Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Μπλεζ Πασκάλ

1. [Δάνειο από τον Πασκάλ η επιτύμβια επιγραφή του Καζαντζάκη;] Η επιγραφή στον τάφο του Νίκου Καζαντζάκη (1883-1957), που βρίσκεται στον προμαχώνα του Μαρτινέγκου, μέρος των ενετικών τειχών του Ηρακλείου: Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβούμαι τίποτα. Είμαι λέφτερος. απαντάται με σχεδόν πανομοιότυπη διατύπωση ήδη στο δοκίμιο-κλειδί του, Ασκητική: Salvatores Dei,[1] ενώ το κείμενο που θα έπρεπε να μπει ως επιγραφή στον τάφο του ο συγγραφέας το είχε καθορίσει ήδη αρκετό καιρό πριν από τον θάνατό του.[2] Συνήθως η ρήση θεωρείται «γνήσια καζαντζακική», και πραγματικά ταιριάζει τέλεια στην κοσμοθεωρία του συγγραφέα μας. Εντούτοις, είναι ζήτημα αν πραγματικά ο Καζαντζάκης την έβγαλε αποκλειστικά από το δικό του μυαλό· υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι την εμπνεύστηκε από τον Μπλεζ Πασκάλ (Blaise Pascal, 1623-1662). Ο Γάλλος μαθηματικός, φυσικός και εφευρέτης, ήταν παράλληλα ένας βαθυστόχαστος φιλόσοφος και συγγραφέας. Μετά τον θάνατό του, η φήμη του συνεχίστηκε, εν μέρει χάρη στις εφευρέσεις του και στους μαθηματικούς τύπους του, εν μέρει με αφορμή συγγράμματά του όπως οι Σκέψεις (ή Στοχασμοί – Pensées) και Επαρχιακές Επιστολές (Les Provinciales/Lettres Provinciales), τα οποία κατέχουν σημαντική θέση στη γαλλική λογοτεχνία και ενέπνευσαν και διαφωτιστές όπως ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ (1712-1778) κι ο Βολταίρος (1694-1778). Ο Πασκάλ ήταν ένας ασκητικός και θεοφοβούμενος άνθρωπος, πεπεισμένος ότι είχε βρει την απόλυτη αλήθεια σε έναν αυστηρό, γιανσενιστικό καθολικισμό. Σημαντικό κέντρο αυτής της αυστηρότατης ερμηνείας του ρωμαιοκαθολικού δόγματος και της ηθικής ήταν το αβαείο των κιστερκιανών Πορ-Ρουαγιάλ στο Παρίσι, όπου η Ζακλίν Πασκάλ (αδερφή του Μπλεζ) είχε περιβληθεί το μοναχικό σχήμα. Εκεί αισθανόταν στο περιβάλλον του και ο ίδιος, ενώ επίσης συμμετείχε στην έντονη διαμάχη ανάμεσα στη μονή και το τάγμα των Ιησουϊτών.[3] Αν το Πορ-Ρουαγιάλ ήταν της άποψης ότι, εξαιτίας του προπατορικού αμαρτήματος, ο άνθρωπος είναι βεβαρημένος από αμαρτίες και ότι λίγοι μόνο μπορούν να σωθούν, οι Ιησουΐτες είχαν μια λιγότερο αρνητική αντίληψη του ανθρώπου: ότι ο άνθρωπος πλάστηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού (Γένεσις 1, 26-27). Αν το Πορ-Ρουαγιάλ θεωρούσε ότι οι πνευματικοί εξομολόγοι έπρεπε να αντιμετωπίζουν άτεγκτα τους μετανοούντες («οι εκκλησιαστικές κυρώσεις δεν παζαρεύονται!»), οι Ιησουΐτες συνυπολόγιζαν και τις περιστάσεις που θα μπορούσαν να περιορίσουν το βάρος ενός παραπτώματος (casuistique, περιπτωσιολογία). Αν το Πορ-Ρουαγιάλ θεωρούσε τη Θεία Κοινωνία ως κάτι που οι πιστοί δεν μπορούσαν να μεταλάβουν παρά μόνο ύστερα από μια σοβαρή εσωτερική προετοιμασία, και ως εκ τούτου όχι πολύ συχνά, οι Ιησουΐτες έδιναν έμφαση στη συχνή μετάληψη, μεταξύ άλλων για να κρατήσουν απόσταση από τους προτεστάντες, οι οποίοι επίσης δεν τελούσαν παρά λίγες μόνο φορές το χρόνο τη Θεία Κοινωνία. Επιπλέον, οι αντιπρόσωποι του Πορ-Ρουαγιάλ, που απεχθάνονταν τους συμβιβασμούς, κατηγορούσαν την "Εταιρεία του Ιησού" (Societas Jesu) για ηθική χαλάρωση, φιλαρχία και προδοσία του απλού κηρύγματος του Ιησού. Σε αυτούς τους αγώνες δεν έμεινε αμέτοχος και ο Πασκάλ. Στις δεκαοχτώ Επαρχιακές Επιστολές του (1656-1657), γραμμένες με ένα λαμπρό και πολεμικό ύφος, οι οποίες από τότε έχουν παραμείνει προσφιλές ανάγνωσμα, γελοιοποιεί τους Ιησουΐτες και τους κατηγορεί για έλλειψη αρχών και ηθικής· τους θεωρεί ανθρώπους τού «όπου φυσάει ο άνεμος», οι οποίοι σκέφτονται μόνο την εξουσία.