Παύλος Ζάννας: μεταφράζοντας Προυστ

Μαρσέλ Προυστ, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας με τη συνδρομή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, τόμοι I.-VII. Τα αληθινά βιβλία, όπως και τα αληθινά λόγια, έχουν μια δική τους ανεξάρτητη μοίρα που δεν ορίζει, θάλεγα, η βούληση του συγγραφέα τους· μια μοίρα καμωμένη από τύχη και οξυδέρκεια. Γιώργος Σεφέρης, “Η Κιβωτός του Νώε”, Δοκιμές, τόμ. Γ΄. Πριν από 31 ακριβώς χρόνια, ο Παύλος Ζάννας γράφει στο κείμενό του με τίτλο «Ένα μυθιστόρημα - Μια μηχανή»[1]: Έγινα μεταφραστής τυχαία. Όσο βρισκόμουν στη φυλακή, στα χρόνια της δικτατορίας, ο Στρατής Τσίρκας μου μήνυσε να αρχίσω να μεταφράζω το Αναζητώντας το Χαμένο Χρόνο του Μαρσέλ Προυστ και χωρίς άλλη κουβέντα μου έστειλε τον πρώτο τόμο για ν’ αρχίσω. Διαμαρτυρήθηκα, εξήγησα πως δεν τολμούσα να καταπιαστώ μ’ ένα τέτοιο εγχείρημα, αρνήθηκα. Τελικά με έπεισε και δέχτηκα με έναν όρο: πως ο ίδιος ο Τσίρκας θα ξανακοίταζε τα χειρόγραφα που θα έβγαιναν από τη φυλακή. [...] Και χωρίς ίσως να το αντιληφθεί ο Τσίρκας τότε, με την επιμονή του, τη βοήθειά του και την αγάπη του, έκανε τη ζωή μου ν’ αλλάξει. Το σύντομο αυτό απόσπασμα μας βάζει αμέσως στο κλίμα της μεταφραστικής περιπέτειας που συνιστά η πρώτη φάση της μετάφρασης του μνημειώδους αυτού έργου στα Ελληνικά, η οποία ξεκίνησε το 1969 και μέχρι το 1974 είχαν εκδοθεί οι τέσσερις πρώτοι τόμοι της από τις εκδόσεις Ηριδανός. Πρόκειται για μια περιπέτεια τόσο διανοητική όσο και σωματική, μιας και αποτυπώνει την περίοδο εγκλεισμού του Παύλου Ζάννα ως πολιτικού κρατουμένου της χούντας, «καταδικασμένου σε ποινή εξωφρενικά μεγάλη, αν σκεφτεί κανείς το αδίκημα για το οποίο λεν ότι τον τιμώρησαν», σύμφωνα με τα λόγια του Σεφέρη. Ο Παύλος Ζάννας πράγματι δεν ήταν επαγγελματίας μεταφραστής, ισχυρισμός που αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι δεν ολοκλήρωσε το μεταφραστικό αυτό εγχείρημα μετά την αποφυλάκισή του. Ήταν ωστόσο ένας από εκείνους τους ανθρώπους που μέσω του μεταφραστικού του έργου την περίοδο της χούντας δεν επιτέλεσε μόνο το ρόλο του γλωσσικού διαμεσολαβητή ανάμεσα στον Προυστ και τους Έλληνες αναγνώστες του, αλλά και εκείνον του πολιτικού και πολιτισμικού διαμεσολαβητή της ελληνικής υπόθεσης στο εξωτερικό. Με άλλα λόγια, ο Παύλος Ζάννας έφερε στο προσκήνιο τη ζοφερή ατμόσφαιρα του απολυταρχισμού και της λογοκρισίας που επικρατούσε στην Ελλάδα την περίοδο της χούντας με μία πράξη σιωπηλής πολιτισμικής αντίστασης. Χρησιμοποίησε, αυτός, «ένας άνθρωπος σαράντα χρονών τη φυλακή ως Κιβωτό του Νώε», και πάλι κατά τα λεγόμενα του Σεφέρη, προκειμένου να σώσει ό,τι του επέτρεπαν οι συνθήκες από τη διανοητική του διαύγεια, μπολιάζοντας την ελληνική