«Έρημη Χώρα» ή «Άγονη γη»;

Δεν συνηθίζω να απαντώ σε κριτικές κειμένων μου γραμμένες δι’ αντιπροσώπων, από φιλική διάθεση ή μετά από πιεστική προτροπή (για το τελευταίο μιλώ από προσωπική εμπειρία). Γι’ αυτό η απάντησή μου στα τρία κείμενα που αποτελούν το δεύτερο αφιέρωμα της Athens Review of Books στον T. Σ. Έλιοτ (Οκτώβριος 2020), το αναφερόμενο και αυτό στη νέα μετάφραση της Έρημης Χώρας, θα είναι προς τον Χάρη Βλαβιανό. Προς τον οποίο έχω να πω τα εξής: «Το άρθρο» μου –ακριβέστερα: η μελέτη μου (ARB, τεύχος Σεπτεμβρίου)– για τη μετάφρασή του δεν «περιλάμβανε μια σφοδρή αρνητική κριτική της» (Μίλτος Φραγκόπουλος), αφού η αξιολόγησή μου ήταν γι’ αυτήν θετική: «Η μετάφραση του The Waste Land του Έλιοτ», έγραφα, «κρινόμενη με τους όρους των απόψεων του Βλαβιανού για τη μετάφραση της ποίησης, είναι περισσότερο από ικανοποιητική. Είναι καλή». Την άποψή μου για την έννοια της μετάφρασης του ποιητικού λόγου, που είναι διαφορετική από εκείνη του Βλαβιανού (μαθητή της μεταφραστικής σχολής που δημιούργησε άθελά του με τις μεταφράσεις του ο Σεφέρης), την έχω αναπτύξει διεξοδικά αλλού, και συνοψίσει στην εν λόγω μελέτη μου, ώστε να μη χρειάζεται να την επαναλάβω. Και, βέβαια, δεν πιστεύω –όπως φαίνεται να πιστεύει ο Βλαβιανός και ορισμένοι από τους περί αυτόν– ότι η διαφωνία σε μια θεωρητική άποψη για τη μετάφραση της ποίησης συνεπάγεται αναγκαστικά, για μια συγκεκριμένη μετάφραση, «ακλόνητη κριτική σφοδρότητα» (Φραγκόπουλος). Άλλωστε έχω δημοσιεύσει δύο επαινετικές κριτικές για δύο βιβλία μετάφρασής του –από τα αγγλικά– ποιημάτων του Πολωνού ποιητή Ζμπίγκνιεβ Χέρμπερτ (Το Βήμα, 7-10-2001· ARB, Οκτώβριος 2017), τα οποία, λόγω του ενδιαμέσου της μετάφρασης, προσφέρονταν περισσότερο απ’ ό,τι η Έρημη Χώρα στις μεταφραστικές απόψεις του. Θα πρέπει, επίσης, να προσθέσω ότι, με τις περί ποιητικής μεταφράσεως θέσεις μου, έχω τοποθετηθεί υπέρ του Βλαβιανού σε μία από τις δύο βασικές κατηγορίες που του προσάπτουν ορισμένοι, προκαλώντας τήν εναντίον μου μήνιν των καταγγελλόντων. Με άλλα λόγια το κείμενό μου για τη μετάφραση του Βλαβιανού κάθε άλλο παρά κακόβουλο είναι, όπως φαίνεται να πιστεύουν, αν κρίνω από τον τόνο των κειμένων τους, η Άννα Βασιάδη και ο Μίλτος Φραγκόπουλος, οι οποίοι αισθάνθηκαν την ανάγκη να μου απαντήσουν ως εάν είχα επικρίνει κείμενα δικά τους. Το σωστό θα ήταν, αν θεωρεί ότι τον αδίκησα, να μου απαντούσε ο ίδιος ο Βλαβιανός. Επειδή είναι φανερό ότι οι επικριτές μου δεν διάβασαν προσεκτικά τη μελέτη μου, θα