Το κύκνειο άσμα του γαλλικού νιτσεϊσμού

Το παρακάτω άρθρο του καθηγητή Ρίτσαρντ Γουόλιν ήταν η πρώτη μιας σειράς αντιδράσεων στην αντιπαράθεση για την Αβιτάλ Ρονέλ, καθηγήτρια στο Τμήμα Ανθρωπιστικών Σπουδών του New York University (NYU), και την επιστολή που υπέγραψαν πενήντα περίπου γνωστοί διανοούμενοι[1], για να την υπερασπιστούν μετά την καταγγελία ενός φοιτητή για σεξουαλική παρενόχληση. Δημοσιεύθηκε στο Los Angeles Review of Books στις 19.7.2018. Η παραδοσιακή ακαδημαϊκή θερινή γαλήνη διαταράχθηκε από ρίγη σκανδάλου που εξέπεμπαν οι κατά τα άλλα σοβαροί διάδρομοι του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης. Γνωρίζουμε πλέον καλά τις κύριες πτυχές της tempête [καταιγίδας] αυτής: μια φτασμένη καθηγήτρια της Γερμανικής και της Συγκριτικής Λογοτεχνίας, η Αβιτάλ Ρονέλ, έχει κατηγορηθεί από έναν μεταπτυχιακό φοιτητή της για παράβαση του νόμου «Title IX»[2]. Οι πανεπιστημιακές αρχές έχουν αντιδράσει στις καταγγελίες με τη μέγιστη σοβαρότητα. Σύμφωνα με μια πληροφορία, μπορεί ακόμα και η θέση της Ρονέλ στο NYU να κινδυνεύσει. Υπό κανονικές συνθήκες, τα προηγούμενα στοιχεία θα παρείχαν επαρκείς λόγους για να θορυβηθεί κανείς και να ανησυχήσει, αφού μάλιστα η συγκεκριμένη υπόθεση αφορά μια σπάνια περίπτωση «έμφυλης αντιστροφής» –άνδρας καταγγέλλει, γυναίκα καταγγέλλεται– φέρνοντας έτσι, κατά κάποιον τρόπο, τα πάνω κάτω για το κίνημα #MeToo. Ωστόσο μια επιπρόσθετη επιπλοκή προέκυψε όταν έγινε γνωστό ότι ένας μακρύς κατάλογος πανεπιστημιακών αστέρων –ένα ευρετήριο ονομάτων, στην ουσία, των ακαδημαϊκών και διανοουμένων της Αριστεράς– είχαν υποβάλει υπόμνημα προς υπεράσπιση της Ρονέλ. Εκείνο που ενόχλησε πολλούς σε αυτό το υπόμνημα ήταν η απόλυτη αλαζονεία: επιχειρηματολογούσαν υπέρ της απαλλαγής της Ρονέλ βάσει της φήμης της, χωρίς να υπεισέρχονται στην ουσία της υπόθεσης, πολύ λίγες λεπτομέρειες της οποίας έχουν δημοσιοποιηθεί. Έμοιαζε οι αιτούντες να ισχυρίζονται ότι όποιος διαθέτει το κύρος και τις ικανότητες της Ρονέλ είναι a priori υπεράνω κριτικής. Επομένως, οι υπογράφοντες υπαινίσσονταν ότι τα μέλη της ελιτίστικης ακαδημαϊκής «λέσχης της θεωρίας» δεν θα έπρεπε να υπόκεινται στους ίδιους κανόνες με τους κοινούς θνητούς. Θα νόμιζε κανείς ότι τέτοια επιχειρήματα, βασισμένα στην ιεραρχία και στα προνόμια, θα είχαν εκλείψει μαζί με το ancien régime [παλαιό καθεστώς]. Κατά τα φαινόμενα όμως, όχι. Το παράδοξο είναι ότι, ενώ πολλοί από τους υπογράφοντες θεωρούν πάγια τον εαυτό τους υπερασπιστή των καταπιεσμένων, λίγους έχουν ενδοιασμούς να επικαλούνται τα αποκλειστικά δικαιώματα του σιναφιού τους όταν αυτό εξυπηρετεί τις επιδιώξεις τους. Αντί αποδείξεων και πειστικής επιχειρηματολογίας, η επιστολή καταλήγει με μια σειρά συγκαλυμμένων απειλών: αντιποίνων που ενδέχεται να ακολουθήσουν σε περίπτωση που η έρευνα ολοκληρωθεί με ετυμηγορία δυσμενή για την οπτική των αιτούντων: «Εάν [η Ρονέλ] παυόταν ή απαλλασσόταν από τα καθήκοντά της, η αδικία θα αναγνωριζόταν ευρέως και θα προκαλούσε αντιδράσεις. Η προκύπτουσα απώλεια για τις