Το έγκλημα του αιώνα στη Ρωσία

ARB – THE NEW YORK REVIEW OF BOOKS John B. Dunlop, The February 2015 Assassination of Boris Nemtsov and the Flawed Trial of His Alleged Killers: An Exploration of Russia’s “Crime of the 21st Century” [Η δολοφονία του Μπορίς Νεμτσόφ τον Φεβρουάριο του 2015 και η παράτυπη δίκη των φερόμενων ως δραστών της: μια έρευνα για το ρωσικό «έγκλημα του 21ου αιώνα»], Ibidem, Στουτγάρδη 2019, σελ. 197 Nemtsov [Νεμτσόφ], ντοκιμαντέρ σε σενάριο και σκηνοθεσία Βλαντίμιρ Β. Κάρα-Μούρζα The Man Who Was Too Free [Ο άνθρωπος που ήταν πολύ ελεύθερος], ντοκιμαντέρ σε σενάριο Μιχαήλ Φίσμαν και σκηνοθεσία Βέρα Κριτσέφσκαγια Τον περασμένο Νοέμβριο ο Economist επέκρινε έντονα τον Πρόεδρο Τραμπ για την απόρριψη μιας πιθανής ανάμιξης του πρίγκιπα διαδόχου του θρόνου της Σαουδικής Αραβίας Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν στη δολοφονία του σαουδάραβα δημοσιογράφου Τζαμάλ Κασόγκι: «Το γεγονός ότι ο Τραμπ συγκαλύπτει τα γεγονότα της δολοφονίας ενός ανθρώπου που ασκούσε ειρηνική κριτική σηματοδοτεί μια ανησυχητική παρέκκλιση της Αμερικής … Οι προηγούμενοι πρόεδροι πάσχιζαν να διατηρούν μια ισορροπία ανάμεσα στις ηθικές αξίες και τα εθνικά συμφέροντα». Ο Τραμπ ήταν εξίσου απαξιωτικός όσον αφορά τον εικαζόμενο ρόλο του ρώσου Προέδρου Βλαντίμιρ Πούτιν στις δολοφονίες πολιτικών προσώπων, λέγοντας τον Δεκέμβριο του 2015: «Κανείς δεν έχει αποδείξει ότι έχει σκοτώσει κάποιον … Ο ίδιος το αρνείται πάντα». Τον Οκτώβριο δε του 2018, αφού πιέστηκε να αναγνωρίσει εντέλει ότι ο Πούτιν «πιθανώς» εμπλέκεται σε πολιτικές δολοφονίες, ο Τραμπ πρόσθεσε και έναν περιορισμό: «Δεν συμβαίνει στη χώρα μας». Οι αντιδράσεις του Τραμπ αποτελούν μέρος της γενικότερης, και πολύ χαρακτηριστικής, στάσης του να δικαιολογεί τα αδικήματα που διαπράττει το Κρεμλίνο. Η απροθυμία του ωστόσο να αντιμετωπίσει σοβαρά τις πολιτικές δολοφονίες που συμβαίνουν στη Ρωσία δεν διαφέρει πολύ από τις αντιδράσεις των προηγούμενων προέδρων. Τον Οκτώβριο 2006, λίγες μόνο μέρες μετά τη δολοφονία της δημοσιογράφου Άννας Πολιτκόφσκαγια, ο Πρόεδρος Τζορτζ Γ. Μπους κάλεσε στο τηλέφωνο τον Πούτιν και τον ρώτησε για το θέμα, όμως φάνηκε καθησυχασμένος με την υπόσχεση του τελευταίου ότι θα διεξαχθεί διεξοδική έρευνα (κάτι που δεν συνέβη ποτέ). Λίγες εβδομάδες αργότερα ο εξόριστος επικριτής του Πούτιν Αλεξάντερ Λιτβινένκο ανακοίνωνε από το Λονδίνο, ενώ ζούσε τις τελευταίες του στιγμές, ότι ο Πούτιν τον είχε δηλητηριάσει. Το επόμενο καλοκαίρι ο Μπους κάλεσε τον Πούτιν στην εξοχική του κατοικία στο Κένεμπανκπορτ του Μέιν, για «να συσφίξουν την προσωπική τους σχέση» και να απολαύσουν μια βόλτα με το ταχύπλοό του. Η αντίδραση του Προέδρου Ομπάμα στην πιο συγκλονιστική πολιτική δολοφονία που συνέβη στη Ρωσία, την εκτέλεση με πυροβολισμούς του ηγέτη της αντιπολίτευσης Μπορίς Νεμτσόφ στις 27 Φεβρουαρίου του 2015, ήταν επίσης πολύ χαμηλών τόνων. Παρότι καταδίκασε αμέσως το έγκλημα και ζήτησε από τη ρωσική κυβέρνηση να ερευνήσει το ζήτημα άμεσα, αμερόληπτα και με διαφάνεια, ο Ομπάμα δεν ανταποκρίθηκε στο ψήφισμα της Γερουσίας, που προώθησαν οι Τζον Μακέιν και Λίντσεϊ Γκράχαμ στις 4 Μαρτίου 2015, το οποίο τον καλούσε να επιδιώξει ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών για διεξαγωγή ανεξάρτητης έρευνας σε ό,τι αφορούσε τη δολοφονία. (Και το οποίο τελικά θάφτηκε από την Επιτροπή Εξωτερικών Σχέσεων της Γερουσίας.) Τώρα, τέσσερα χρόνια αργότερα, η εκπληκτική έρευνα του Τζον Ντάνλοπ ρίχνει νέο φως στη δολοφονία του Νεμτσόφ, παρότι επισημαίνει ότι «παραμένουν πολλά που πρέπει ακόμα να μάθουμε για το πώς διαπράχθηκε το έγκλημα». Ο Ντάνλοπ το αποκαλεί «το