επαναλάβω τους λόγους για τους οποίους έκρινα ότι θα έπρεπε να γραφεί. Παραθέτω το σχετικό χωρίο της: Ο σκοπός του παρόντος κειμένου μου δεν είναι να κάνω κριτική της μετάφρασης του Βλαβιανού (αν και στα σημεία της τα αναφερόμενα στον Σεφέρη θα χρειαστεί να γίνει κι αυτό), αλλά, πρώτον, να σχολιάσω τον τίτλο της και την απόλυτη εκ των προτέρων βεβαιότητα του Βλαβιανού ότι ο τίτλος αυτός είναι ο αλάνθαστος, και, δεύτερον, να υπερασπιστώ, εκ των υστέρων, τη μετάφραση του Σεφέρη, τη σημασία της οποίας (και όχι μόνο την ιστορική) υποτιμά ο Βλαβιανός (λέω «εκ των υστέρων», γιατί ήμουν ο πρώτος που άσκησε επικριτική κριτική για τη μεταφραστική μέθοδο του Σεφέρη και για τις επιπτώσεις που είχε αυτή στην ιστορία της νεοελληνικής μετάφρασης της ποίησης). Ως προς το δεύτερο, τη σημασία της μετάφρασης του Σεφέρη, την οποία η Βασιάδη και ο Φραγκόπουλος αντιμετωπίζουν εξίσου αφ’ υψηλού με τον Βλαβιανό, δεν έχω να προσθέσω τίποτε περισσότερο από τα όσα αναφέρω στις σχετικές σελίδες της μελέτης μου, τις οποίες, όπως είπα, είναι φανερό ότι τις διάβασαν επιτροχάδην. Ως προς το πρώτο, δηλαδή τον σχολιασμό μου του τίτλου της νέας μετάφρασης (Η άγονη γη), σημείωνα ότι η απόλυτη και υπεροπτική διατύπωση, με την οποία ο Βλαβιανός χαρακτηρίζει συλλήβδην τους τίτλους όλων των προηγούμενων ελληνικών μεταφράσεων του ποιήματος («Όλες αυτές οι αποδόσεις είναι λανθασμένες») δεν τον τιμά, και ότι η ταυτόχρονη αυτοαναγόρευση της μετάφρασής του και του τίτλου της ως κορυφαίων επιτευγμάτων είναι ακαλαίσθητη («Δεν φτάνουμε ποτέ στην κορυφή μόνοι», καταλήγει στην «Εισαγωγή» του, ευχαριστώντας όσους του προσέφεραν βοήθεια σε αυτή την ανάβαση) – και μάλιστα όταν θεωρεί ότι «η επιλογή του τίτλου, που έκαν[ε] είναι η ενδεδειγμένη και ανταποκρίνεται σε όσα είχε κατά νου ο Έλιοτ όταν τιτλοφορούσε το ποίημά του The Waste Land». Διότι το τι είχε κατά νου ο Έλιοτ, όταν τιτλοφορούσε το ποίημά του, μας το λέει ο ίδιος ο Έλιοτ με τα χωρία επιστολών του προς δύο ξένους μεταφραστές του ποιήματος, τα οποία παρέθεσα στη μελέτη μου (σ. 33), και το περιεχόμενο των οποίων συμφωνεί με το νόημα του τίτλου της μετάφρασης του Σεφέρη και του τίτλου των τριάντα δύο μεταφράσεων του ποιήματος –σε οκτώ ευρωπαϊκές γλώσσες– τους οποίους επίσης παρέθεσα (σ. 32-33). Επαναλαμβάνω αυτά που έγραφε το 1928 ο Έλιοτ στον Ισπανό μεταφραστή του Άνχελ Φλόρες (Angel Flores) μαζί με τον σχολιασμό μου της επιστολής του: «Ο τίτλος, παρεμπιπτόντως δεν είναι The Wasteland αλλά The Waste Land. Η