[4] Παρ’ όλη την εκτίμηση που μπορεί να έχουμε για την πίστη του Πασκάλ, και παρ’ όλο τον θαυμασμό που προκαλεί το συναρπαστικό ύφος του, πρέπει να παραδεχτούμε ότι στην κριτική του εναντίον των Ιησουϊτών υπερέβαλλε αφάνταστα, διαστρεβλώνοντας τις προθέσεις τους και κατηγορώντας τους για διάφορα κακά που δεν είχαν διαπράξει με αυτό τον τρόπο ή σε αυτό τον βαθμό. Με τη στάση του αυτή, ο Πασκάλ συνέβαλε σημαντικά στην αρνητική εικόνα που έχει το τάγμα ακόμα και σήμερα. Με την ξερή ακαδημαϊκή αντεπιχειρηματολογία, οι πατέρες οι ίδιοι δεν ήταν σε θέση να διορθώσουν την άσχημη εντύπωση που είχε δημιουργηθεί στο γενικό κοινό.[5] Κάποια στιγμή, πάνω στον ορυμαγδό της μάχης ο Πασκάλ αναφωνεί, αμυνόμενος στην κατηγορία της αίρεσης, ότι η Ιερή Εξέταση και οι πατέρες δεν μπορούν να του κάνουν κακό, και μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια γράφει: «Δε φοβούμαι τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα» (“Je ne crains rien, je n’espère rien”).[6] Εδώ πρόκειται ακόμα για μια μεμονωμένη επιφώνηση, ένα συναισθηματικό ξέσπασμα του Πασκάλ μετά την καταδίκη των Επαρχιακών Επιστολών από το Ιεροδικείο της Ιερής Εξέτασης (το οποίο σήμερα ονομάζεται Επιτροπή για το Δόγμα της Πίστεως) στις 6 Σεπτεμβρίου 1657.[7] Πιο ανεπτυγμένη όμως η ίδια σκέψη βρίσκεται στην 17η Επαρχιακή Επιστολή, στην οποία ο συγγραφέας[8] αρνείται ότι είναι ένας αιρετικός, τονίζει την ορθή πίστη του, επιπλήττει πάλι τους Ιησουΐτες και δηλώνει ότι έχει ξεφύγει από τα εγκόσμια: «Δεν περιμένω τίποτα από τον κόσμο, δεν τον φοβούμαι καθόλου, δε ζητώ τίποτα από αυτόν ... όντας ελεύθερος, χωρίς δεσμεύσεις, χωρίς προσκόλληση ...» (“Je n’espère rien du monde; je n’en appréhende rien; je n’en veux rien ...étant libre, sans engagement, sans attachement...”).[9] Ο Καζαντζάκης γνώριζε πολύ καλά τη γαλλική γλώσσα και λογοτεχνία: είχε φοιτήσει σε γαλλικό γυμνάσιο της Νάξου (1897-1899) και σπουδάσει στο Παρίσι (1907-1909), έγραψε μερικά έργα στη γαλλική γλώσσα[10] και έζησε από τον Ιούνιο του 1946 μέχρι το θάνατό του στη Γαλλία, δουλεύοντας δύο από αυτά τα χρόνια (1947-1948) στο Παρίσι, στην UNESCO, για να συντονίσει ένα πρόγραμμα μετάφρασης της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Επομένως το θεωρώ σχεδόν σίγουρο ότι είχε διαβάσει Πασκάλ, μια από τις μεγαλύτερες μορφές της γαλλικής λογοτεχνίας, οπωσδήποτε τις Σκέψεις του και μάλλον και τις δημοφιλείς Επαρχιακές Επιστολές. Επιπλέον, έγραψε για το εγκυκλοπαιδικό λεξικό του Ελευθερουδάκη το λήμμα για τον Πασκάλ, όπου εξαίρει τη λογοτεχνική ευφυΐα του, το ειρωνικό και κομψό ύφος του και τον παθιασμένο και ποιητικό χαρακτήρα του έργου του.[11] Τα λόγια που παρέθεσα από τον εραστή της πολεμικής γραφής και αντικομφορμιστή Πασκάλ ταίριαζαν γάντι στον Καζαντζάκη, και υποπτεύομαι ότι την περίφημη ρήση του τη χρωστούσε στην ψυχική οδύνη του Γάλλου συγγραφέα.[12] Δεν πρέπει βέβαια να λησμονούμε ότι ο Καζαντζάκης είχε επίσης μια μακρόχρονη σχέση με τον βουδισμό.[13] Η μίμηση του Βούδα, η προσπάθεια να ανυψώνεται κανείς πάνω από επιθυμίες και προσδοκίες, από φόβους και πόνους, πάνω από τον εαυτό του –ψευδαισθήσεις!–, η επιθυμία αυτοκένωσης, η προσπάθεια να γίνει κάποιος «τίποτα» κι έτσι να ελευθερωθεί, αποτελούσαν σημαντικά στοιχεία της σκέψης του. Σε πολλά έργα του τον απασχολούσε ρητά ο Βούδας, και μερικά λόγια λήμματα που συνέταξε για την εγκυκλοπαίδεια του Ελευθερουδάκη, που ήδη αναφέραμε, αποδεικνύουν επίσης πόσο είχε μελετήσει τον βουδισμό, τη βουδιστική τέχνη και τον Βούδα.