ρωσικό έγκλημα του εικοστού πρώτου αιώνα». Ο Νεμτσόφ όχι μόνο δολοφονήθηκε θρασύτατα με πυροβολισμούς, δυο βήματα μακριά από το Κρεμλίνο, αλλά όπως φαίνεται καθαρά στα ρωσικά ντοκιμαντέρ, Νεμτσόφ και Ο άνθρωπος που ήταν πολύ ελεύθερος, είχε ασκήσει τεράστια επιρροή στη ρωσική πολιτική επί δυόμισι δεκαετίες. Σύμφωνα με τα λόγια ενός πρώην συναδέλφου του: «Ήταν σαν μετεωρίτης… Ορμούσε με φόρα, έβαζε φωτιά στα πάντα – και στη συνέχεια χανόταν». Γεννημένος στο Σότσι το 1959, ο Νεμτσόφ μεγάλωσε στο Γκόρκι (μετονομάστηκε σε Νίζνι Νόβγκοροντ το 1990), όπου σπούδασε Φυσική. Ολοκλήρωσε το διδακτορικό του σε ηλικία είκοσι πέντε ετών και μέσα σε λίγα χρόνια είχε δημοσιεύσει περισσότερα από εξήντα ακαδημαϊκά άρθρα. Σύμφωνα με τη χήρα του, Ράισα, «η Φυσική ήταν η ζωή του. Δεν μπορούσε να μιλήσει για τίποτα άλλο». Όμως στη συνέχεια ο Νεμτσόφ ανέλαβε δράση στον χώρο του κοινωνικού ακτιβισμού που άρχισε να ανθίζει στη χώρα του στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και προσχώρησε –μαζί με τη μητέρα του, γιατρό στο επάγγελμα– σε κίνημα διαμαρτυρίας για την κατασκευή ενός πυρηνικού εργοστασίου έξω από το Γκόρκι. Τον Μάρτιο του 1990, ο Νεμτσόφ εκλέχθηκε αντιπρόσωπος του Γκόρκι στο ρωσικό κοινοβούλιο (τότε ονομαζόταν Ανώτατο Σοβιέτ). Ήταν ο μόνος μη κομμουνιστής υποψήφιος σε σύνολο δεκατριών. Στην πρώτη τηλεοπτική του εμφάνιση, στο πλαίσιο της εκστρατείας του, δήλωσε: «Μπορώ να υποσχεθώ μόνο ένα πράγμα: ότι δεν θα πω ψέματα». Σημαντικά στοιχεία του τολμηρού πολιτικού προγράμματός του ήταν ο περιορισμός των εξουσιών της KGB και το τέλος της κυριαρχίας του Κομμουνιστικού Κόμματος στην πολιτική. Ο συνάδελφός του, από το Δημοκρατικό Κόμμα, Γκριγκόρι Γιαβλίνσκι είχε παρατηρήσει ότι ο Νεμτσόφ, με το φυσικό του χάρισμα ως ομιλητής, ήταν «ένας από τους νεότερους, πιο λαμπρούς, έξυπνους και ενδιαφέροντες ανθρώπους στο κοινοβούλιο». Αστυνομικοί συλλαμβάνουν τον ηγέτη της αντιπολίτευσης Μπορίς Νεμτσόφ σε διαδήλωση στο κέντρο της Μόσχας, 31 Ιανουρίου 2010. © Konstantin Zavrazhin / Getty Images / Ideal Image Τον Αύγουστο του 1991 ο Νεμτσόφ πήρε το μέρος του Μπορίς Γέλτσιν στη δραματική αντιπαράθεσή του με τους υποκινητές του πραξικοπήματος εναντίον του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ – μια επίδειξη υποστήριξης που ανταμείφθηκε από τον Γέλτσιν, ο οποίος τον διόρισε, σε ηλικία τριάντα δύο μόνο ετών τότε, κυβερνήτη της περιφέρειας του Νίζνι Νόβγκοροντ. Η Ρωσία περνούσε δύσκολες στιγμές εκείνη την εποχή. Η οικονομία ήταν διαλυμένη, οι φυσικοί πόροι είχαν εξαντληθεί σε μεγάλο βαθμό, και πολλές πόλεις, μεταξύ των οποίων και το Νίζνι Νόβγκοροντ, βρίσκονταν σε σοβαρή παρακμή. Ο Νεμτσόφ ξεκίνησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα οικονομικής μεταρρύθμισης, που χαιρετίστηκε σε εθνικό επίπεδο, το οποίο περιλάμβανε την ιδιωτικοποίηση των κρατικών επιχειρήσεων και την αποκατάσταση των υποδομών της περιοχής. Όταν κατασκευάζονταν νέοι δρόμοι, τους επιθεωρούσε ο ίδιος προσωπικά. Σύμφωνα με τον αναπληρωτή του, Γιούρι Λέμπεντεφ: «Έμπαινε πίσω από το τιμόνι ενός αυτοκινήτου Volga, ακουμπούσε ένα ποτήρι βότκα στο καπό, και αν μπορούσε να οδηγήσει δύο χιλιόμετρα χωρίς να χυθεί η βότκα έδινε επίσημα την έγκρισή του στον νέο δρόμο». Ψηλός, όμορφος και χαρισματικός, ο Νεμτσόφ είχε μια εξαιρετική σχέση με τους απλούς ανθρώπους, και ενθουσίαζε τα πλήθη στις εκστρατείες του όταν άρχιζε αυθόρμητα να λέει αστεία ή να χορεύει. Όπως έλεγε ο Λέμπεντεφ: «Γοήτευε τους πάντες, από γιαγιάδες μέχρι νεαρές κοπέλες, αγόρια και ηλικιωμένους … Ήξερε να μιλά στους ανθρώπους». Το 1995, παρά την πτώση της δημοτικότητας των δημοκρατικών