Ανθρωπιστικές Σπουδές, για το New York University και για τον διανοητικό βίο κατά την περίοδο των αντιδράσεων θα ήταν οπωσδήποτε τεράστια, και δικαιολογημένα θα πυροδοτούσε ευρύτατο και εξονυχιστικό δημόσιο έλεγχο». Μέχρι σήμερα, αρκετοί από όσους έχουν κληθεί ως μάρτυρες κατέθεσαν επίσημα ότι η Ρονέλ καλλιεργούσε εξαιρετικά έντονο συναισθηματικό δεσμό με τους φοιτητές της. Διαπρεπής καθηγητής των Ανθρωπιστικών Σπουδών που γνώριζε τη Ρονέλ, περιέγραψε την προσέγγισή της ως εξής: «Η συζήτηση περιστρεφόταν πάντα γύρω από ιδιαίτερα μη τυπικές σχέσεις, πάντως όχι σεξουαλικού χαρακτήρα ή εκτός ευπρεπών πλαισίων. Εννοώ ότι τηλεφωνούσε πολύ παράξενες ώρες της ημέρας, ζητούσε πράγματα ασυνήθιστα και δημιουργούσε κάποιου είδους σχέση εξάρτησης.» (Haaretz, 29 Ιουνίου 2018). Τέλη Ιουνίου και ο Σλάβοϊ Ζίζεκ, ένας από εκείνους που πρώτοι υπέγραψαν την επιστολή, παρεμβαίνει στην αντιπαράθεση. Στα μάτια του Ζίζεκ, η Ρονέλ είναι μια σύγχρονη Έστερ Πρυν[3] που διώκεται εξαιτίας ενός «ενοχλητικού στοιχείου της σπάνιας προσωπικότητάς της»: δηλαδή για την επιμονή της να αναστατώνει «το Πολιτικά Ορθό μίγμα ευγενούς ψυχρότητας και προσποιητής συμπόνιας» που, σύμφωνα με τον Ζίζεκ, στη σύγχρονη ακαδημαϊκή κοινότητα παραμένει ο άρρητος κανόνας συμπεριφοράς. Έτσι, διαγωγή που άλλοι έχουν επικρίνει ως ενθαρρυντική «μη τυπικών σχέσεων» μεταξύ διδακτικού προσωπικού και φοιτητών, ο Ζίζεκ την επαινεί για τα παραβατικά της χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες. Κατά τη γνώμη του Ζίζεκ, οι στενόμυαλοι φρουροί της ακαδημαϊκής συμβατικότητας «απλώς περίμεναν (ή μάλλον ενεργητικά έψαχναν) κάποιο ολίσθημα για να την πιάσουν [τη Ρονέλ]»[4]. Στα σχόλια που ακολουθούν, δεν αποτολμώ να εκφέρω κρίση επί των θολών περιστάσεων που περιβάλλουν την υπόθεση της Ρονέλ. Αντί γι’ αυτό, επιθυμώ να αναλύσω τις άδηλες φιλοσοφικές προϋποθέσεις στις οποίες, κατά τη γνώμη μου, έγκειται η ουσία αυτού του ανησυχητικού επεισοδίου. Όπως το αντιλαμβάνομαι, το κύριο ζήτημα αφορά μια προσέγγιση της Παιδαγωγικής σύμφωνα με την οποία, όπως αναφέρεται, «ιδιαίτερα μη τυπικές σχέσεις» θεωρούνται επιθυμητές. Το αξιοπερίεργο είναι ότι, μέχρι σήμερα, καμιά τέτοια ανάλυση ή ερμηνεία δεν έχουμε στη διάθεσή μας. Εάν έστρεφε κανείς την προσοχή του σε αυτή την πτυχή της αντιπαράθεσης, θα μπορούσε επίσης να ερμηνεύσει ευκολότερα την ύβρη που, στα μάτια πολλών παρατηρητών, ήταν διάχυτη στο αίτημα που υπέβαλαν προς τη διοίκηση του NYU οι μεγαλοσχήμονες ακαδημαϊκοί υπερασπιστές της Ρονέλ. Χάριν συντομίας, θα ονομάσω τη νοοτροπία –ή «παράδειγμα» (paradigm)– για την οποία συζητάμε «Γαλλικό Νιτσεϊσμό». Δεν είναι μυστικό ότι οι φιλοσοφικές εξοχότητες από τις οποίες γαλουχήθηκε η μόδα της «Γαλλικής Θεωρίας» ήταν ο Νίτσε και ο Χάιντεγκερ. Στην «Τελευταία Συνέντευξή» του (τον Ιούνιο του 1984), ο Φουκώ υπογράμμισε πόσο απαραίτητοι υπήρξαν αυτοί οι δύο στοχαστές για τη δική του διανοητική διαδρομή με την εξής παρατήρηση: «Η φιλοσοφική μου εξέλιξη καθορίστηκε εξ ολοκλήρου από τη μελέτη του Χάιντεγκερ. Παρά το γεγονός αυτό, αναγνωρίζω ότι η επίδραση του Νίτσε πάνω μου ήταν ισχυρότερη. […] Αυτές τις δύο θεμελιώδεις εμπειρίες είχα. […] Αυτοί είναι […] οι δύο συγγραφείς που έχω διαβάσει περισσότερο.» (Φουκώ, «Τελευταία Συνέντευξη», Raritan 1/5, 1985). Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Χάιντεγκερ, στον οποίο είχε απαγορευθεί η διδασκαλία εξαιτίας της κραυγαλέας εκ μέρους του υποστήριξης της πολιτικής των ναζί, κατέβαλε σύντονες προσπάθειες να καλλιεργήσει δεσμούς με σημαντικούς γάλλους διανοουμένους, καθώς, την εποχή εκείνη, η Heimat [πατρίδα] του Χάιντεγκερ στη νοτιοδυτική επαρχία του Μπάντεν της Γερμανίας είχε καταληφθεί από τα γαλλικά στρατεύματα. (Το 1945, προσκάλεσε τον γάλλο φωστήρα της φιλοσοφίας Ζαν-Πωλ Σαρτρ να τον συνοδεύσει σε χιονοδρομικό καταφύγιο του Μέλανα Δρυμού. Ο Σαρτρ ευγενώς αρνήθηκε.) Στην πρόσφατη ιστορία της διεθνούς μετανάστευσης των ιδεών, αποτελεί ενδιαφέρουσα ειρωνεία της τύχης ότι, αν και η ναζιστική Γερμανία έχασε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πεδίο της μάχης, κέρδισε άνετα τη μάχη των ιδεών που, μετά τον Πόλεμο, διεξήχθη σε καφενεία, βιβλιοπωλεία, αίθουσες διαλέξεων του Quartier Latin στο Παρίσι. Με την πτώση της Γαλλίας το 1940, τα πολιτικά ιδεώδη του γαλλικού ρεπουμπλικανισμού υπέστησαν μια σειρά από ατιμωτικές πανωλεθρίες –ακολουθία που κορυφώθηκε με την ταπεινωτική ήττα του γαλλικού στρατού στο Ντιεν-Μπιεν-Φου το 1954 και, οκτώ χρόνια αργότερα, με την απώλεια της γαλλικής Αλγερίας. Οι γάλλοι διανοούμενοι, ελλείψει αξιοποιήσιμου πολιτικού παρελθόντος, στερούνταν ηθικής πυξίδας· μια διάθεση σκυθρωπού αυτοεξευτελισμού επικράτησε. Το σκηνικό, έτσι, είχε στηθεί για τον θρίαμβο του Γαλλικού Νιτσεϊσμού. Μεταξύ των habitués [εκείνων που σύχναζαν] στη Rive Gauche, η απόλυτη Kulturpessimismus [πολιτισμική απαισιοδοξία] του Νίτσε –η πρωτο-σπενγκλεριανή του πεποίθηση ότι ο δυτικός πολιτισμός ακολουθούσε μια ταχύτατη μη αναστρέψιμη πορεία προς τον όλεθρο και την αιώνια καταδίκη– συνδυαζόταν με τη δεσπόζουσα διάθεση της απελπισίας: την αίσθηση ότι όλες οι διαθέσιμες επιλογές για πολιτισμική αναζωογόνηση είχαν εξαντληθεί. Ενδημικός σε αυτή τη νιτσεϊκή επιστημολογική οπτική ήταν ένας οξύς και διαβρωτικός αξιολογικός κυνισμός: η πεποίθηση ότι το σύνολο των δυτικών ηθικών και φιλοσοφικών ιδεωδών ήταν εγγενώς μηδενιστικό. Σε αυτό το πνεύμα, οι γάλλοι νιτσεϊκοί αποκήρυξαν τη φιλοσοφική ζήτηση της «αλήθειας» ως μη νόμιμη και ως εσφαλμένη. Τελικά η αλήθεια απλώς χρησίμευε ως προσωπείο ή μεταμφίεση «συμφερόντων». Επομένως, σε τελική ανάλυση, ήταν απλώς ένα καμουφλάζ, και υπέκρυπτε υποκείμενες σχέσεις εξουσίας. Ο φιλόσοφος Πωλ Ρικαίρ (1913-2005), πεπεισμένος αντινιτσεϊκός, και μέντορας του νυν προέδρου της Γαλλίας Εμμανουέλ Μακρόν, χαρακτήρισε εύστοχα τη νιτσεϊκή προσέγγιση ως «ερμηνευτική της καχυποψίας». Ο Φουκώ εκφράζει εύγλωττα τον επιστημολογικό κυνισμό που χαρακτήριζε τον Γαλλικό Νιτσεϊσμό όταν, σε συνέντευξη του 1976, παρατηρεί ότι: Η αλήθεια δεν είναι η ανταμοιβή των ελεύθερων πνευμάτων, τέκνο