[14] Η επιτύμβια επιγραφή του Καζαντζάκη, λοιπόν, μπορεί να πηγάζει κάλλιστα και από την κοσμοθεωρία του όσο αυτή είναι εμπνευσμένη από τον βουδισμό, αυτό όμως δεν αναιρεί το ότι αναγνώρισε τον εαυτό του στα συγκεκριμένα λόγια του Πασκάλ και τα οικειοποιήθηκε πιθανόν από αυτόν. Ακόμα και το γεγονός ότι ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί στο έργο του τη λέξη «Ιησουΐτης» ως βρισιά, παραπέμπει στον Πασκάλ, αλλά αυτό μόνο έμμεσα. Όπως ανέφερα προηγουμένως, ο ιδιοφυής Γάλλος λογοτέχνης συνέβαλε ο ίδιος ουσιαστικά στην διεθνώς αρνητική εικόνα τού εν λόγω τάγματος· σε πολλές γλώσσες η λέξη Ιησουΐτης δηλώνει έναν υποκριτή και δόλιο μηχανορράφο. Έτσι τη συναντάμε και αρκετές φορές στον κρητικό συγγραφέα μας, π.χ. στο μυθιστόρημά του Ο Χριστός ξανασταυρώνεται.[15] Μια άλλη περίπτωση, από την ιδιαίτερη πατρίδα του που τόσο αγαπούσε, αφορά ένα ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου Ηρακλείου της 1ης Μαρτίου 1955· το ψήφισμα διαμαρτύρεται έντονα για την καταδίωξη του φημισμένου συμπολίτη τους από τις εκκλησιαστικές αρχές και ζητεί επιτακτικά από το κράτος να απέχει από «μεσαιωνικές ιησουϊτικές μεθόδους».[16] 2. [Αναφορά πηγής] Αν αληθεύει ότι ο Καζαντζάκης οφείλει την περίφημη ρήση του (και) στον Πασκάλ, προκύπτει η απορία γιατί δεν το αναγνωρίζει με κάποια παραπομπή. Ήδη όμως στην περίπτωση της προγραμματισμένης, αλλά τελικά αποτυχημένης διατριβής επί υφηγεσία που έγραψε για τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών,[17] η σωστή αναφορά πηγών αποδείχτηκε ότι δεν είχε προτεραιότητα για τον Καζαντζάκη: στη διατριβή του για τον αγαπημένο του φιλόσοφο Φρίντριχ Νίτσε (1844-1900) και τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας, ο Καζαντζάκης κάνει συχνή χρήση γαλλικών μελετών και παραθέτει εδώ κι εκεί ακόμα και διάφορα αποσπάσματα κατά λέξη, χωρίς όμως να αναφέρει πουθενά τις σχετικές πηγές.[18] Άλλο ωστόσο η σωστή παράθεση πηγών σε ένα επιστημονικό κείμενο όπως είναι μια διατριβή επί υφηγεσία, κι άλλο στον χώρο της λογοτεχνίας. Πολλοί συγγραφείς, όπως κι ο Καζαντζάκης, αντιλαμβάνονται τη λογοτεχνία ως ένα σύνολο στο οποίο συμμετέχουν. Ορισμένα μοτίβα ή ορισμένες εκφράσεις που απαντάνε ήδη σε άλλους συγγραφείς, μπορούν να ξαναχρησιμοποιούνται ελεύθερα, χωρίς αυτό να αποτελεί αναγκαστικά λογοκλοπή. Ακόμα, ίσως, η έμφαση στην πρωτοτυπία και ο υψηλός βαθμός ατομικότητας που χαρακτηρίζουν τη σημερινή κοινωνία, να προκαλούν κάποια δυσπιστία στην περίπτωση καλλιτεχνών που δεν θέλουν σώνει και καλά να είναι ανανεωτικοί, αλλά επιμένουν να χρησιμοποιούν παλιότερα μοτίβα. Αν και ο Καζαντζάκης ο ίδιος ήταν κατεξοχήν ατομικιστής, οπωσδήποτε δεν θεωρούσε απαραίτητο να δίνει λογαριασμό κάθε φορά για τα έργα άλλων συγγραφέων που αξιοποιούσε. 3. [Τερτυλλιανός, Πασκάλ, Βερνάρδος του Κλαιρβώ και η Αγία Γραφή] Η υπόθεση ότι την έμπνευση για τη ρήση του για την απουσία ελπίδας και φόβου και την ελευθερία τη βρήκε στον Πασκάλ ενισχύεται από το γεγονός ότι ο Γάλλος λόγιος, στο ίδιο σύντομο απόσπασμα όπου γράφει ότι δε φοβάται τίποτα και δεν ελπίζει τίποτα, προσφεύγει και στο βήμα του Κυρίου. Ίσα ίσα αυτή την επιφώνηση παραθέτει και ο Καζαντζάκης όταν παραπονιέται για την καταδίκη του έργου του από την Ιερά Σύνοδο της Αθήνας κι από τον Πάπα της Ρώμης (1954).