μεταρρυθμιστών και την άνοδο των κομμουνιστών σε εθνικό επίπεδο, εξελέγη κυβερνήτης του Νίζνι Νόβγκοροντ. Ο Γέλτσιν αναφερόταν τότε στον Νεμτσόφ ως τον φυσικό διάδοχό του, και έφτασε μάλιστα να πει στον Πρόεδρο Κλίντον όταν τους σύστησε τον Σεπτέμβριο του 1994 στην Ουάσινγκτον: «Προσέξτε καλά αυτόν τον νεαρό. Μια μέρα θα είναι πρόεδρος της Ρωσίας». Η δημοτικότητα του Γέλτσιν όμως μειώθηκε απότομα καθώς πλησίαζαν οι προεδρικές εκλογές του 1996, και ο πρώην υπουργός Οικονομικών Γεγκόρ Γκαϊντάρ προσπάθησε να πείσει τον Νεμτσόφ να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος, λέγοντάς του: «Είστε ο μόνος από εμάς τους μεταρρυθμιστές που μπορεί να μιλήσει με τον λαό, με τις μπάμπουσκες [γιαγιάδες]». Ο Νεμτσόφ απάντησε: «Δεν θα γίνω ποτέ πρόεδρος. Ο πρόεδρος πρέπει να στέλνει ανθρώπους στον θάνατό τους». Ο Νεμτσόφ δεν φοβόταν την αντιπαράθεση με τον Γέλτσιν όταν διαφωνούσε με τις πολιτικές του ως προέδρου. Τον Ιανουάριο του 1996, με το Κρεμλίνο να έχει εξαπολύσει πόλεμο στην Τσετσενία, συγκέντρωσε πάνω από ένα εκατομμύριο υπογραφές διαμαρτυρίας για την πολεμική δράση της Ρωσίας, φόρτωσε τα έγγραφα σε ένα φορτηγό και οδήγησε ως τη Μόσχα, όπου τα παρέδωσε στο Κρεμλίνο. Ο Γέλτσιν εξοργίστηκε τόσο ώστε για αρκετούς μήνες αρνιόταν να μιλήσει μαζί του. Όμως ο Γέλτσιν, ο οποίος εκτιμούσε τις δεξιότητες του Νεμτσόφ ως πολιτικού, ξεπέρασε την οργή του και το 1997 τον κάλεσε να γίνει πρώτος αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, μαζί με τον Ανατόλι Τσουμπάις, στο νέο του υπουργικό συμβούλιο. Με τόσα πολλά που έπρεπε ακόμα να γίνουν στο Νίζνι Νόβγκοροντ, ο Νεμτσόφ αρνήθηκε την προσφορά. Για να αποδεχθεί εντέλει τη θέση χρειάστηκε να ταξιδέψει ως εκεί, ειδικά για αυτόν τον σκοπό, η κόρη του Γέλτσιν Τατιάνα, η οποία πέρασε έξι ώρες ικετεύοντάς τον με λυγμούς να αναθεωρήσει την απόφασή του. Όπως αποδείχθηκε όμως, η απόφαση του Νεμτσόφ να ενταχθεί στην κυβέρνηση του Κρεμλίνου ήταν τεράστιο λάθος. Με τα λόγια της στενής του φίλης, δημοσιογράφου Γεβγκένια Αλμπάτς: «Η μετακίνησή του στη Μόσχα κατέστρεψε τη σταδιοδρομία του Μπορίς. Αν δεν είχε κάνει αυτή την κίνηση, το 1999 θα είχε διαδεχθεί τον Γέλτσιν». Μόλις βρέθηκε στο Κρεμλίνο, ο ασυμβίβαστος Νεμτσόφ ήρθε αντιμέτωπος με τους ολιγάρχες, οι οποίοι λυμαίνονταν τους πόρους του κράτους αγοράζοντάς τους σε τιμές ευκαιρίας, και υποσχέθηκε ότι θα έβαζε φρένο στις «ιδιωτικοποιήσεις των κολλητών». Συγκεκριμένα, αντιτάχθηκε σθεναρά σε μια αντι-ανταγωνιστική δημοπρασία της τηλεπικοινωνιακής εταιρείας Svyazinvest, την οποία είχαν μεθοδεύσει οι ολιγάρχες Μπορίς Μπερεζόφσκι και Βλαντίμιρ Γκουσίνσκι έτσι ώστε να αγοράσουν την εταιρεία πολύ χαμηλότερα από την αξία της. Όταν η εταιρεία πωλήθηκε στον πλειοδότη, οι Μπερεζόφσκι και Γκουσίνσκι εξοργίστηκαν. Αποκάλεσαν τον Νεμτσόφ «υπ’ αριθμόν ένα εχθρό» και χρησιμοποίησαν την επιρροή τους στους δύο μεγαλύτερους τηλεοπτικούς σταθμούς για να ξεκινήσουν προπαγανδιστική εκστρατεία εναντίον του. Η αδυναμία του Νεμτσόφ στο άλλο φύλο τον έκανε εύκολο στόχο, και πριν περάσει πολύς καιρός οι τηλεοπτικές αναφορές στις «γυμνές περιπτύξεις» του με γυναίκες έκαναν τη δημοτικότητά του να βουλιάξει. Τον Αύγουστο του 1998 η ρωσική κυβέρνηση δήλωσε αδυναμία εξυπηρέτησης του χρέους της και υποτίμησε το ρούβλι, αναγκάζοντας τον Γέλτσιν να απομακρύνει από την κυβέρνηση τα περισσότερα μέλη της. Παρόλο που ζήτησε από τον Νεμτσόφ να παραμείνει στη θέση του, αυτός παραιτήθηκε και –όπως επισήμανε αργότερα ο αντιφρονών από τον χώρο των δημοκρατικών Αλεξέι Ναβάλνι– «κατηγορήθηκε για κάθε τι στραβό που συνέβαινε στην ομάδα του Γέλτσιν». Στα απομνημονεύματά