μόνη ακριβής μετάφραση του τίτλου είναι εκείνη που ο Γάλλος μεταφραστής μου Ζαν ντε Μενάς ανακάλυψε –αν και, αλίμονο!, πολύ αργά για να τη χρησιμοποιήσει στη μετάφρασή του– La Gaste Lande. Αυτό είναι το απολύτως ακριβές ισοδύναμο, καθώς υπονοεί τον ίδιο μεσαιωνικό μύθο». Τον τίτλο La Gaste Lande, που μετέγραψε ως La terre gaste εκσυγχρονίζοντάς τον κατά κάποιον τρόπο (το επίθετο gaste είναι τύπος της αρχαίας γαλλικής), και με τον οποίο δεν πρόλαβε να αντικαταστήσει τον πρώτο τίτλο της μετάφρασής του, γιατί αυτή είχε ήδη τυπωθεί στο L’Esprit, ο ντε Μενάς τον πήρε από ένα δίστιχο της γαλλικής εκδοχής του μύθου του Γκράαλ (του Αγίου Δισκοπότηρου), τον οποίο ανέπλασε ποιητικά τον 12ο αιώνα ο Κρετιέν ντε Τρουά (Chrétien de Troyes), και ο οποίος, όπως είπαμε, αποτελεί το ένα από τα δύο μυθικά υπόβαθρα της Έρημης Χώρας του Έλιοτ. Το δίστιχο είναι το εξής: Defors les murs ne voit neant Fors mer et eve et terre gaste (στ. 1706-1707). (Έξω από τα τείχη δεν βλέπει κανείς τίποτε παρά μόνο θάλασσα και νερό κι ερημωμένη χώρα). Ο Ζαν-Μισέλ Ρεσλί (Jean-Michel Roessli), από το κείμενο του οποίου για τον ντε Μενάς παραθέτω τους δύο στίχους και την παραπομπή τους, γράφει για το gaste τα εξής: «Το επίθετο gaste ανακαλεί τις οδυνηρές συνέπειες που έχει επιφέρει ο πόλεμος στη χώρα» (θα πρέπει να σημειωθεί ότι το gaste είναι ομόρριζο με το αγγλικό waste). Όλα αυτά είναι ψιλά γράμματα για την Βασιάδη και τον Φραγκόπουλο. Η μεν πρώτη, αφού εκφράσει «τον σεβασμό που τρέφ[ει] προς το πρόσωπο του κ. Βαγενά», του οποίου «έχ[ει] αξιοποιήσει πλείστες φορές τις απόψεις, τα εποικοδομητικά σχόλια και τις παρατηρήσεις που έχει εκφέρει στο παρελθόν κατά τη μελέτη και συνεξέτασή [της] των δύο κορυφαίων ελληνικών μεταφράσεων του The Waste Land» (στο κείμενό της αποθεώνει ως κορυφαία τη μετάφραση του Βλαβιανού και θάβει τη μετάφραση του Σεφέρη), μου κάνει μάθημα μετρικής και μεταφραστικής μεθοδολογίας· ο δε Φραγκόπουλος επιδίδεται σε μιαν ανέμελη tirade υψηλού κριτικού ιμπρεσσιονισμού του τύπου: «Θα μπορούσαμε να συζητάμε μέρες ολόκληρες για την κατεύθυνση της ερμηνείας της λέξης wasteland… Θα μπορούσαμε να συζητάμε μέρες ολόκληρες για το αν αποτελεί ή δεν αποτελεί σονέτο εκείνο το χωρίο των ομοιοκατάληκτων στίχων στο τρίτο μέρος του ποιήματος, που άλλοτε χάνεται και άλλοτε αναφαίνεται στις μεταφράσεις… Θα μπορούσαμε να συζητάμε μέρες ολόκληρες ακόμα για το αν μια τυπογραφική αβλεψία έχει κι αυτή το υπόρρητο νόημά της – σαν φροϋδικό lapsus ας πούμε…», και