της παρατεταμένης μοναξιάς, προνόμιο εκείνων που την ελευθερία τους έχουν κατορθώσει. Η αλήθεια είναι του κόσμου τούτου: παράγεται χάρις σε πολλές μορφές περιορισμού. Και παράγει σταθερά αποτελέσματα της εξουσίας. Κάθε κοινωνία έχει το δικό της καθεστώς αλήθειας, τη γενική της πολιτική αλήθειας – δηλαδή τα είδη λόγου που αποδέχεται, και φροντίζει ώστε να λειτουργούν ως αληθή· τους μηχανισμούς και τις περιστάσεις που καθιστούν δυνατή τη διάκριση των αληθών προτάσεων από τις ψευδείς, […] τις τεχνικές και τις διαδικασίες στις οποίες αποδίδεται αξία κατά την αναζήτηση της αλήθειας· τη θέση εκείνων που έχουν επιφορτισθεί να λένε τι θεωρείται αληθές. («Truth and Power», στο: The Essential Works of Michel Foucault, ΙΙΙ: Power, σ. 131). Με άλλα λόγια: κάθε αλήθεια είναι απλώς λειτουργική. Δεν υπάρχει τίποτε «αληθές» στην αλήθεια, αν εξαιρέσει κανείς τον ρόλο που διαδραματίζει στην εμπέδωση και συντήρηση των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας. Σύμφωνα με την οπτική αυτήν, η προαιώνια έπαρση περί χειραφετικής δύναμης της αλήθειας, το τετριμμένο ότι «η αλήθεια θα σε ελευθερώσει» είναι μια μνημειώδης περίπτωση κακοπιστίας και απάτης. Αντίθετα, αφελώς προσυπογράφοντας παραδεδομένες αντιλήψεις περί αληθείας εμπλεκόμαστε όλο και πιο βαθιά στα δίχτυα των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας. Ωστόσο ένα από τα προβλήματα αυτού του «λειτουργικού» ορισμού της αλήθειας είναι ότι υπονομεύει τον εαυτό του. Υποδεικνύει μια οπτική που μόνο αυτοαναιρούμενη μπορεί να υποστηριχθεί. Εάν κάθε λόγος που αφορά στην αλήθεια εκφράζει απλώς συμφέροντα και σχέσεις εξουσίας, τότε –tu quoque! [το ίδιο ισχύει και για σένα!]– τα ίδια ελαττώματα ταλανίζουν την οπτική του Γαλλικού Νιτσεϊσμού. Τελικά θα ήμασταν ανόητοι αν δίναμε προσοχή στις διακηρύξεις και υπαγορεύσεις του, καθώς εκείνος, επίσης, αποτελεί απλώς απόρροια ή χαρακτηριστικό παράδειγμα –για να χρησιμοποιήσω ένα ακόμη φουκωικό μοτίβο– της «εξουσίας/γνώσης». Επιπλέον, αυτή η σε ακραίο βαθμό κυνική ερμηνεία της αλήθειας αντιφάσκει προς την κοινή μας διαισθητική αντίληψη σχετικά με τους μηχανισμούς της καθημερινής γλώσσας. Κατά κανόνα προχωρούμε σύμφωνα με την υπόθεση ότι οι συνομιλητές μας είναι ειλικρινείς και ότι η καθημερινή γλώσσα, παρά τις όποιες αδυναμίες της, είναι ικανή να αναπαριστά με ακρίβεια τις συνθήκες που επιδιώκουμε να περιγράψουμε. Η στενά εργαλειακή ή «στρατηγική» αντίληψη της γλώσσας που ασπάζεται ο Γαλλικός Νιτσεϊσμός, εάν γίνει κατανοητή κατ’ αυτόν τον τρόπο, συνιστά περίπτωση αντιγεγονοτική (counterfactual): απόκλιση από τις προϋποθέσεις της καθημερινής γλωσσικής πρακτικής. Οι ασαφείς επιστημολογικοί ισχυρισμοί του Γαλλικού Νιτσεϊσμού, ο διαβρωτικός του κυνισμός σχετικά με την αλήθεια και την επικοινωνία, αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο της Γαλλικής Θεωρίας. Με ποιους τρόπους αυτοί οι παράγοντες μπορεί να έχουν παίξει ρόλο στη φορτισμένη αντιπαράθεση περί την υπόθεση «Title IX» που αναστάτωσε την πανεπιστημιούπολη του NYU; Και