του που εκδόθηκαν το 2007 με τίτλο Εξομολογήσεις ενός επαναστάτη[1], ο Νεμτσόφ θυμάται ότι ο διορισμός του Πούτιν από τον Γέλτσιν ως πρωθυπουργού –μια κίνηση που ουσιαστικά τον έχριζε διάδοχό του στο ανώτατο αξίωμα– τον Αύγουστο του 1999 ήταν μια δυσάρεστη έκπληξη, κυρίως επειδή ο Πούτιν προερχόταν από την KGB. Ωστόσο, ο Νεμτσόφ, που είχε αναλάβει την ηγεσία του νεοσύστατου κόμματος της Ένωσης Δεξιών Δυνάμεων (ΕΔΔ), εξήρε δημόσια τον Πούτιν ως ένα άτομο «ικανό, πεπειραμένο και ευφυές». Ο Νεμτσόφ εξελέγη βουλευτής της Κρατικής Δούμας τον Δεκέμβριο του 1999 και παραιτήθηκε όταν η ΕΔΔ ψήφισε υπέρ της υποψηφιότητας του Πούτιν για την προεδρία το 2000, όμως στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον νέο πρόεδρο σε φιλική βάση, κάτι που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο ότι ο Τσουμπάις, επίσης μέλος του προεδρείου της ΕΔΔ, επέμενε σε μια συμφιλιωτική προσέγγιση. Όποιες ψευδαισθήσεις και αν έτρεφε ο Νεμτσόφ για τον Πούτιν εξαφανίστηκαν γρήγορα, καθώς ο Πούτιν εξαπέλυσε συστηματική επίθεση εναντίον των μέσων μαζικής ενημέρωσης και επέλεξε εντελώς λάθος χειρισμούς σε καταστάσεις κρίσης όπως η καταστροφή του πυρηνικού υποβρυχίου Κουρσκ το 2000 και η ομηρεία στο θέατρο Ντουμπρόφκα της Μόσχας το 2002. Μετά την αποτυχία της ΕΔΔ να κερδίσει έδρες στις εκλογές της Δούμας το 2003, ο Νεμτσόφ εκτοπίστηκε πολιτικά και μετέφερε τη δράση του στους δρόμους όπου συμμετείχε σε μεγάλες διαδηλώσεις κατά της διαφθοράς και του αυταρχικού χαρακτήρα του καθεστώτος του Πούτιν, με αποτέλεσμα τις αλλεπάλληλες συλλήψεις και δεκαπενθήμερες φυλακίσεις του (η συνήθης ποινή για τη διοργάνωση παράνομης διαμαρτυρίας). Βιντεοσκοπημένο υλικό δείχνει την αστυνομία να φέρεται βάναυσα στον Νεμτσόφ και να τον σπρώχνει με τη βία σε αστυνομικές κλούβες, ένα ζοφερό προμήνυμα αυτού που του επιφύλασσε το μέλλον. Όταν κάποτε βρέθηκε στο ίδιο κελί φυλακής με τον Ναβάλνι, ο Νεμτσόφ του εξήγησε γιατί συνέχιζε να υποβάλλεται σε τέτοιες δοκιμασίες: «Θέλω να είμαι σε θέση να σεβαστώ τον εαυτό μου». Οι Νεμτσόφ και Ναβάλνι ένωσαν τις δυνάμεις τους το 2011-2012, οργανώνοντας τεράστιες διαδηλώσεις –τις μεγαλύτερες από την κατάρρευση της ΕΣΣΔ– κατά της εκλογικής νοθείας στις εκλογές της Δούμας το 2011 και της επανεκλογής του Πούτιν στην προεδρία το 2012. Στο μεταξύ ο Νεμτσόφ άρχισε να συντάσσει μια σειρά από σχολαστικά τεκμηριωμένες μελέτες για τη διαφθορά του Κρεμλίνου,[2] ενώ ταξίδεψε επίσης στην Ουάσινγκτον για να απευθύνει έκκληση στο Κογκρέσο των ΗΠΑ να ψηφίσει τον νόμο Μαγκνίτσκι, ο οποίος επέβαλε κυρώσεις στους ρώσους αξιωματούχους που ευθύνονταν για τον θάνατο του ρώσου δικηγόρου Σεργκέι Μαγκνίτσκι στη φυλακή το 2009. Αργότερα, μετά τη ρωσική εισβολή στην Κριμαία το 2014, ο Νεμτσόφ άσκησε έντονες πιέσεις προς τις δυτικές κυβερνήσεις προκειμένου να επιβάλουν κυρώσεις στα μέλη της ρωσικής κυβέρνησης. Την εποχή της δολοφονίας του, ο Νεμτσόφ επρόκειτο να δημοσιεύσει ένα δριμύ κατηγορητήριο για τη στρατιωτική συμμετοχή της Ρωσίας στην Ουκρανία, με τίτλο «Ο Πούτιν και ο πόλεμος», και διοργάνωνε αντιπολεμική διαμαρτυρία, προγραμματισμένη για την 1η Μαρτίου του 2015. Οι δράσεις αυτές ήταν ήδη ένας σοβαρός λόγος για να θέλουν τον θάνατό του ο Πούτιν και το Κρεμλίνο. Ο Πούτιν, βέβαια, ενδέχεται να είχε και προσωπικά κίνητρα. Ο Νεμτσόφ δεν δίσταζε να εκφράζει δημοσίως την περιφρόνησή του για το πρόσωπό του, συχνά με σαρκαστικά σχόλια. Σε συνέντευξή του, το 2013, ο Νεμτσόφ αστειεύτηκε για το μικρό ανάστημα του Πούτιν και παρατήρησε ότι «οι σκληρότεροι τύραννοι της Ρωσίας ήταν όλοι κοντοί – ο Ιβάν ο Τρομερός, ο Λένιν, ο Στάλιν». Αργότερα, τον Απρίλιο