[19] Παρ’ όλο που τα λόγια αυτά ο κρητικός συγγραφέας τα αποδίδει –κατά λάθος– στον Τερτυλλιανό, το πιθανότερο είναι να είχε στο νου του το σχετικό απόσπασμα του Πασκάλ, για τον εξής λόγο: ο Καζαντζάκης έστειλε στις εκκλησιαστικές αρχές της Ρώμης και της Αθήνας ένα τηλεγράφημα γεμάτο αυτοπεποίθηση, αλλά ταυτόχρονα φιλειρηνικό, και μέσα σ’ αυτό, παραθέτει και μια ρήση που αποδίδει στον λατίνο πατέρα της εκκλησίας Τερτυλλιανό (περ. 160 - μετά το 220): “Ad tuum, Domine, tribunal appello” («Στο δικό σου δικαστήριο/βήμα, Κύριε, κάνω έφεση»).[20] Μπορεί ο μαχητικός βορειοαφρικανός θεολόγος να είχε μια προτίμηση στη δικαστική ορολογία, η συγκεκριμένη ρήση όμως δεν φαίνεται να ανάγεται σ’ αυτόν· με βάση το ευρετήριο του τερτυλλιανικού έργου είναι αδύνατο να βρεθεί.[21] Εκεί που, στο παθιασμένο σύγγραμμά του De spectaculis (περ. 200), ο Τερτυλλιανός αναφέρεται στο δικαστήριο του Χριστού, άλλα είναι τα συμφραζόμενα: εκεί το κείμενο αφορά τα έντονα συναισθήματα των «εθνικών» ποιητών την ημέρα της Κρίσεως.[22] Μάλλον η μνήμη του Καζαντζάκη του έπαιξε ένα παιχνίδι, στο οποίο πιθανόν να συνέβαλε και το γεγονός ότι ο Τερτυλλιανός είχε γράψει ένα σημαντικό πολεμικό έργο με τίτλο Apologeticum («Απολογητικόν»): μια συνηγορία μπροστά στο δικαστήριο –tribunal– των αρχών της Ρώμης για την αλήθεια της χριστιανικής πίστης.[23] Το έργο, που γράφτηκε στο τέλος του 197 ή στις αρχές του τρίτου αιώνα, δεν άργησε να μεταφραστεί στα ελληνικά· αποσπάσματα της μετάφρασης παραθέτει ο Ευσέβιος Καισαρείας (264/265-339/340) στην περίφημη Εκκλησιαστική Ιστορία του (περ. 320)· έτσι έγινε γνωστό το έργο στη βυζαντινή παράδοση.[24] Καθόλου απίθανο, λοιπόν, ο Καζαντζάκης να γνώριζε τον τίτλο τουλάχιστο του Τερτυλλιανού και να τον θυμήθηκε γράφοντας τη δική του απολογία απέναντι στις εκκλησιαστικές αρχές. Ενδεχομένως επίσης να διάβασε κάποτε κάπου και το ίδιο το μαχητικό σύγγραμμα του Τερτυλλιανού, ή αποσπάσματά του, και σ’ αυτή την περίπτωση θα του άρεσε η τελική πρόταση: «Όπως υπάρχει άμιλλα ανάμεσα στη θεϊκή υπόθεση και στην ανθρώπινη, εμείς, καταδικαζόμενοι από εσάς, αθωωνόμαστε από τον Θεό.» (“Ut est aemulatio divinae rei et humanae, cum damnamur a vobis, a Deo absolvimur.”)[25] Δεν αποκλείεται τότε να θυμήθηκε αυτήν ακριβώς τη φράση, όταν πληροφορήθηκε ότι οι εκκλησιαστικές αρχές της Ρώμης και της Αθήνας είχαν αφορίσει το έργο του. Δεν αποκλείεται επίσης να γνώριζε ο Καζαντζάκης ότι ο Μπλεζ Πασκάλ και οι άλλοι οπαδοί του Πορ-Ρουαγιάλ έτρεφαν κάποια προτίμηση για τον Τερτυλλιανό· θαύμαζαν την ακαμψία του και την αποστροφή του προς τις φιλελεύθερες αντιλήψεις και τον σχετικισμό.[26] Και όντως μπορούμε, όπως αναφέραμε παραπάνω, να βρούμε τη συγκεκριμένη ρήση στο έργο του Πασκάλ:[27] ο Γάλλος διανοούμενος, που με το έντονα πολεμικό ύφος του είχε προκαλέσει την δυσπιστία της "Societas Jesu", καθώς και μια παπική καταδίκη των Επαρχιακών Επιστολών, άνοιξε τότε με θεατρικό τρόπο την καρδιά του. Εξέφρασε τη μεγάλη απογοήτευσή του για την «Ιερή Εξέταση και τους Ιησουΐτες» και υπερασπίστηκε στην απολογία του τον εαυτό του επίσης ασκώντας έφεση στο δικαστήριο του Χριστού: «Αν καταδικαστούν οι επιστολές μου στη Ρώμη, καταδικάζονται στον ουρανό όσα καταδικάζω μέσα σ’ αυτές [Si mes lettres sont condamnées à Rome, ce que j’y condamne est condamné dans le ciel]: Ad tuum, Domine Jesu, tribunal appello.» Η μόνη διαφορά ανάμεσα στα λόγια του Πασκάλ κι εκείνα του Καζαντζάκη είναι, λοιπόν, ότι ο πρώτος μιλάει για Domine Jesu κι ο δεύτερος μόνο για Domine. Αυτό βέβαια ταιριάζει στον συγγραφέα μας, για τον οποίο ο Ιησούς ήταν μεν ένα παράδειγμα που τον ενέπνεε βαθύτατα, όχι όμως ο μονογενής Υιός του Θεού