κουλτούρα και τη γλώσσα με μια ανεκτίμητη πολιτισμική προσφορά. Τα χρόνια του εγκλεισμού του, που συμπίπτουν και με τα χρόνια της μετάφρασης του προυστιανού μυθιστορήματος, ο Παύλος Ζάννας κρατάει ημερολόγιο σε μορφή επιστολών προς τη σύντροφο της ζωής του Μίνα Ζάννα, που το 2000 δημοσιεύτηκαν υπό τον τίτλο Ημερολόγια Φυλακής από τις εκδόσεις Ερμής. Ο τίτλος παραπέμπει και στα Γράμματα από τη Φυλακή του Αντόνιο Γκράμσι, έναν από τους δύο διανοούμενους, που, μαζί με τον Ρεζίς Ντεμπρέ, μοιάζει να συντροφεύουν τον Ζάννα κατά την περίοδο του εγκλεισμού του μέσω των σκέψεών τους για την απομόνωση με την οποία έρχεται αντιμέτωπος ένας πολιτικός κρατούμενος, τους κινδύνους της, και τους τρόπους αντιμετώπισής της. Στα περισσότερα από αυτά τα γράμματα, ο Ζάννας καταγράφει την καθημερινότητά του στη φυλακή ως ένα κολάζ ανάγνωσης, συλλογισμών, μετάφρασης και γραφής, συχνά αντιγράφοντας ολόκληρα αποσπάσματα από τα βιβλία που διαβάζει, αποτυπώνοντας τις μεταφραστικές του απορίες και παραθέτοντας σκέψεις για το χρόνο και τη σχέση του με τη μνήμη, συχνά πυροδοτούμενες από τη μεταφραστική του πρακτική. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που, πολλά χρόνια αργότερα, ο Ζάννας επιχειρεί να εντοπίσει κι άλλους διανοούμενους και μη που χρησιμοποίησαν σε διαφορετικούς τόπους και σε διαφορετικές χρονικές στιγμές το έργο του Προυστ ως εργαλείο για να συντηρήσουν και να ενισχύσουν τις διανοητικές τους διεργασίες αλλά και την επικοινωνία τους με τον εσωτερικό και τον εξωτερικό τους κόσμο σε περιόδους εγκλεισμού. Και πάλι στο κείμενό του στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε παρατηρεί ότι «η προυστιανή αφήγηση, περνώντας από την προσωπική διήγηση και ερμηνεία με τις οποίες την προσφέρει ο Καζάτσκι, τείνει να γίνει κοινή μνήμη και παραπέμπει όχι μόνο στο μυθιστόρημα αλλά και σ’ ένα παρελθόν, όχι και τόσο μακρινό, στο οποίο ο Πολωνός συγκρατούμενος μπορεί ίσως να εντάξει, ή να συλλάβει μεταφορικά –και η μεταφορά είναι ο κυρίαρχος τρόπος της έκφρασης για τον Προυστ– κι έτσι να συμμεριστεί κάποια ιστορικά δεδομένα του τόπου του»[2]. Βέβαια εδώ ο Ζάννας αναφέρεται σε μία περίπτωση όπου οι κρατούμενοι στρατοπέδου συγκέντρωσης μαζεύονται και ακούν τον Καζάτσκι να τους διηγείται την πλοκή του κορυφαίου μυθιστορήματος σε επεισόδια, σαν να επρόκειτο για μία ιστορία στα όρια μύθου και πραγματικότητας, που η αφήγησή της στόχο έχει να συσπειρώσει μία ομάδα κρατουμένων που να συζητούν γύρω από έναν φανταστικό θεματικό άξονα, διαδικασία εντελώς διαφορετική από την μοναχική πορεία της μετάφρασης του κολοσσιαίου έργου από τον ίδιο. Σύμφωνα με τον θεωρητικό της μετάφρασης Λώρενς Βενούτι, ακόμα και στις πιο ακραίες περιπτώσεις πλήρους