του 2014, όταν ερωτήθηκε για τον Πούτιν από δημοσιογράφους της Ουκρανίας, ο Νεμτσόφ ξέσπασε: «Να πάει να γαμηθεί ο Βλαντίμιρ Πούτιν σας!». Ο δημοσιογράφος ανάρτησε στη συνέχεια τη συνέντευξη στο YouTube. Κατά την Aλμπάτς, «φοβόταν ότι θα τον σκότωναν. Και προσπαθούσε να πείσει τον εαυτό του κι εμένα ότι δεν τον άγγιζαν επειδή [είχε υπάρξει] μέλος της ρωσικής κυβέρνησης, αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, και δεν θα ήθελαν να δημιουργήσουν προηγούμενο». Ο Ντάνλοπ, συγγραφέας δύο αποκαλυπτικών μελετών για τα κρούσματα τρομοκρατίας στη Ρωσία[3] παρουσιάζει μια σειρά αποδεικτικών στοιχείων για την εμπλοκή –και ακόμα περισσότερο τον καθοδηγητικό ρόλο– του Κρεμλίνου στη δολοφονία του Νεμτσόφ. Μέσα σε έξι ημέρες από τη δολοφονία, η ρωσική αστυνομία είχε συλλάβει και απαγγείλει κατηγορίες σε πέντε άνδρες από την Τσετσενία, κάτι που έδειχνε ότι οι Αρχές είχαν προειδοποιηθεί για το έγκλημα. Στην πραγματικότητα, όπως δείχνει ο Ντάνλοπ, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας της Ρωσίας (FSB) παρακολουθούσε τις κινήσεις του Νεμτσόφ επί σειρά μηνών, επομένως θα έπρεπε να γνώριζε ότι βρισκόταν στο στόχαστρο μιας ομάδας Τσετσένων. Τεράστια πορεία διαμαρτυρίας στη Μόσχα, 1 Μαρτίου 2015, μετά τη δολοφονία του Μπορίς Νεμτσόφ στις 27 Φεβρουαρίου. © Oleg Nikishin / Epsilon / Getty Images / Ideal Image Οι πέντε ύποπτοι κρίθηκαν ένοχοι και καταδικάστηκαν σε πολυετή κάθειρξη τον Ιούνιο του 2017, μετά από δίκη διάρκειας εννέα μηνών, την οποία κάλυψε διεξοδικά η ρωσική ιστοσελίδα zone.media. Οι ανακριτές παρουσίασαν αρχικά τη θεωρία ότι οι Τσετσένοι είχαν ως κίνητρο την εκδίκηση εξαιτίας μιας αντι-μουσουλμανικής δήλωσης που είχε κάνει ο Νεμτσόφ μετά τις δολοφονίες στο Charlie Hebdo στο Παρίσι. Όταν όμως προέκυψε το στοιχείο ότι οι Τσετσένοι βρίσκονταν στη Μόσχα από τον Οκτώβριο του 2014 (πριν από την επίθεση κατά του Charlie Hebdo που συνέβη τον Ιανουάριο), υποτίθεται για να αρχίσουν να τον παρακολουθούν και να προετοιμάσουν τη δολοφονία του, το κίνητρο αυτό καταρρίφθηκε. Οι εισαγγελείς είπαν στη συνέχεια ότι οι Τσετσένοι ανέλαβαν την εκτέλεση με κίνητρο την αμοιβή –το αντίστοιχο ποσό των 234.000 δολαρίων– που θα τους κατέβαλε ο φερόμενος ως υπεύθυνος του σχεδίου της, Ρουσλάν Μουχουντίνοφ, για τον οποίο ακουγόταν ότι μετά τη δολοφονία είχε διαφύγει στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Δεν δόθηκε καμία εξήγηση για το πώς ο Μουχουντίνοφ, οδηγός του Ρουσλάν Γκερεμέγεφ, αναπληρωτή διοικητή της ταξιαρχίας Σέβερ (Sever) των τσετσενικών δυνάμεων, είχε στη διάθεσή του ένα τέτοιο ποσό. Ο ίδιος ο Γκερεμέγεφ θεωρήθηκε αρχικά ύποπτος επειδή δύο από τους κατηγορούμενους ήταν μέλη της Σέβερ, η οποία υπαγόταν στα Εσωτερικά Στρατεύματα του ρωσικού MVD (Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων), όμως τον πιο άμεσο έλεγχό της είχε ο τσετσένος πρόεδρος Ραμζάν Καντίροφ. Επίσης, παραδόξως, παρότι ο Γκερεμέγεφ ζούσε μαζί με τους Τσετσένους σε ένα ενοικιαζόμενο διαμέρισμα της Μόσχας, δεν εμφανίστηκε ποτέ στο δικαστήριο παρά τα αιτήματα των συνηγόρων υπεράσπισης και της οικογένειας του Νεμτσόφ. Το σημαντικότερο είναι ότι οι ανακριτές και οι εισαγγελείς, όλοι υπό τον έλεγχο του Πούτιν, απέκρυψαν σκόπιμα βιντεοσκοπημένο υλικό που αποτελούσε τεκμήριο για το έγκλημα. Ο Νεμτσόφ πυροβολήθηκε λίγο πριν τα μεσάνυχτα καθώς περπατούσε στη γέφυρα Μπολσόι Μοσκβορέτσκι με την ουκρανή σύντροφό του Άννα Ντουρίτσκαγια. (Μετά την αρχική ανάκριση, η Ντουρίτσκαγια επέστρεψε στο Κίεβο και δεν κλήθηκε να καταθέσει στη δίκη, παρά τα επανειλημμένα αιτήματα και πάλι της υπεράσπισης.) Η γέφυρα βρίσκεται στη βάση του