πώς μπορεί να έχουν συμβάλει στη διανοητική αλαζονεία που χαρακτήριζε το αμφιλεγόμενο αίτημα που επιδίωκε να στηρίξει την υπόθεση Ρονέλ, του οποίου όμως οι προθέσεις φαίνεται ότι έχουν καταφανέστατα προκαλέσει τα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα; Ο Γαλλικός Νιτσεϊσμός διατείνεται ότι οι κληρονομημένοι θεσμικοί κανόνες αποτελούν εκδηλώσεις της εξουσίας. Βασισμένος στην προκείμενη αυτή, με πνεύμα φουκωικό, εξισώνει «κανόνες» και πρακτικές «ομαλοποίησης». Υπόθεση που συνεπάγεται ότι, ως διανοούμενοι με κριτικό πνεύμα, έχουμε καθήκον να ερχόμαστε σε ρήξη και να ανατρέπουμε τους κανόνες αυτούς, οπουδήποτε τυχόν τους συναντάμε. Στις τάξεις των μυημένων και των μυούμενων της Γαλλικής Θεωρίας, τέτοιες πράξεις ρήξης έχουν αναχθεί σε νέα ηθική προσταγή. Συμμετέχοντας σε τέτοιες πράξεις, οι θιασώτες της Γαλλικής Θεωρίας επιδιώκουν να αναστατώσουν και να εκτοπίσουν τους ομαλοποιητικούς περιορισμούς των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας, επαναπροσδιορίζοντας έτσι τον εαυτό τους ως νιτσεϊκό «αμοραλιστή». Επιδιώκουν να υπερβούν τους κατασταλτικούς περιορισμούς της «εκπολιτιστικής διαδικασίας» (Νόρμπερτ Ελίας), τιμώντας έτσι την προειδοποίηση του Νίτσε ότι συμπεριφερόμαστε με τρόπο που είναι «πέρα από το καλό και το κακό». Εκείνο που προκαλεί προβληματισμό σε αυτή τη νοοτροπία ή προσέγγιση είναι ότι εγκρίνει τη διχοτομία μεταξύ δειλών που «ακολουθούν τους κανόνες» και πρωτο-νιτσεϊκών που «παραβαίνουν τους κανόνες»: δηλαδή μεταξύ νιτσεϊκών και μη νιτσεϊκών. Και εκεί έγκειται η δυνατότητα για σημαντικές διανοητικές ατασθαλίες. Αφενός ο Γαλλικός Νιτσεϊσμός υποτιμά εκείνους που ακολουθούν τους κανόνες ως κομφορμιστές, ως όργανα επιβολής της «ομαλοποίησης». Αφετέρου υπερτιμά την παραβατική συμπεριφορά, την οποία, ακολουθώντας το κάλεσμα του Νίτσε για «επαναξιολόγηση όλων των αξιών», αναδιαμορφώνει σαν ένα είδος νέου ηθικού απολύτου. Ωστόσο, στο σημείο αυτό, ανακύπτει ένα επιπρόσθετο πρόβλημα, καθώς η απέχθεια του Γαλλικού Νιτσεϊσμού για τους «κανόνες» και την «κανονικότητα» διατρέχει τον κίνδυνο να εκφυλιστεί σε μια σειρά από αυθαίρετες και άσκοπες παραβάσεις. Η καταστατική αποστροφή της Γαλλικής Θεωρίας για τους κανόνες σημαίνει ότι περιφρονεί τη διάκριση μεταξύ θεμιτών κανόνων και αθέμιτων κανόνων: μεταξύ κανόνων που είναι δημοκρατικά νόμιμοι σε αντίθεση προς τους κανόνες που είναι καταπιεστικοί, στο μέτρο που υπόκεινται σε σχέσεις κυριαρχίας και τις διαιωνίζουν. Αυτό το αδύνατο σημείο ή ανικανότητα του Γαλλικού Νιτσεϊσμού έχει αποδειχθεί πρόβλημα ανυπέρβλητο, καθώς θεωρεί αναπόσπαστο τμήμα του «ομαλοποιητικού» λόγου, από τον οποίο επιδιώκει να ξεφύγει, κάθε απόπειρα να αποκτήσει θεμέλιο ή προσανατολισμό η παραβατική συμπεριφορά που παραμερίζει τους κανόνες. Σε τελική ανάλυση, αυτός ο a priori κυνισμός απέναντι στους κανόνες είναι αστήρικτος. Άλλωστε δεν είναι, όπως υποδεικνύει η κριτική της «πειθαρχικής κοινωνίας» από τον Φουκώ, όλοι οι κανόνες «ομαλοποιητικοί», και συνεπώς κατασταλτικοί. Ο Ρουσσώ επιδίωξε