γύρω από τον οποίο στρέφεται όλη η πλάση, κάτι που ο Πασκάλ πίστευε ακράδαντα. Πορτρέτο του Μπλεζ Πασκάλ, αγνώστου καλλιτέχνη, περ. 1690, Βερσαλλίες, Παρίσι. Όχι μόνο ο ίδιος ο Καζαντζάκης αποδίδει τη συγκεκριμένη ρήση κατά λάθος στον Τερτυλλιανό· πλήθος μεταγενέστεροι μελετητές του καζαντζακικού έργου επίσης αρκούνται απλώς να επαναλαμβάνουν την απόδοση. Αλλά ούτε και ο ίδιος ο Πασκάλ έβγαλε αυτά τα λόγια (μόνο) από το μυαλό του· τα δανείζεται από τον μαχητικό αναμορφωτή των μοναστηριών και θεολόγο με μεγάλη επιρροή Βερνάρδο του Κλαιρβώ (1090-1153), χωρίς όμως να αναφέρει το όνομά του. Όπως και το αυστηρά καθολικό αβαείο Πορ-Ρουαγιάλ στο Παρίσι, έτσι και ο Πασκάλ, που ήταν τακτικός επισκέπτης του, εκτιμούσε πολύ τον Άγιο Βερνάρδο ως τον «τελευταίο πατέρα της Εκκλησίας», και τον αναφέρει συχνά στο δικό του έργο. Τη συγκεκριμένη ρήση του Βερνάρδου την ήξερε ο Πασκάλ μάλλον και από την ανάγνωση ενός βιβλίου του Γερμανού Ιησουΐτη Γιερεμίας Δρεξέλιους (Jeremias Drexelius, πέθ. 1638) για το δικαστήριο του Χριστού.[28] Ο Βερνάρδος, λοιπόν, γράφει σε μια επιστολή στον ανιψιό του Ρομπέρ ντε Σατιγιόν (Robert de Châtillon, άνοιξη 1125): «Στο δικό σου δικαστήριο, Κύριε Ιησού, ασκώ έφεση· τη δική σας κρίση περιμένω, σε σένα εμπιστεύομαι την υπόθεσή μου» (“Tuum, Domine Jesu, tribunal appello, tuo me iudicio servo, tibi committo causam meam”). Αφορμή για την επιστολή αποτελούσε το γεγονός ότι ο ανιψιός είχε αφήσει το αυστηρό μοναστήρι του Κλαιρβώ για χάρη του εύκολου Κλυνύ (Cluny) και ότι η παπική εξουσία της Ρώμης τού είχε δώσει –ως μη όφειλε, κατά τον Βερνάρδο– την απαιτούμενη άδεια για αυτό. Ο θείος και κιστερκιανός ηγούμενος καλεί με πάθος τον Ρομπέρ να επιστρέψει στο Κλαιρβώ, διαφημίζοντας διεξοδικά τη μοναστική πειθαρχία (άσκηση), και μάλιστα με πλούσια χρήση μιας αγωνιστικής ορολογίας εμπνευσμένης από τον πόλεμο.[29] Αργότερα ο Βερνάρδος φρόντισε να επεξεργαστεί ριζικά την επιστολή του. Το δημοφιλές αυτό έργο θεωρήθηκε ένα λογοτεχνικό αριστούργημα και του απονεμήθηκε μάλιστα η πρώτη θέση στις εκδόσεις της αλληλογραφίας του Βερνάρδου· η φημισμένη Επιστολή Α΄ κυκλοφορούσε σε μοναστικούς κύκλους κι έπαιζε έτσι ένα ρόλο στις προστριβές ανάμεσα στους οπαδούς της αυστηρής τήρησης του Κανόνα του Βενεδίκτου (Regula Benedicti)[30] και τους συνηγόρους μιας πιο ελαστικής ερμηνείας. Ο Καζαντζάκης εκτιμούσε τον «αγωνιστή» Άγιο Βερνάρδο·[31] τον γνώριζε βέβαια και από τον σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει στη δαντική Θεία Κωμωδία (Παράδεισος, κάντο 31-33), την οποία ο Καζαντζάκης θαύμαζε αφάνταστα και μετέφρασε στα ελληνικά.[32] Αν όμως γνώριζε και τη συγκεκριμένη επιστολή του Βερνάρδου, δεν το γνωρίζω. Αν ναι, θα χαιρόταν πολύ με τη μαχητική γλώσσα, ωστόσο, όπως έβλεπε με σκεπτικισμό τον αθωνικό μοναχισμό, έτσι δεν θα συμμεριζόταν και τον ενθουσιασμό του Βερνάρδου για τη νηστεία, την εγκράτεια, τις παρατεταμένες αγρυπνίες και τα λοιπά. Σε τελευταία ανάλυση, η προσφυγή στο βήμα του Χριστού ανάγεται και σε βιβλικά στοιχεία. Υπάρχει η έκκληση που κάνουν οι προφήτες και άλλοι στο θείο δικαστήριο, όταν χάνουν τις ελπίδες τους στην επιτυχία των ενεργειών τους· έτσι ο προφήτης Ιερεμίας, π.χ., εμπιστεύεται τη δίκη του στον Κύριο (Ιερεμίας 11, 20 και 20, 12). Επίσης ο Ιώβ, που, διαμαρτυρόμενος για τη δυστυχία που τον βρήκε, εγείρει αγωγή εναντίον του Θεού (Ιώβ, παντού). Σημασία έχει και η έφεση που ασκεί ο Παύλος επικαλούμενος το βήμα του Καίσαρα της Ρώμης (Πράξεις Απ. 25,10-11). Είναι αλήθεια, βέβαια, ότι ο Καζαντζάκης διαφοροποιήθηκε από την εκκλησία της νεανικής του ηλικίας, αναζητούσε και έβρισκε άλλους δρόμους για να σώσει την ψυχή του και τον κόσμο, ακόμα και τον ίδιο τον Θεό, και ότι στη χριστιανική πίστη και παράδοση, όπως την κληρονόμησε, έδωσε ένα καινούργιο, δικό του περιεχόμενο. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός ότι γνώριζε καλά την Αγία Γραφή και ότι το έργο του είναι διαποτισμένο από τη γλώσσα της Βίβλου, καθώς και από στοιχεία των πατέρων της εκκλησίας και της ορθόδοξης μυστικής και ασκητικής θεολογίας, πνευματικότητας και λατρείας. Κάποια επίδραση, επομένως, και από τις συγκεκριμένες βιβλικές περικοπές, δεν αποκλείεται καθόλου. 4. [Συμπερασματικά] Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι ένας μεγαλειώδης και σαγηνευτικός συγγραφέας, ο οποίος όλη τη ζωή του επέμεινε να αναζητεί το νόημα της ζωής. Η λογοτεχνική του αναζήτηση για το πώς ο άνθρωπος μπορεί να ανέβει την οδό προς τα πάνω, και σήμερα ακόμα είναι δυνατόν να εμπνέει αναγνώστες. Ωστόσο, όμως, ο συγγραφέας μας άφηνε πού και πού να του ξεφεύγουν μερικά λαθάκια, συνειδητά ή ασυνείδητα· μόνο το καλό άλογο δεν σκοντάφτει ποτέ. Σύμφωνα με τη ρήση για ένα από τα μεγάλα υποδείγματα του Καζαντζάκη, “Quandoque dormitat et bonus Homerus”, ο πάντα άγρυπνος και φαινομενικά ακούραστος Καζαντζάκης νύσταζε καμιά φορά κι αυτός. Χρέος των επιστημόνων –των «καλαμαράδων», κατά τον Ζορμπά– να φροντίζουν σε τέτοιες περιπτώσεις για τη διαλεύκανση και να βάζουν κι αυτοί το πετραδάκι τους για την οδό προς τα πάνω. — Μετάφραση από τα ολλανδικά: Hero Hokwerda και Μαριέττα Ιωαννίδου Το άρθρο βασίζεται στη μελέτη του συγγραφέα De weg omhoog en de strijd om vrijheid: Nikos Kazantzakis, zijn Ascetica en de orthodoxe traditie (Groningen 2017), ειδικά 63-64, 156-157. [1] Νίκος Καζαντζάκης, Ἀσκητική: Salvatores Dei (Αθήνα 32009), 26. [2] The Selected Letters of Nikos Kazantzakis, επιμέλεια και μετάφραση Peter Bien (Princeton 2012), 656 (επιστολή στον Börje Knös, Δεκ. του 1947), 727 (επιστολή στην οικογένεια Αγγελάκη). [3] Gemma Simmonds, “Pascal, Blaise”, στο The Cambridge Encyclopedia of the Jesuits, επιμ. Thomas Worcester κ.ά. (Cambridge 2017), 592-593· του ίδ., “Arnauld, Antoine”, ό.π., 47· Thomas Worcester, “Anti-Jesuit Polemic”, ό.π., 30-35, εδώ 31· του ίδιου, “France”, ό.π., 307-312, εδώ 308. [4] Gérard Ferreyrolles, Blaise Pascal: Les Provinciales, Études Littéraires (Παρίσι 1984), Richard Parish, Pascal’s “Lettres provinciales”: A Study in Polemic (Οξφόρδη 1989)· Olivier Jouslin, La campagne des “Provinciales” de Pascal: Étude d’un dialogue polémique, 1-2 (Clermond-Ferrand 2007). [5] Markus Friedrich, Die Jesuiten: Aufstieg, Niedergang, Neubeginn (Μόναχο 2016), 177, 531-532, 535. [6] Blaise Pascal, Œuvres complètes, επιμ. Jacques Chevalier, Bibliothèque de la Pléiade (Παρίσι 1954), 1074. Μια προηγούμενη έκδοση των απάντων του Πασκάλ, από τις αρχές του 20ού αιώνα, τοποθετεί ακόμα αυτό το απόσπασμα στο τέλος των Στοχασμών, βλ. Pensées de Blaise Pascal, III, επιμ. Léon Brunschvicg, Œuvres de Blaise Pascal 14 (Παρίσι 1904, επανέκδοση Vaduz 1965), 343. Πιθανόν εκείνη την τότε καθιερωμένη έκδοση να διάβασε κι ο Καζαντζάκης στο Παρίσι. [7] Jean-Louis Quantin, “‘Si mes Lettres sont condamnées à Rome ...’: Les Provinciales devant le Saint-Office”, Courrier du Centre Blaise Pascal, 29 (2007) 10-25. [8] Οι Επαρχιακές Επιστολές ήταν ανώνυμες· όσο ζούσε ο Πασκάλ, σχεδόν κανείς δεν ήξερε ότι αυτός ήταν ο συγγραφέας τους. [9] Δέκατη έβδομη