τείχους του Κρεμλίνου, μια περιοχή που παρακολουθείται στενά από κάμερες ασφαλείας της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Προστασίας (FSO). Ωστόσο, η FSO, με επικεφαλής εκείνη την εποχή τον κολλητό του Πούτιν από την KGB της Αγίας Πετρούπολης, Εβγκένι Μούροφ, ισχυρίστηκε ότι οι πάνω από μια δεκάδα κάμερες CCTV εστίαζαν στην περιοχή εντός των τειχών του Κρεμλίνου και όχι στη γέφυρα. Οι εισαγγελείς είπαν ότι ένας Τσετσένος ονόματι Ζαούρ Νταντάγεφ, μέλος της ταξιαρχίας Σέβερ, πυροβόλησε τον Νεμτσόφ έξι φορές από πίσω. Αυτό ωστόσο έρχεται σε σύγκρουση με τα στοιχεία μιας κάμερας 24ωρης λειτουργίας στον ποταμό Μόσχοβα, η οποία ανήκει στον ρωσικό τηλεοπτικό σταθμό TV Center. Το θολά πλάνα που κατέγραψε η κάμερα δείχνουν κάποιον να τρέχει προς τον Νεμτσόφ και τη Ντουρίτσκαγια ακριβώς τη στιγμή που ένα απορριμματοφόρο (το οποίο αρχικά είχε θεωρηθεί εκχιονιστικό μηχάνημα) κόβει τη θέα για δύο δευτερόλεπτα. Το φιλμ, που αναρτήθηκε στο Διαδίκτυο, δείχνει στη συνέχεια να βάζουν τον άντρα σε ένα αυτοκίνητο που τους περίμενε και να τον απομακρύνουν με αυτό. Όπως επισήμαναν οι δικηγόροι υπεράσπισης και οι σχολιαστές, θα ήταν αδύνατο ο σκοπευτής να πυροβολήσει έξι φορές σε μόλις δύο δευτερόλεπτα με ένα όπλο που υποτίθεται ότι ήταν ημιαυτόματο πιστόλι Makarov. (Το όπλο δεν βρέθηκε ποτέ). Στη συνέχεια, ένα άλλο βίντεο εντοπίστηκε στο διαδίκτυο από τον Ιγκόρ Μουρζίν, δικηγόρο στην Αγία Πετρούπολη και ειδικό στα βιντεοσυστήματα παρακολούθησης οδικής κυκλοφορίας, ο οποίος ανέλαβε με προσωπική πρωτοβουλία να διερευνήσει την υπόθεση Νεμτσόφ. (Ο προεδρεύων δικαστής Γιούρι Ζίτνικοφ, την εξαίρεση του οποίου ζήτησε ένας δικηγόρος της οικογένειας του Νεμτσόφ με το αιτιολογικό ότι δεχόταν «εξωτερική επιρροή», αρνήθηκε να επιτρέψει στους ενόρκους να δουν το βίντεο.) Το συγκεκριμένο φιλμ, που καταγράφηκε από τη κάμερα αυτοκινήτου του Αλεξάντρ Καλούγκιν, ο οποίος οδηγούσε στη γέφυρα αμέσως μετά τους πρώτους πυροβολισμούς εναντίον του Νεμτσόφ, έδειχνε έναν άνδρα (ο οποίος εμφανίστηκε αργότερα στη δίκη και δήλωσε ότι είναι ο Εβγκένι Μολόντιχ) να περπατά προς το σώμα του Νεμτσόφ, στη συνέχεια να κατευθύνεται προς το απορριμματοφόρο και μετά να επιστρέφει ξανά στον σοβαρά τραυματισμένο Νεμτσόφ για να τον «αποτελειώσει». Στο βίντεο του Καλούγκιν φαίνονταν επίσης αρκετοί άλλοι μάρτυρες που βρίσκονταν σε στρατηγικά σημεία στη γέφυρα κατά τη στιγμή της δολοφονίας, κανείς από τους οποίους ούτε εντοπίστηκε ούτε κλήθηκε για ανάκριση από τις εισαγγελικές αρχές. Το πιο πιθανό είναι ότι επρόκειτο για υπαλλήλους της ρωσικής Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας (FSB), οι οποίοι παρακολουθούσαν τον Νεμτσόφ κατά τη στιγμή της δολοφονίας του. Όπως σημειώνει ο Ντάνλοπ, «κάθε προσπάθεια των συνηγόρων υπεράσπισης ή των δικηγόρων της οικογένειας του Νεμτσόφ να αναφερθούν στην ύπαρξή τους εμποδίστηκε από τον προεδρεύοντα δικαστή». Ο Μολόντιχ, ο οποίος είχε εξαφανιστεί μετά την αρχική ανάκρισή του, εμφανίστηκε απροσδόκητα στη δίκη τον Μάιο του 2017, ισχυριζόμενος ότι περνούσε τυχαία από τη σκηνή του εγκλήματος. Περιέγραψε τον πρώτο και μοναδικό, κατά τα λεγόμενά του, σκοπευτή, δίνοντας μια περιγραφή που ταίριαζε στον Νταντάγεφ. Ο Νταντάγεφ είχε αρχικά ομολογήσει τη δολοφονία, όμως αργότερα ανακάλεσε την ομολογία του ως αποτέλεσμα βασανισμού, γεγονός που επιβεβαιώθηκε από μέλη του γνωμοδοτικού συμβουλίου του Κρεμλίνου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που είχαν επισκεφθεί τον Νταντάγεφ στη φυλακή αμέσως μετά τη σύλληψή του. Ο Ντάνλοπ αποκλείει την πιθανότητα να ήταν ο Νταντάγεφ ο πρώτος σκοπευτής, επισημαίνοντας ότι διέθετε