να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα στο Κοινωνικό συμβόλαιο (1762), υποστηρίζοντας ότι οι κανόνες που θεσπίζονται δημοκρατικά αποτελούν εκφράσεις ελευθερίας. Εξ ου και η συνεισφορά του στον νεωτερικό λόγο του πολιτικού αυτοπροσδιορισμού είναι ουσιώδης. Σύμφωνα με αυτό το «παράδειγμα», το κριτήριο προσδιορισμού της νομιμότητας, ή μη, ενός κανόνα συναρτάται με το κατά πόσον η διαδικασία διατύπωσης του κανόνα ήταν δίκαιη. Ακολουθώντας το παράδειγμα του Ρουσσώ, μια ομάδα από πολιτικά οξυδερκείς γάλλους διανοουμένους επιδίωξε, τη δεκαετία του 1990, να σημάνει συναγερμό σχετικά με τις ανεπάρκειες του Γαλλικού Νιτσεϊσμού. Η κύρια ανησυχία τους ήταν ότι ο Γαλλικός Νιτσεϊσμός, όπως και αν ερμηνευόταν ή θεωρούνταν, ήταν ασύμβατος με τις δημοκρατικές φιλοδοξίες του γαλλικού ρεπουμπλικανισμού. Δεδομένων των αυταρχικών απειλών κατά της φιλελεύθερης δημοκρατίας που έχουν πρόσφατα πολλαπλασιασθεί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του σύγχρονου κόσμου μας –κυβερνήσεων συνασπισμού με ακροδεξιά κόμματα που θέτουν σε κίνδυνο το κράτος Δικαίου σε Αυστρία, Ουγγαρία, Πολωνία και Ιταλία· και πιο κοντά, στις Ηνωμένες Πολιτείες, με τρόπο που θυμίζει τις πιο σκοτεινές μέρες του μακαρθισμού, ο Ντόναλντ Τραμπ έχει επιδιώξει να σπιλώσει την υπόληψη πολιτών που επιδιώκουν να διαφυλάξουν τον συνταγματισμό και τη διάκριση των εξουσιών–, οι ενστάσεις και επιφυλάξεις τους φαίνονται ιδιαίτερα επίκαιρες. Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ στο δωμάτιό του, ανάμεσα στην αφίσα και την προτομή του Στάλιν. Η διαβρωτική επίδραση του Νιτσεϊσμού στη μεταπολεμική ηθική σκέψη ήταν ένας από τους κύριους λόγους της ανησυχίας τους. Υποστήριζαν ότι, επιδιώκοντας να «φυσιοποιήσει» την ηθική υπό την επίδραση του Δαρβίνου –επιχειρώντας να διαμορφώσει μια προσέγγιση των ηθικών ζητημάτων «πέρα από το καλό και το κακό»–, ο Νίτσε είχε ξαποστείλει την ηθική, μαζί με την πίστη στον Θεό και τη μετά θάνατον ζωή, στη σφαίρα των ψευδαισθήσεων. Σύμφωνα με τον Νίτσε, όπως και η θρησκεία, η ηθική προσέφερε παρηγοριά στους αδύναμους καλύπτοντας την αδυναμία τους. Αντίστροφα, για τις ανώτερες φύσεις, η πίστη στην ηθική ήταν επιβλαβής, καθώς εμπόδιζε το φυσικό τους δικαίωμα στην ανεμπόδιστη αυτοκατάφαση. Συνοψίζοντας: το πρόβλημα του Νιτσεϊσμού, εφαρμοσμένου στην ηθική σφαίρα, είναι ότι, από τη στιγμή που η ηθική έχει τόσο συστηματικά απαξιωθεί και απονομιμοποιηθεί, ό,τι απομένει είναι η «θέληση για δύναμη» ή το «δίκαιο του ισχυροτέρου». Εξ ου και η βαθύτατη επιρροή που άσκησε στον πολιτικό αυταρχισμό η κριτική της ηθικής από τον Νίτσε. Θα έπρεπε άραγε να εκπλήσσει που το 1943, για τα 60ά γενέθλια του Μουσολίνι, ο Χίτλερ δώρισε στον συνάδελφό του δικτάτορα μια έκδοση των απάντων του Νίτσε; Στη Γαλλία, σημείο καμπής για τον δημόσιο διάλογο γύρω από την κληρονομιά του Νίτσε αποτέλεσε η έκδοση του συλλογικού έργου: Γιατί δεν είμαστε νιτσεϊκοί (Why We Are Not Nietzscheans, University of Chicago Press, Σικάγο, 1997). Ερευνώντας την αντιδημοκρατική ουσία