ούτω καθεξής. Όχι, δεν θα μπορούσαμε να συζητάμε μέρες ολόκληρες για την κατεύθυνση της ερμηνείας της λέξης wasteland στο ποίημα του Έλιοτ, γιατί την ερμηνεία του τίτλου του ποιήματος του Έλιοτ την έχει ορίσει επακριβώς ο Έλιοτ. Δεν θα μπορούσαμε να συζητάμε μέρες ολόκληρες για το αν αποτελεί σονέτο –όπως πιστεύει ο Βλαβιανός, που επιτιμά τον Σεφέρη που δεν το αντιλήφθηκε– εκείνο το χωρίο των ομοιοκατάληκτων στίχων του ποιήματος που άλλοτε χάνεται και άλλοτε αναφαίνεται στις μεταφράσεις, για τον απλούστατο λόγο ότι, για όσους γνωρίζουν τι ακριβώς είναι το σονέτο, στο ποίημα του Έλιοτ τέτοιο σονέτο δεν υπάρχει, με οποιαδήποτε μορφή σονέτου (από τις υπάρχουσες) και αν προσπαθήσουμε να το ταυτίσουμε (το σονέτο είναι κλειστή, αυτοτελής μορφή). Δεν θα μπορούσαμε να συζητάμε μέρες ολόκληρες για το αν μια τυπογραφική αβλεψία έχει κι αυτή το υπόρρητο νόημά της, σαν φροϋδικό lapsus ας πούμε, γιατί το νόημα της αβλεψίας στην οποία ο Φραγκόπουλος αναφέρεται δεν είναι υπόρρητο, επειδή η αβλεψία στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν είναι lapsus (ούτε φροϋδικό ούτε calami). Θα μπορούσα να συνεχίσω απαντώντας με τον ίδιο τρόπο στο πολυάριθμο «Θα μπορούσαμε να συζητάμε…» του Φραγκόπουλου. Όμως θα σταματήσω εδώ, γιατί η λέξη lapsus μού δίνει την ευκαιρία να αναφερθώ στη λεπτότητα με την οποία διαχειρίστηκα και στην περίπτωση αυτή τις λαθροχειρίες του Βλαβιανού στην προσπάθειά του να αποδείξει λανθασμένο τον τίτλο της μετάφρασης του Σεφέρη και να υποβαθμίσει την ποιότητά της. Αναφέρομαι, βέβαια, όπως και ο Φραγκόπουλος, στην απουσία, από τη μετάφραση του Βλαβιανού, του δεύτερου ημιστιχίου του στίχου 386 της Έρημης Χώρας. Παραθέτω τους στίχους 385-387 του Έλιοτ, που προετοιμάζουν το τέλος, την κορύφωση του ποιήματος: In this decayed hole among the mountains In the faint moonlight, the grass is singing Over the trumbled graves, about the chapel… Οι στίχοι στη μετάφραση του Σεφέρη: Στη ρημαγμένη τούτη γούβα μέσα στα βουνά Κάτω απ’ τ’ αχνό φεγγαρόφωτο, τραγουδάει το χορτάρι Πάνω σ’ αφανισμένους τάφους, γύρω στην εκκλησιά… Στη μετάφραση του Βλαβιανού: Σ’ αυτή τη σάπια τρύπα μέσα στα βουνά στο αμυδρό φως του φεγγαριού πάνω στους ρημαγμένους τάφους, γύρω από το παρεκκλήσι… Έγραφα σχολιάζοντας την κολοβή, στον Βλαβιανό, μορφή του δεύτερου στίχου: «Όπως βλέπουμε, το δεύτερο ημιστίχιο του στίχου 386 (“the grass is singing”) στη μετάφραση του Βλαβιανού δεν υπάρχει». Και προσπαθούσα να δικαιολογήσω την παράλειψη γράφοντας, με