Επαρχιακή Επιστολή (23 Ιαν. 1657), προς τον πατέρα Annat sj. Βλ. Œuvres de Blaise Pascal, VI, Depuis le 30 septembre 1656 (treizième Provinciale) jusqu’au 23 janvier 1657 (dix-septième Provinciale), επιμ. Léon Brunschvicg, Pierre Boutroux και Félix Gazier (Παρίσι 1914, επανέκδοση Vaduz 1965), 344-345. Έκδοση σε σημερινά γαλλικά: Pascal, Œuvres complètes, I, επιμ. Michel le Guern, Bibliothèque de la Pléiade (Παρίσι 1998), 782. [10] Nikolaï Kazan, Toda-Raba, Le cahier bleu 14 (Παρίσι 1934)· Nikos Kazantzaki, Le Jardin des Rochers (Παρίσι 1953). [11] Λήμματα τοῦ Νίκου Καζαντζάκη στὸ Ἐγκυκλοπαιδικὸν Λεξικὸν Ἐλευθερουδάκη (1927-1931), εισαγωγή και επιμέλεια Πάτροκλος Σταύρου και Μαρία Γιουρούκου (Αθήνα 2011), 209-210· πβ. 294. [12] Την υπόθεσή μου αυτή, ότι ο Καζαντζάκης εμπνεύστηκε τη συγκεκριμένη ρήση κυρίως από τα πολεμικά γραφτά του Πασκάλ, προς το παρόν δεν την έχω βρει πουθενά, χωρίς βέβαια αυτό να αποκλείει κάποιος ήδη να έχει επισημάνει αυτή τη σύνδεση, αφού είναι αδύνατο να έχει κανείς επίγνωση όλης της τεράστιας βιβλιογραφίας για τον Καζαντζάκη. [13] Παναγιώτα Μήνη, “Μια έκλειψη ήλιου (1932) του Καζαντζάκη. Σενάριο για ένα διεθνή διαγωνισμό”, στο Νίκος Καζαντζάκης: Ημερίδα αφιερωμένη στον μεγάλο δημιουργό Νίκο Καζαντζάκη – Κύκλος ομιλιών Νοέμβριος 2007, έκδοση Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη (Πειραιάς 2011), 159-176, εδώ 168-171· Wook-Dong Kim, “Kazantzakis’ Zorba the Greek: East Asian Influences from Zen Buddhism to Daoism”, Journal of Modern Greek Studies 36 (2018) 243-265· Andreas K. Poulakidas, “Kazantzakis’ Spiritual Exercises and Buddhism”, Comparative Literature 27 (1975) 208-217. [14] Λήμματα τοῦ Νίκου Καζαντζάκη στὸ Ἐγκυκλοπαιδικὸν Λεξικὸν Ἐλευθερουδάκη (1927-1931), ό.π., 20-23. [15] Νίκος Καζαντζάκης, Ὁ Χριστὸς ξανασταυρώνεται (Αθήνα 101974), 64, 178, 225, 367, 441-442. [16] Δήμος Ηρακλείου Κρήτης, Ἀναμνηστικὸ Λεύκωμα Νίκου Καζαντζάκη (Αθήνα 1961), 83-85. [17] Νίκος Καζαντζάκης, Ὁ Φρειδερίκος Νίτσε ἐν τῇ φιλοσοφίᾳ τοῦ δικαίου καὶ τῆς πολιτείας, διατριβή επί υφηγεσία, επιμ. Πάτροκλος Σταύρου (Αθήνα 21998, Ηράκλειο 11909). Το 1959 δημοσιεύτηκε το κείμενο και στο περ. Καινούργια Ἐποχή, 34-89. Πβ. και την αγγλική έκδοση: Nikos Kazantzakis, Friedrich Nietzsche on the Philosophy of Right and the State, μετάφραση, εισαγωγή και σχολιασμός Οδυσσέας Μακρίδης (Albany NY 2006). [18] Gunnar De Boel, “O Καζαντζάκης πιστός αναγνώστης των γάλλων σχολιαστών του Nietzsche”, στο Νίκος Καζαντζάκης: Το έργο και η πρόσληψή του – Πεπραγμένα διεθνούς επιστημονικού συνεδρίου, Πανεπιστημιούπολη Ρεθύμνου, Γάλλος, 23-25 Απριλίου 2004 (Ηράκλειο 2006), 215-228· του ίδιου, “The French Sources Between the Young Kazantzakis and Nietzsche”, Historical Review / La Revue Historique 5 (2008) 107-120· του ίδ., “Kazantzakis: Trouwe lezer van de ‘Franse’ Nietzsche”, Tetradio: Tijdschrift van het Griekenlandcentrum, Universiteit Gent 17 (2008) 7-42. [19] Αντωνία Γρ. Κυριατζή, Η Εκκλησία στην Ελλάδα και το Καζαντζακικό Ζήτημα: Ιστορική αναψηλάφηση με βάση τις πηγές, Ostracon / Acta Varia Academica 14 (Θεσσαλονίκη 2016)· Ανδρέας Νανάκης, “Η Εκκλησία και ο Νίκος Καζαντζάκης: Ο μύθος για τον αφορισμό και την κηδεία του”, περ. Αντί (4 Ιαν. 2008), 52-56· Ψ 46 (1954) 223. [20] Τετρακόσια γράμματα τοῦ Καζαντζάκη στὸν Πρεβελάκη, επιμ. Παντελής Πρεβελάκης (Αθήνα 21984, 11965), 667-669· Νίκος Καζαντζάκης: Πορεία προς την αιωνιότητα, επιμ. Γιώργος Ανεμογιάννης (Ηράκλειο 1987), 62, Kimon Friar, “Introduction”, στο: Nikos