των θεωριών του Νίτσε, έμοιαζε οι συγγραφείς να είχαν παραβεί ένα ανομολόγητο ταμπού. Αυτό ιδίως ίσχυε στην περίπτωση των συμβολών στο συλλογικό αυτό έργο οι οποίες πραγματεύονταν τη σχέση της σκέψης του Νίτσε με την κληρονομιά του ευρωπαϊκού φασισμού. Στο επίκεντρο των συμβολών αυτών δεν ήταν τόσο ο τρόπος που φασίστες ως άτομα επιδίωξαν να υποτάξουν την οπτική του Νίτσε στις επιδιώξεις τους, όσο το γενικότερο ζήτημα της επίμονης υπεράσπισης από τον Νίτσε πολιτικών απόψεων αντιδραστικών και αυταρχικών. (Παρόμοιες ανησυχίες έχουν διατυπωθεί στο σημαντικό βιβλίο του Ζέεβ Στέρνχελ, The Anti-Enlightenment Tradition (Ο αντι-διαφωτισμός)[5], που εκδόθηκε από το Yale University Press το 2009.) Στο δοκίμιό του για την «Αντιδραστική ρητορική του Νίτσε», ο πολιτικός επιστήμονας Πιερ-Αντρέ Ταγκιέφ υπογράμμισε τις συνάφειες του λόγου της νιτσεϊκής σκέψης με τον λόγο του «ολοκληρωτικού εθνικισμού» που προωθούσε ο ιδρυτής της Action Française [Γαλλικής Δράσης], Σαρλ Μωράς (1868-1952). Λάβρος πολέμιος του Ντρέυφους, ο Μωράς υποστήριξε την κατάργηση της Τρίτης Δημοκρατίας και την επιστροφή στη μοναρχία. Το 1940, χαιρέτισε την ήττα της Γαλλίας από τη γερμανική Βέρμαχτ ως «θεία έκπληξη». Το σύνθημα του Μωράς «La politique d’abord» (Πρώτα η πολιτική!) υιοθετήθηκε από τον ιδρυτή του «Εθνικού Μετώπου» Ζαν-Μαρί Λε Πεν τη δεκαετία του 1980. (Ότι η κληρονομιά εθνικού σοβινισμού και πολιτικής μισαλλοδοξίας του Μωράς εξακολουθεί να έχει βαρύνουσα σημασία για την ψυχή του γαλλικού έθνους καταδεικνύεται από την αντιπαράθεση που ανέκυψε τον Ιανουάριο του 2018, όταν, επί τη ευκαιρία της 150ής επετείου της γέννησης του Μωράς, το όνομά του ανεξήγητα εμφανίστηκε στο επίσημο κατάστιχο των Εθνικών Επετείων). (Βλ. άρθρο των New York Times, «France Rethinks Honor for Charles Maurras, Condemned as Anti-Semite»[6], 28 Ιανουαρίου 2018). Στη συμβολή του «Το κτήνος, ο σοφιστής και ο εστέτ», ο φιλόσοφος Αντρέ Κοντ-Σπονβίλ διατύπωσε ένα αντίστοιχο σύνολο ανησυχιών. Αφού σκιαγράφησε τους παράγοντες που διακρίνουν τον Νίτσε από τον μεσοπολεμικό ευρωπαϊκό φασισμό, ο Κοντ-Σπονβίλ αισθάνθηκε υποχρεωμένος να προσθέσει ότι «ο Νίτσε ανήκει παρ’ όλα αυτά στον ίδιο πνευματικό κόσμο –στην αντιδημοκρατική, αντιεβραϊκή, αντιορθολογιστική γερμανική σκέψη–, ο οποίος επίσης θα οδηγήσει στον ναζισμό»· γεγονός που βοηθά να εξηγήσουμε «τη νιτσεϊκή επιτήδευση του τάδε ή του δείνα ναζί, καθώς και τα ναζιστικά ξεστρατίσματα του τάδε ή του δείνα νιτσεϊκού». Στo Θέληση για δύναμη, ο Νίτσε επέκρινε υπερβολικά τον μηδενισμό και τον εκφυλισμό της νεωτερικής εποχής. Όπως καλά γνωρίζουμε, ένιωθε ιδιαίτερη εχθρότητα για τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, την οποία απέρριπτε ως συνωμοσία που απεργάζονται οι αδύναμοι για να στερήσουν τους ισχυρούς από το δικαίωμά τους να εξουσιάζουν. Επικαλούμενος την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ως προηγούμενο, ο Νίτσε εκφράζει την ελπίδα ότι, στο εγγύς μέλλον, «βάρβαροι του 20ού αιώνα» θα λύτρωναν τους κατοίκους του νεωτερικού