όση διακριτικότητα μπορούσα, ότι «θα πρόκειται για παράλειψη οφειλόμενη, ενδεχομένως, σε αβλεψία του μεταφραστή». Καθώς ο Μίλτος Φραγκόπουλος είναι, εκτός από σημαντικότατος ιστορικός της τέχνης, και προσεκτικότατος μεταφραστής, απορώ που ανάμεσα σε αυτά για τα οποία πιστεύει ότι θα μπορούσαμε να συζητάμε μέρες ολόκληρες, περιλαμβάνει και αυτή την «τυπογραφική», όπως σπεύδει να την οριοθετήσει, αβλεψία· απορώ που απορεί πώς ένας «σημαντικότατος φιλόλογος», όπως με χαρακτηρίζει (τον ευχαριστώ για τη φιλοφρόνηση), μπορεί να ασχολείται με “παροράματα” όπως αυτό, και να μην αναρωτιέται (ο Φραγκόπουλος) πώς είναι δυνατόν από την κατά τα υπόλοιπα άψογη τυπογραφική επιμέλεια της μετάφρασης του Βλαβιανού να έχει τύχει να εκπέσει μόνο αυτό το ημιστίχιο. Έγραφα ευγενικά: «Η παράβλεψη είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί η φράση που λείπει υπονομεύει την επιχειρηματολογία του Βλαβιανού για τη μη θεραπεύσιμη στειρότητα της γης και για την ορθότητα του τίτλου της μετάφρασής του». Έπρεπε να το διατυπώσω λιγότερο διπλωματικά: «Η φράση που λείπει τινάζει στον αέρα την επιχειρηματολογία του». Διότι η «άγονη γη» της ερημωμένης χώρας του γέροντα Ψαρά Βασιλιά, την οποία ο ερχομός του νεαρού ιππότη Πάρσιβαλ θα αναζωογονήσει, δεν είναι και τόσο άγονη όσο πιστεύει ο Βλαβιανός, αφού βλέπουμε ότι σε αυτήν το χορτάρι («the grass») όχι μόνο φυτρώνει αλλά και τραγουδάει («is singing»). Η ανάγκη της απάντησης στα κείμενα του Φραγκόπουλου και της Βασιάδη δεν μου επιτρέπει, πλέον, να μην αναφέρω μιαν άλλη λαθροχειρία του Βλαβιανού, την οποία παρέλειψα στη μελέτη μου για να μην τον λυπήσω (την υπαινίσσομαι μόνο, κρυπτικά, με μια στεγνή υποσημείωσή μου, ώστε να μην μπορεί να πει κανείς –καθώς θεωρούμαι σχολαστικός φιλόλογος– ότι κάνω για τον Βλαβιανό τα στραβά μάτια). Ο τίτλος Άγονη γη, τον οποίο ο Βλαβιανός κραδαίνει θριαμβικά έναντι των άλλων μεταφραστών του ποιήματος επαιρόμενος για την πατρότητά του, είναι παρμένος (χρησιμοποιώ τον επιεικέστερο όρο), χωρίς αυτό να αναφέρεται –το ίδιο και η σχεδόν κατά λέξη αιτιολόγησή του– από τη μελέτη του Άρη Μπερλή «Ο Τόμας Στερνς Έλιοτ. Αναδρομές σε μέρες κρίσης» (ARB, τεύχ. 39, Απρίλιος 2013). Γράφει ο Μπερλής: Έρημη Χώρα έχει καθιερωθεί να λέγεται στα ελληνικά η Waste Land, διότι έτσι μετέφρασε τον τίτλο ο Γιώργος Σεφέρης. Ο Τάκης Παπατσώνης, που μετέφρασε πρώτος το έργο, το τιτλοφόρησε Ο ερημότοπος, ενώ ο Κλείτος Κύρου το έκανε Η ρημαγμένη γη. Όλες αυτές οι αποδόσεις είναι