και της κορβέτας «Ύδρα» στον ναύσταθμο του Πόρου από τον Ανδρέα Μιαούλη – επρόκειτο για «μία από τις πλέον μελανές σελίδες στην ιστορία της Εθνεγερσίας του 1821», σύμφωνα με τους Βερέμη και Μιχαηλίδη. Από το «στρατόπεδο των αντιπάλων του», ξεκαθαρίζουν οι συγγραφείς του βιβλίου, ξεχώριζαν οι προύχοντες της Μάνης: οι Μαυρομιχαλαίοι. Με βασικό σημείο τριβής τη διάθεση των εσόδων από τα τελωνεία της Μεσσηνίας (τα οποία ο Πετρόμπεης διεκδικούσε για την ιδιαίτερη πατρίδα του σε βάρος του κεντρικού κράτους), η οικογένεια των Μαυρομιχαλαίων αναδείχθηκε στον μεγαλύτερο «εχθρό» του Κυβερνήτη. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για σύγκρουση δύο διαφορετικών κόσμων: από τη μια πλευρά, ο Καποδίστριας, φορέας νεωτερικών αντιλήψεων, πρότασσε την ανάγκη ενίσχυσης της εθνικής διοίκησης σε βάρος των τοπικών συμφερόντων· και από την άλλη, η παραδοσιακή ηγεσία, έχοντας γαλουχηθεί σε ένα προνεωτερικό περιβάλλον, αδυνατούσε να κατανοήσει τις προθέσεις του Επτανήσιου πολιτικού. Η απόφαση του Καποδίστρια να φυλακίσει τον Πετρόμπεη με την κατηγορία της «απείθειας και της ανοχής, ή ακόμα και της ενθάρρυνσης επαναστατικών ζυμώσεων» θεωρήθηκε ως casus belli για την Μεσσηνιακή οικογένεια. «Το σκηνικό της τραγωδίας είχε ήδη στηθεί», γράφουν οι συγγραφείς. Το χάραμα της 27ης Σεπτεμβρίου / 9ης Οκτωβρίου 1831, ο Καποδίστριας έπεφτε νεκρός έξω από την εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα στο Ναύπλιο, δολοφονημένος από το πιστόλι και το μαχαίρι του Κωνσταντίνου και του Γεώργιου Μαυρομιχάλη. «Τρομερόν και φρικτόν άκουσμα!», έγραφε τις επόμενες ημέρες η Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, ανακοινώνοντας τη δολοφονία του Κυβερνήτη. «Ο τύραννος δεν υπάρχει πλέον», απαντούσε η εφημερία Απόλλων, αποδίδοντας τιμές στους δύο δολοφόνους, που στάθηκαν αντάξιοι «των Αρμοδίων και Αριστογειτόνων, των Βρούτων και των Κασσίων…». Επρόκειτο, δίχως αμφιβολία, για ακραία εκδήλωση του αντικαποδιστριακού αγώνα. Ποιοι ήταν, όμως, εκείνοι που «όπλισαν» το χέρι των Μαυρομιχαλαίων; Ποιος ήταν, σε τελική ανάλυση, ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων; Στο τελευταίο αυτό ερώτημα, η απάντηση των βιογράφων του Καποδίστρια είναι και πάλι σαφής: από τις Μεγάλες Δυνάμεις, η Γαλλία ήταν εκείνη «που είχε αναμιχθεί συστηματικά στην υπόθεση της δολοφονίας». Ειδικότερα, κατονομάζουν τον διοικητή του τακτικού στρατού, στρατηγό Ζεράρ, ο οποίος ηγήθηκε της προσπάθειας των Γάλλων να προωθήσουν τα συμφέροντά τους και να ενισχύσουν τα ερείσματά τους στην Ελλάδα. Αντίθετα, προσθέτουν, οι Βρετανοί πιθανότατα γνώριζαν «ως έναν βαθμό», αλλά «δεν φαίνεται να είχαν ιδιαίτερη συμμετοχή». Ανεξαρτήτως όμως των πραγματικών υπευθύνων, το βέβαιο ήταν ότι η απώλεια του Καποδίστρια έμελλε να αφήσει πίσω της δυσαναπλήρωτο κενό και έναν νέο κύκλο εμφύλιων συγκρούσεων, που δεν επρόκειτο να κλείσει παρά μόνο μετά την έλευση του Όθωνα. Ευανάγνωστη, καλογραμμένη και κυρίως επιστημονικά τεκμηριωμένη, η βιογραφία του Ιωάννη Καποδίστρια από τους καθηγητές Θάνο Μ. Βερέμη και Ιάκωβο Δ. Μιχαηλίδη έρχεται να συνοψίσει τα πορίσματα της επιστημονικής έρευνας και να εμπλουτίσει τη γνώση μας για ένα πρόσωπο που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους. Απευθυνόμενη πρωτίστως –αλλά όχι αποκλειστικά– στο ευρύ αναγνωστικό κοινό, το βιβλίο παίρνει ξεκάθαρη θέση: δεν αποκρύπτει τη συμπάθεια και τον θαυμασμό του για την προσωπικότητα και κυρίως για το έργο που επιτέλεσε ο Καποδίστριας υπό ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες, αλλά παράλληλα δεν διστάζει να επισημάνει αδυναμίες, λάθη και παραλείψεις. Κυρίως, όμως, οι συγγραφείς εντάσσουν την αφήγησή τους στο κλίμα της εποχής, συνεκτιμώντας κάθε φορά τους παράγοντες εκείνους που έτειναν να επηρεάσουν τις αποφάσεις του Καποδίστρια στο εκάστοτε περιβάλλον, τόσο εσωτερικό όσο και διεθνές. Εφαρμόζοντας, λοιπόν, μεθοδολογία αυστηρά επιστημονική, απορρίπτοντας συνειδητά κάθε απόπειρα «ηρωοποίησης» ή και αντίστροφα «απαξίωσης» του βιογραφούμενου προσώπου, οι δύο συγγραφείς προχωρούν σε μια συνολική και κυρίως έντιμη αποτίμηση του έργου και της δράσης του Καποδίστρια. Και αυτή ακριβώς είναι η σημαντικότερη συμβολή του βιβλίου.

Ιωάννης Καποδίστριας: Ευρωπαίος μεταρρυθμιστής ή «τύραννος»;

Σύνδεση