κόσμου από τη συλλογική τους αθλιότητα. Με την κατάληψη της εξουσίας από τους ναζί την 30ή Ιανουαρίου 1933, η προφητεία του Νίτσε είχε εκπληρωθεί σε βαθμό που δεν θα μπορούσε ποτέ ο ίδιος να είχε φανταστεί. (Γι’ αυτό και να προσέχετε τι εύχεστε!). Από την άποψη αυτήν, ίσως ο ίδιος ο Νίτσε ήταν εκείνος που άθελά του μας κληροδότησε τον πιο οξυδερκή προειδοποιητικό μύθο για τους κινδύνους του Γαλλικού Νιτσεϊσμού. Περιττό να πω ότι ο Γαλλικός Νιτσεϊσμός απέχει έτη φωτός από την κοσμοθεωρία εκείνων των φασιστών διανοητών που, τη δεκαετία του 1930, επιδίωξαν να εργαλειοποιήσουν τις θεωρίες του Νίτσε για τους σκοπούς της εθνικοσοσιαλιστικής Machtpolitik [πολιτικής ισχύος]. Παρ’ όλα αυτά, ο θορυβώδης δημόσιος διάλογος που παρακολουθεί την αντιπαράθεση γύρω από την υπόθεση «Title IX» του NYU έχει βοηθήσει να αποκρυσταλλωθούν χρονίζουσες ανησυχίες σχετικές με την πρόθυμη αφομοίωση από την ακαδημαϊκή Αριστερά της κριτικής τής ηθικής από τον Νίτσε, ότι δηλαδή λίγο απέχει από την «ψευδή συνείδηση»: ιδεολογία που ταιριάζει σε άβουλους κομφορμιστές. Το αίνιγμα μπορεί να αναδιατυπωθεί ως εξής: από τη στιγμή που έχει κανείς, ακολουθώντας τον Νίτσε, απορρίψει τους ισχυρισμούς περί ηθικής και αλήθειας, το μόνο που απομένει είναι η «εξουσία» ή «συμφέρον». Και αν περί αυτού πρόκειται, δεν υπάρχουν εγγενείς λόγοι που να μας αναγκάζουν να υπερασπιστούμε μια οπτική ως «ορθή» ή «δίκαιη» ενώ μια άλλη όχι. Και το σημαντικότερο, αποκηρύσσοντας αυτάρεσκα τα γλωσσικά παίγνια της «δικαιοσύνης» και της «ακριβοδικίας», όπως το συνηθίζουν οι «αριστεροί νιτσεϊκοί», ως τεχνάσματα του κοινωνικού ελέγχου, στερούμε τον εαυτό μας από ένα ιδίωμα ηθικού λογισμού που είναι αναντικατάστατο και ανεκτίμητο. Μεταξύ των σύγχρονων αυταρχικών εθνολαϊκιστών –πολιτικών δημαγωγών που επιδιώκουν την αναβίωση ενός είδους ξενοφοβικού εθνικισμού, που θα έπρεπε κανονικά να είχε αφανιστεί το 1945 στο Führerbunker [καταφύγιο του Χίτλερ]–, ένας διαβρωτικός κυνισμός προς τους δημοκρατικούς κανόνες της δικαιοσύνης και της ακριβοδικίας έχει καταστεί ο αυτονόητος ρητορικός τρόπος. Αυτό σημαίνει ότι, για εκείνους στην Αριστερά που πασχίζουν να αντιστρέψουν αυτή την κατάσταση, το καθήκον της υπεράσπισης των κανόνων της δικαιοσύνης και της αλήθειας έχει γίνει επιτακτικότερο από ποτέ. © Richard Wolin 2019 — Μετάφραση-σημειώσεις: Μάνος Βασιλάκης [1] Η επιστολή είναι διαθέσιμη στο λινκ https://bit.ly/2UfAGHq [2] Ο νόμος «Title IX» του 1972 καλύπτει τις διακρίσεις λόγω φύλου που δεν περιλαμβάνονταν στον νόμο του 1964 (Civil Rights Act of 1964). [3] Hester Prynne, ο κεντρικός χαρακτήρας του Scarlet Letter: A Romance (1850), μυθιστορήματος του αμερικανού συγγραφέα Nathaniel Hawthorne. Η Πρυν διώκεται από τους πουριτανούς γείτονές της για τον καρπό παράνομου δεσμού της, την κόρη της. [4] https://bit.ly/2GLwEDi [5] Βλ. Zeev Sternhell, Ο αντι-διαφωτισμός: Από τον 18ο αιώνα ως τον Ψυχρό Πόλεμο, μτφρ. Άννα Καρακατσούλη, Πόλις, Αθήνα 2009. [6] https://nyti.ms/2BNOd1F

Το κύκνειο άσμα του γαλλικού νιτσεϊσμού

Σύνδεση