λανθασμένες, και μάλιστα αδικαιολόγητα. Waste Land σημαίνει στέρφα γη, χέρσα γη, άγονη γη. Αυτή την τελευταία εκδοχή της Άγονης Γης υιοθέτησε [από ποιον άραγε;] η Δέσποινα Ρισσάκη, όταν μετέφρασε τη Waste Land. Είναι κρίμα που η πολύ καλή μετάφρασή της παραμένει αδημοσίευτη. Αντιγράφει ο Βλαβιανός, ξεχνώντας και τον Μπερλή και τη Ρισσάκη: Ο Τάκης Παπατσώνης, ο οποίος μετέφρασε το ποίημα πρώτος, το τιτλοφόρησε Ο ερημότοπος. Ακολούθησε ο Σεφέρης δίνοντας τον τίτλο Η Έρημη Χώρα, και στη συνέχεια ο Κλείτος Κύρου επέλεξε τον τίτλο Η ρημαγμένη γη. […] Όλες αυτές οι αποδόσεις είναι λανθασμένες. Το «waste land» δεν αναφέρεται σε κάτι «έρημο» ή «ρημαγμένο», ούτε φυσικά «χώρα». […] Άρα μιλάμε για «άγονη γη» ή «χέρσα γη». Ο Βλαβιανός δεν παραπέμπει στο χωρίο αυτό του Μπερλή (που δεν ζούσε πια –απεβίωσε το 2018– ώστε να μπορούσε να τον ευχαριστήσει για την “υιοθεσία” του τίτλου του και των περί του τίτλου απόψεών του). Παραθέτει μόνο, σε ένα άλλο σημείο της «Εισαγωγής» του, παραπέμποντας, ένα άλλο χωρίο της μελέτης του Μπερλή, ενισχυτικό, όπως πιστεύει, της προσπάθειάς του να αποδείξει ότι τα ελληνικά της μετάφρασης του Σεφέρη «είναι στραμπουληγμένα». Το αστείο είναι ότι αντιγράφοντας το χωρίο του Μπερλή ο Βλαβιανός δεν αντιλαμβάνεται ότι αντιγράφει και ένα λάθος του. Διότι η λέξη χέρσα δεν σημαίνει άγονη ή στέρφα, όπως νομίζει ο Μπερλής, αλλά ακαλλιέργητη / καλλιεργήσιμη, και, στα συμφραζόμενα των υποκείμενων μύθων της Waste Land του Έλιοτ, έρημη μετά από μια ιστορική και ηθική καταστροφή: ερημωμένη, ρημαγμένη («πύργοι σωριάζονται / Ιερουσαλήμ Αθήνα Αλεξάνδρεια / Βιέννη Λονδίνο…»). Και δεν είναι μόνο αυτό το λάθος που αντιγράφει ο Βλαβιανός από τον Μπερλή. Είναι και η σιωπηρώς, κατά λέξη, ιδιοποίηση των όσων εσφαλμένων γράφει ο Μπερλής για την –υποτιθέμενη– στο κείμενο του ποιήματος του Έλιοτ ύπαρξη του σονέτου, που ανέφερα παραπάνω. Στο οποίο εξίσου εσφαλμένα ανακαλύπτει ο Βλαβιανός, προς υπογράμμιση –υποθέτω– των ελλείψεων της μετάφρασης του Σεφέρη, και μια σονετική οκτάβα. Γράφει ο Μπερλής, τα αισθήματα του οποίου για τη μετάφραση του Σεφέρη δεν ήταν διαφορετικά από εκείνα του Βλαβιανού: Να σημειώσω ότι σε αυτό το εκτενές απόσπασμα έχουμε κρυμμένο, μέσα στο σώμα του κειμένου, στους στίχους 235-249, ένα πλήρες έμμετρο σονέτο. […] Ο Γιώργος Σεφέρης και ο Κλείτος Κύρου δεν πήραν είδηση τίποτα ή κανείς δεν τους το είπε. Αντιγράφει ο Βλαβιανός: Στ. 235-248: Στο απόσπασμα αυτό έχουμε κρυμμένο, μέσα στο σώμα του κειμένου, ένα πλήρες