αφομοίωσης της γλώσσας και της κουλτούρας πηγής από τη γλώσσα και την κουλτούρα στόχο, που καθιστούν τον μεταφραστή πλήρως αόρατο στο μετάφρασμα, δεν υπάρχει ποτέ δυνατότητα πλήρους εξάλειψης του μεταφραστή. Ίχνη του πάντα παραμένουν μέσα στα παρακείμενα, τις μεταφραστικές του επιλογές, αλλά και στην ίδια την απόφασή του να μεταφράσει ένα συγκεκριμένο έργο σε μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Η ιδιαιτερότητα της συγχρονίας μέσα στην οποία πραγματοποιείται το εγχείρημα του Ζάννα τον βάζει στην περίοπτη θέση του φυλακισμένου διανοούμενου που μεταφράζει το μυθιστόρημα του Προυστ στα Ελληνικά ενώ εκτίει την ποινή του. Στο πιο γνωστό κείμενό του που δημοσιεύτηκε στα Νέα Κείμενα το 1971 από τις εκδόσεις Κέδρος με τίτλο «Μποτίλια στο πέλαγο», ο Ζάννας συνοψίζει τη διανοητική πορεία της μεταφραστικής του δραστηριότητας ως εξής: Ξεχωρίζω φράσεις, τις απομονώνω από το αρχικό τους περιεχόμενο, τους δίνω ένα καινούργιο ειδικό βάρος, τις δένω μεταξύ τους σ’ ένα πολύπλοκο πολύχρωμο μωσαϊκό, σε μια παρδαλή κουρελού που με ζεσταίνει, συνθέτω μια ταινία μοντάροντας ξένα κομμάτια για να μπορέσω κάποτε να την προβάλω. […] Τα κομμάτια που διαλέγω μπορούν να στηθούν και να σταθούν κοντά μου. […] Όμως από τη στιγμή που τα ξεχωρίζω και τα απομονώνω ή τα συνδυάζω με άλλα, παίρνουν μια άλλη όψη. Γιατί, κάθε εκλογή, “κάθε παράθεση είναι ταυτόχρονα και μια ερμηνεία”, και τούτη τη στιγμή έχει σημασία η ερμηνεία που δίνω διαλέγοντας. […] Προχωράω και πιστεύω πως κάποια επικοινωνία γεννιέται. Πιστεύω πως η δικιά μου επιλογή, η δικιά μου ερμηνεία είναι η σωστή. Πρέπει νάναι ‒ γιατί μου είναι απαραίτητη, γιατί μόνο έτσι μιλάω με τον εαυτό μου και με τον έξω κόσμο. Κι έρχομαι εδώ να σταθώ στην πρωταρχική μεταφραστική επιλογή του Ζάννα, η οποία έχει αφομοιωθεί τόσο ολοκληρωτικά από την ελληνική κουλτούρα, που, πιθανότατα δεν την αναγνωρίζουμε πια ως τέτοια. Αναφέρομαι στον ίδιο τον τίτλο του προυστιανού μυθιστορήματος, το παροιμιώδες À la recherche du temps perdu που αποδόθηκε στα Ελληνικά ως Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. Έτσι λοιπόν το εμπρόθετο à la recherche των γαλλικών αποδόθηκε με την ελληνική μετοχή ενεστώτα αναζητώντας από τον Ζάννα, και ενώ πολλές από τις επιλογές του έχουν κατά κόρον σχολιαστεί από αναγνώστες, μεταφραστές και φιλολόγους, ελάχιστος λόγος έχει γίνει για την συγκεκριμένη απόφαση, που όρισε, κατά τη γνώμη μου, σε μεγάλο βαθμό, τόσο την πρόθεση όσο και το αποτέλεσμα της μεταφραστικής πράξης του Ζάννα. Τολμώ μάλιστα να ισχυριστώ, πως η επιλογή αυτή έχει τις ρίζες της σε μία άλλη πολυσυζητημένη ελληνική μετάφραση, εκείνη της Έρημης Χώρας από τον Σεφέρη το 1936 του ποιήματος The Waste Land του Τ.