ισχυρό άλλοθι. Ένα άλλο βίντεο από κάμερα στην είσοδο του κτιρίου όπου διέμενε έδειξε ότι τη στιγμή της δολοφονίας βρισκόταν εκεί. (Ο δικαστής εξαίρεσε την ταινία αυτή από τα δικαστικά τεκμήρια, με την αιτιολογία ότι ο χρονοδιακόπτης της κάμερας υποτίθεται πως είχε βλάβη.) Τα όπλα που χρησιμοποιήθηκαν στη δολοφονία δεν βρέθηκαν ποτέ από την αστυνομία, ενώ ο ισχυρισμός των βαλλιστικών αναλυτών της FSB ότι οι έξι σφαίρες προέρχονταν από ένα μόνο όπλο αμφισβητήθηκε από εξωτερικό εμπειρογνώμονα που κλήθηκε από τον δικηγόρο του Νταντάγεφ. Ο εμπειρογνώμονας αυτός κατέληξε στο συμπέρασμα ότι εξαιτίας των λανθασμένων χειρισμών των βαλλιστικών στοιχείων στη σκηνή του εγκλήματος από τους ερευνητές της αστυνομίας δεν ήταν δυνατό να προσδιοριστούν τα όπλα από τα οποία προήλθαν οι σφαίρες. Ο Ντάνλοπ παρουσιάζει μια σειρά από θεωρίες για το ποιοι ενορχήστρωσαν το έγκλημα. Οι θεωρίες αυτές έχουν διατυπωθεί από δικηγόρους, μεταξύ των οποίων ο Μουρζίν, από τον αμερικανό δημοσιογράφο Ντέιβιντ Σάτερ και από ρώσους πολιτικούς σχολιαστές, με τις βασικές υποψίες να επικεντρώνονται στον πρόεδρο της Τσετσενίας Ραμζάν Καντίροφ και τον Πούτιν. Ο Ντάνλοπ συντάσσεται με όσους πιστεύουν ότι οι Τσετσένοι του Καντίροφ συμμετείχαν στη δολοφονία, μαζί με την FSB, παρά τη φαινομενική αθωότητα του Νταντάγεφ σε ό,τι αφορά τα πραγματικά γεγονότα της εκτέλεσης, και διατυπώνει τη θεωρία ότι ο πρώτος σκοπευτής θα μπορούσε να είναι ένα άλλο μέλος της ταξιαρχίας Σέβερ, ο Μπεσλάν Σαβάνοφ. (Ο Σαβάνοφ έφυγε από τη Μόσχα την επομένη της δολοφονίας και εικάζεται ότι αυτοανατινάχθηκε με χειροβομβίδα την στιγμή της σύλληψής του από την αστυνομία στο Γκρόζνι). Η παρουσία των Τσετσένων στη Μόσχα τους μήνες πριν τη δολοφονία και η βιαστική αναχώρησή τους από την πόλη μετά, αποτελούν ισχυρές ενδείξεις της ανάμιξής τους. Γνωρίζουμε επίσης ότι στο παρελθόν ο Καντίροφ είχε χρησιμοποιήσει ομάδες κρούσης για να εξοντώσει τους αντιπάλους του και εκείνους του Πούτιν. Ανάμεσα στους στόχους του ήταν η τσετσένα δημοσιογράφος Νατάλια Εστεμίροβα και πιθανώς η Άννα Πολιτκόφσκαγια, οι οποίες ασκούσαν έντονη κριτική στον ίδιο και στον Πούτιν. (Η Πολιτκόφσκαγια ήταν εκείνη που αποκάλεσε τον Καντίροφ «τσετσένο δράκο του Κρεμλίνου».) Πιο σημαντικό, αν και ο Ντάνλοπ δεν το αναφέρει αυτό, είναι ότι ο Καντίροφ είπε κάποτε καταπρόσωπο στον Νεμτσόφ ότι του άξιζε να τον σκοτώσουν, και ο Νεμτσόφ θυμόταν μετά ότι «είδα στα μάτια του το μίσος». Ο Καντίροφ όμως δεν θα πραγματοποιούσε ποτέ ένα έγκλημα τόσο υψηλού συμβολισμού χωρίς εντολή από τον Πούτιν. Ο Άχμεντ Ζακάγεφ, επικεφαλής της εξόριστης τσετσενικής κυβέρνησης, δήλωσε: «Ο Καντίροφ μπορεί να κάνει ό,τι θέλει στην Τσετσενία, αλλά όχι στη Μόσχα ή τη Ρωσία». Ο στενός συνεργάτης του Νεμτσόφ, Βλαντίμιρ Μίλοφ, πρώην υφυπουργός της ρωσικής κυβέρνησης, παρατήρησε ότι «αν ακουμπούσε [από μόνος του] τον Νεμτσόφ, ο Καντίροφ θα περνούσε την κόκκινη γραμμή και θα έμπαινε στην περιοχή δικαιοδοσίας του Πατερούλη [Πούτιν]». Όπως αποκαλύπτει η έρευνα του Ντάνλοπ, η δολοφονία του Νεμτσόφ φαίνεται να έχει άμεση σχέση με έναν αγώνα εξουσίας στο Κρεμλίνο. Αψηφώντας τον Πούτιν, η FSB, μετά τη σύλληψη των ανδρών του Καντίροφ, προσπάθησε να εμπλέξει τους προφανείς εγκέφαλους του εγκλήματος, τον Καντίροφ και τον προστάτη του Βίκτορ Ζόλοτοφ, επικεφαλής εκείνη την εποχή των Εσωτερικών Στρατευμάτων του MVD και στενό σύμμαχο του Πούτιν από την Αγία Πετρούπολη. Η FSB είχε από καιρό θελήσει να περιορίσει τη δύναμη του Καντίροφ, ο οποίος κυβερνούσε την Τσετσενία σαν να επρόκειτο για φέουδό του και ξεπερνούσε τα όριά του όταν μιλούσε για