έμμετρο σονέτο. Στους στίχους 249-256, που ακολουθούν, έχουμε επίσης άλλη μία οκτάβα σονέτου. Ο Γιώργος Σεφέρης και ο Κλείτος Κύρου στη δική τους μετάφραση το αγνόησαν. Όχι μόνο το κρυμμένο πλήρες έμμετρο σονέτο είναι ανύπαρκτο, αλλά και η οκτάβα, που ο Βλαβιανός πιστεύει ότι ακολουθεί τον στίχο 248, δεν υπάρχει. Διότι δύο συνεχόμενα τετράστιχα με την ίδια ομοιοκαταληξία δεν αποτελούν οκτάβα σονέτου, αν δεν ακολουθούνται από έξι, ακόμη, ομοιοκατάληκτους στίχους. Οι οποίοι στο συγκεκριμένο απόσπασμα απουσιάζουν, γιατί οι έξι επόμενοι στίχοι ανήκουν σε άλλο, ξεχωριστό τμήμα του τρίτου μέρους του ποιήματος. Δεν θα απαντήσω σχολαστικά στη σχολαστική και αντιφατική παρέμβαση του Πήτερ Μάκριτζ, τον σκοπό της οποίας, όσο και αν προσπάθησα, δεν κατόρθωσα να κατανοήσω. Αφού εξηγήσει, παραπέμποντας σε λεξικά, την έννοια των λέξεων που αποτελούν τη λέξη wasteland (τόσο ξεχωριστά όσο και ως σύνθετη στο πλαίσιο των συμφραζομένων τους), από την εννοιολόγηση του τίτλου The Waste Land ο Μάκριτζ αναφέρει μόνο ότι «ο Έλιοτ γράφει ότι το ποίημα περιέχει “ορισμένες αναφορές σε τελετές βλάστησης”, δηλαδή γονιμότητας», ως εάν ο Σεφέρης «δεν τις έλαβε υπόψη του», όπως έδειξα ότι λανθασμένα σημειώνει ο Βλαβιανός στην «Εισαγωγή» του. Ο Σεφέρης, βέβαια, τις έλαβε υπόψη του, και μάλιστα διεξοδικά, διαπλέκοντας, όπως και ο Έλιοτ, τον «μύθο της Έρημης Χώρας του Ψαρά Βασιλιά» με «τον μύθο του Νεκρού Θεού, σύμβολο της αλυσίδας της ζωής που έχει για κρίκους τη γέννηση, την ωρίμανση, το θάνατο, τον ξαναγεννημό» (βλ. τις Σημειώσεις του και τα «Σχόλιά» του στο ποίημα· οι εντός εισαγωγικών φράσεις στις σελίδες 140, 144 και 157 του βιβλίου του). Ο Μάκριτζ δεν κάνει τον κόπο να δει το νόημα των αναφορών σε τελετές βλάστησης στο ευρύτερο πλαίσιο του νοήματος των διαπλεκόμενων μύθων, και προτιμά για τον τίτλο The Waste Land την εξήγηση του Βλαβιανού και όχι του ίδιου του ποιητή. Το συμπέρασμά του είναι ότι «το άγονη στον τίτλο που προτείνει ο Χ.Β. είναι καθ’ όλα δικαιολογημένο». Το οποίο, κατά την ανάγνωσή μου, σημαίνει ότι ο Μάκριτζ φαίνεται να πιστεύει ότι ο Έλιοτ δεν είχε κατανοήσει πλήρως την έννοια του τίτλου του, και ότι η λέξη χώρα στον τίτλο της μετάφρασης του Σεφέρη (Μάκριτζ: «η λέξη χώρα δεν αντιστοιχεί στο land») είναι αδικαιολόγητη. Κι ας γράφει σε άλλα σημεία του κειμένου του ότι «η επιλογή από τον Σεφέρη του επιθέτου έρημη δικαιολογείται» και ότι «είναι αλήθεια ότι το land σημαίνει και country (χώρα)».

«Έρημη Χώρα» ή «Άγονη γη»;

Σύνδεση