Kazantzakis, The Saviors of God: Spiritual Exercises (New York 1960), 140-141 (σ. 16)· Peter Bien, Kazantzakis: Politics of the Spirit, I (Princeton 22007, 11989), XXV. Σε μια μεταγενέστερη επιστολή (προς τον Γιάννη Κακριδή, 9 Ιαν. 1957) ο Καζαντζάκης ξαναχρησιμοποιεί το παράθεμα, σε άλλα τώρα συμφραζόμενα, προσθέτοντας: «ο Dominus εδώ είναι ο Καιρός.» Βλ. Antonis Fyrigos, “Il Poverello di ‘Dio’ (Proposta di lettura dell’omonimo romanzo di Nikos Kazantzakis”, Rivista di studi bizantini e neoellenici 35 (1985) 283-304, εδώ 290 (σ. 31)· The Selected Letters of Nikos Kazantzakis, επιμ. Bien, 834. [21] Gösta Claesson, Index Tertullianeus, I-III (Παρίσι 1974-1975). [22] Tertullianus, Opera, I, Opera Catholica, Adversus Marcionem, Corpus Christianorum: Series Latina 1 (Turnhout 1954), 252 (XXX 4)· Tertullien, Les Spectacles (De spectaculis), επιμ. Marie Turcan, Sources Chrétiennes 332 (Παρίσι 1986), 322-323· Henri Quellet, Concordance verbale du De spectaculis de Tertullien, Alpha-Omega, A: Lexica, Indices, Konkordanzen zur klassischen Philologie 216 (Hildesheim 2001), 294, 334, 355. Η συγκεκριμένη περικοπή είναι: “Etiam poetas, non ad Rhadamanti nec ad Minois, sed ad inopinati Christi tribunal palpitantes” (“Κι ακόμα οι ποιητές που με καρδιοχτύπια στέκονται, όχι μπροστά στο δικαστήριο του Ραδαμάνθους ούτε του Μίνωα, αλλά του απρόσμενου Χριστού”). [23] Tertullianus, Opera, I, Opera Catholica, 77-171 (επιμ. Eligius Dekkers)· Tertullian, Apologeticum – Verteidigung des christlichen Glaubens, εισαγωγή και μετάφραση Tobias Georges, Fontes Christiani 62 (Freiburg i.B. 2015). Βλ. και Niels Willert, ‘Tertullian’, στο In Defence of Christianity: Early Christian Apologists, επιμ. Jakob Engberg, Anders-Christian Jacobsen και Jörg Ulrich, Early Christianity in the Context of Antiquity Book 15 (Φραγκφούρτη 2014), 159-183. [24] Elizabeth A. Fischer, “Greek Translations of Latin Literature in the Fourth Century A.D.”, Yale Classical Studies 27 (1982) 173-215, εδώ 176 (σ. 12), 203-207, 214. Η μετάφραση είναι ανώνυμη· ίσως έγινε από τον Sextus Julius Africanus (περ. 160 - περ. 240). [25] Tertullian, Apologeticum – Verteidigung des christlichen Glaubens, 296. [26] Nadège Clauge, Pascal et Tertullien, Mémoire (Clermond-Ferrand 1997). [27] Pascal, Œuvres complètes, επιμ. Chevalier, 1072-1074 (παράθεμα: 1073)· Pensées de Blaise Pascal, επιμ. Brunschvicg, 343. [28] Ernest Jovy, D’où vient l’ “Ad tuum, Domine Jesu, tribunal appello” de Pascal?: Pascal et saint Bernard (Παρίσι 1916)· Jacques de Blic, “Note sur l’Ad tuum, domine Jesu, tribunal appello”, Archives de Philosophie 1 (1923) 3, σσ. 113-121. [29] Bernhard von Clairvaux, Sämtliche Werke lateinisch-deutsch, II, επιμ. Gerhard B. Winkler (Innsbruck 1992), 242-263 (παράθεμα: 252), 1046-1047· Bernard de Clairvaux, Lettres, I (lettres 1-41), εισαγωγή και σχολιασμός Monique Duchet-Suchaux, μετάφραση Henri Rochais, Sources Chrétiennes 425 (Παρίσι 1997), 58-91 (παράθεμα: 72-73), πβ. 51-53. Βλ. και A Companion to Bernard of Clairveaux, επιμ. Brian Patrick McGuire, Brill’s Companions to the Christian Tradition 25 (Λέυντεν 2011), παντού. [30] La Règle de Saint Benoît, επιμ. Adalbert de Vogüé και Jean Neufville, Sources Chrétiennes 181-186 (Παρίσι 1971-1972). [31] Τετρακόσια γράμματα τοῦ Καζαντζάκη στὸν Πρεβελάκη, επιμ. Πρεβελάκης, 50, 52. [32] Δάντης, Η Θεία Κωμωδία, έμμετρη μετάφραση Νίκος Καζαντζάκης (Αθήνα 2010).

Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Μπλεζ Πασκάλ

Σύνδεση