Σ. Έλιοτ. Παραθέτω εδώ μόνο το πρώτο τετράστιχο πρωτοτύπου και μετάφρασης, προκειμένου να παρατηρήσω την ιδιαίτερα ασυνήθιστη για τα Ελληνικά χρήση της μετοχής ενεστώτα προκειμένου να αποδοθεί το αγγλικό γερούνδιο. Συγκεκριμένα, το τετράστιχο April was the cruellest month, breeding Lilacs out of the dead land, mixing Memory and desire, stirring Dull roots with spring rain. αποδίδεται ως Ο Απρίλης είναι ο μήνας ο σκληρός γεννώντας Μες απ’ την πεθαμένη γη τις πασχαλιές, σμίγοντας Θύμηση κι επιθυμία, ταράζοντας Με τη βροχή της άνοιξης ρίζες οκνές. Θα περίμενε κανείς αναφορική πρόταση στη θέση που ο Σεφέρης επιλέγει τη μετοχή ενεστώτα, όμως αυτή η συντακτική επιλογή, που και το μέτρο και το ύφος εξυπηρετεί, δίνει σε αυτούς τους ρηματικούς τύπους μία νέα εκφραστική δυνατότητα που εμπλουτίζει την ελληνική γλώσσα μέσω της μετάφρασης, όπως άλλωστε ισχυριζόταν ο Σεφέρης ότι οφείλει να κάνει. Κι ο Ζάννας; Γιατί και αυτός επιλέγει τη μετοχή ενεστώτα προκειμένου να μεταφράσει το εμπρόθετο; Ίσως γιατί μέσα στη φυλακή, για τον χαμένο χρόνο, αναζητά το υποκείμενο της αναζήτησης, και χρειάζεται ένα ρηματικό τύπο που να υπονοεί πως υποκείμενο υπάρχει, άρα και ενεργή πράξη. Κι έτσι, μες στην επιλογή αυτή βρίσκονται ως πιθανά εναλλασσόμενα υποκείμενα ο ίδιος ο συγγραφέας, ο μεταφραστής, οι διανοούμενοι με τους οποίους επικοινωνεί η μετάφρασή του, ο Τσίρκας, ο Σεφέρης, ο εκδότης του Αλέκος Παπακώστας, αλλά και οι αναγνώστες, τόσο του πρωτοτύπου όσο και της μετάφρασης, οι αναγνώστες κάθε έργου, σε κάθε τόπο και σε κάθε εποχή, όπου οι συντεταγμένες κάνουν την κάθε ανάγνωση, προσωπική ή συλλογική, μοναδική και τους επιτρέπουν ‒ή ενίοτε επιβάλλουν‒ κάθε φορά διαβάζοντας να ξαναμεταφράζουν το αρχικό έργο. Και με αφορμή την πρόσφατη ολοκλήρωση του μεταφραστικού εγχειρήματος του μυθιστορήματος του Προυστ στα Ελληνικά από τον Παναγιώτη Πούλο, κλείνω αυτό το κείμενο με τη σκέψη ότι τα χρόνια που μεσολάβησαν από την έκδοση του πρώτου τόμου στα Ελληνικά μέχρι σήμερα, και με όλες τις αποσπασματικές προσπάθειες συμπλήρωσης του έργου που έγιναν στο ενδιάμεσο, είναι πολλά για τον Έλληνα αναγνώστη, που για πρώτη φορά σήμερα έχει στα χέρια του το σύνολο του έργου σε μία ενιαία έκδοση και μπορεί να το διαβάσει από την αρχή μέχρι το τέλος απρόσκοπτα. Έτσι, αντιγράφω εδώ από τα Ημερολόγια Φυλακής του Ζάννα μία σύγχρονή του μετάφραση του Πέτρου Μάρκαρη στο μπρεχτικό ποίημα με τίτλο «Το κομμένο σχοινί»: Το κομμένο σχοινί Μπορείς να το ξαναδέσεις Θα κρατήσει πάλι, ωστόσο Θάναι κομμένο. Ίσως πάλι ν’ ανταμώσουμε Μα κει που μ’ άφησες Δεν πρόκειται ποτέ Να με ξαναβρείς. [1] Το Δέντρο, τεύχος 37-38, Μάρτιος-Απρίλιος 1988. [2] Ό.π.

Παύλος Ζάννας: μεταφράζοντας Προυστ

Σύνδεση