την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφαλείας της Ρωσίας. Η ανεξήγητη δεκαήμερη εξαφάνιση του Πούτιν μετά τη δολοφονία, στη διάρκεια της οποίας το Κρεμλίνο ανακοίνωσε την απονομή υψηλής κρατικής διάκρισης στον Καντίροφ, σήμαινε ότι βρισκόταν υπό πίεση. Κατάφερε όμως να βγει αλώβητος από την κρίση. Η πανίσχυρη εξεταστική επιτροπή του Πούτιν, με επικεφαλής τον κολλητό του Αλεξάντρ Μπαστρίκιν, κατόρθωσε να απαλλάξει τον προστατευόμενο του Καντίροφ, Γκερεμέγεφ, από την ανάκριση των εισαγγελικών αρχών, κάτι που του επέτρεψε να εξαφανιστεί – είτε στην Τσετσενία είτε στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Ούτε ο Ζόλοτοφ, προϊστάμενος του Γκερεμέγεφ, ούτε ο Καντίροφ ανακρίθηκαν ποτέ. Μάλιστα, ο Πούτιν δημιούργησε τον επόμενο χρόνο μια νέα Εθνική Φρουρά επικεφαλής της οποίας όρισε τον Ζόλοτοφ, τον οποίο επίσης τίμησε ορίζοντάς τον προσωρινό μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας του. Όσο για τον Καντίροφ, με την ισχυρή υποστήριξη του Πούτιν επανεξελέγη πρόεδρος της Τσετσενίας τον Σεπτέμβριο του 2016 με 98% της λαϊκής ψήφου. Φαίνεται ότι ο Πούτιν έχει ανάγκη τον Καντίροφ, ο οποίος μόλις ηγήθηκε ενός βίαιου πογκρόμ εναντίον των ομοφυλόφιλων στην Τσετσενία, όχι μόνο για να κρατήσει ήσυχους τους ανυπάκουους Τσετσένους, αλλά και για να εξοντώσει τους εχθρούς του σε περίπτωση που χρειαστεί. Ο Μιχαήλ Χοντορκόφσκι, ο εξόριστος ρώσος πρώην ολιγάρχης, ο οποίος συνελήφθη από την αστυνομία του Πούτιν το 2003 και έλιωνε στη φυλακή για μια δεκαετία, παρατήρησε για τη δολοφονία του Νεμτσόφ: «Νομίζω ότι ο Μπορίς θα ήθελε να πεθάνει έτσι … στη γέφυρα που οδηγεί στο Κρεμλίνο, πυροβολημένος από έναν πραγματικό εχθρό, όχι τυχαία. Είναι ένας καλός θάνατος». Πάνω απ’ όλα όμως, ο Νεμτσόφ, ο οποίος εκτιμούσε τόσο την αλήθεια, θα ήθελε να προσαχθούν στη δικαιοσύνη τα άτομα που διέταξαν τον φόνο, και σαφώς αυτό δεν θα συμβεί με τον Πούτιν στο Κρεμλίνο. Στις 27 Φεβρουαρίου 2018, το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης της Ουάσινγκτον ονόμασε ένα κομμάτι της λεωφόρου Ουισκόνσιν μπροστά από τη ρωσική πρεσβεία, Πλατεία Μπορίς Νεμτσόφ (Boris Nemtsov Plaza). Στην τελετή, εκτός από μέλη του Κογκρέσου, μίλησαν ο Βλαντίμιρ Κάρα-Μούρζα, πρώην στενός συνάδελφος του Νεμτσόφ, και σκηνοθέτης της ταινίας Νεμτσόφ. Ενεργός πολιτικός της ρωσικής αντιπολίτευσης, ο Κάρα-Μούρζα έχει δύο φορές πέσει θύμα σχεδόν θανατηφόρων δηλητηριάσεων και θεωρεί υπεύθυνο γι’ αυτές το Κρεμλίνο. Παραμένει ωστόσο αισιόδοξος: «Ο καλύτερος δυνατός φόρος τιμής [στον Νεμτσόφ] και στην κληρονομιά του θα είναι μια ελεύθερη και δημοκρατική Ρωσία, και η μέρα αυτή θα έρθει». Και όταν φτάσει πια η μέρα αυτή, θα είναι χάρη σε Ρώσους όπως ο Κάρα-Μούρζα, που ακολούθησαν με τόσο θάρρος τα βήματα του Μπορίς Νεμτσόφ. © NEW YORK REVIEW OF BOOKS 2019 — Μετάφραση: Αναστασία Μωράκη [1] Ρωσικός τίτλος: Ispoved’ buntaria (Partisan, Μόσχα 2007). [2] Ως προς τις μελέτες, βλ. άρθρο μου για το Boris Nemtsov and Vladimir Milov, Putin: The Results (NYRB, 15 Μαΐου 2008, https://bit.ly/2GOPdFC), και άλλο ένα για το Boris Nemstov and Leonid Martynyuk, Winter Olympics in the Subtropics (NYRB, 26 Σεπτεμβρίου 2013, https://bit.ly/2Labhic). [3] Βλ. άρθρο μου για το βιβλίο του John B. Dunlop The Moscow Bombings of September 1999: Examinations of Russian Terrorist Attacks at the Onset of Vladimir Putin’s Rule (NYRB, 22 Νοεμβρίου 2012, https://bit.ly/2IML1bK). Βλ. επίσης το άρθρο μου για το βιβλίο του Dunlop The 2002 Dubrovka and 2004 Beslan Hostage Crises: A Critique of Russian Counter-Terrorism, στο The Times Literary Supplement, 19 Μαΐου 2006.

Το έγκλημα του αιώνα στη Ρωσία

Σύνδεση